بیماری مزمن آلودگی هوا و راهکارهای اجرا نشده- بخش پایانی
بازی ذرات معلق و بی‌سرانجامی مهار آلودگی هوا در کلان‌شهرها
گالیا توانگر
شاید باورش سخت باشد، اما در روزهای سرد امسال شاخص کیفیت هوا که شاخصی جهت پیش‌بینی کیفیت روزانه هوا است در مناطقی به طور میانگین ١٢٠ به بالاست و در برخی مناطق از عدد ١۵٠ نیز عبور کرده است که ناسالم برای همه گروه‌ها است.
تهرانی‌ها از ابتدای پاییز تاکنون ۵۳ روز هوای قابل‌قبول و ۳۷ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس- به دلیل افزایش غلظت ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون- تنفس کردند.
هوای تهران در حالی طی پاییز، ۳۷ روز آلوده بود که در این بین سهم آذرماه از آلودگی هوا ۱۹ روز گزارش شده، این یعنی آذرماه آلوده‌ترین ماه پاییز طی امسال بوده است.
اولین روز زمستان در پایتخت که با نهمین روز آلودگی پیاپی هوا و قرمز شدن تهران مصادف شد، در صدر خبرها قرار داشت. گویی کرونا و آلودگی هوا دست‌به‌دست هم داده‌اند تا گلوی کلان‌شهر را فشرده و نفس‌هایش را کوتاه کنند.
از طرف سازمان‌های جهانی، رابطه بین آلودگی هوا و افزایش فراگیری کرونا به اثبات رسیده است، ازاین‌رو لازم است با اجرای برنامه‌های ضرب‌الاجلی از میزان آلودگی هوای پایتخت بکاهیم و وضعیت قرمز را رد کنیم.
از دلایل مهم آلودگی هوا که همواره توسط کارشناسان اهل‌فن به آنها اشاره شده، نقص فنی خودروها، ضعف سیستم حمل‌ونقل عمومی و تردد با خودروهای تک‌سرنشین و... است. اما امسال بحث بر سر مورد جدیدی هم هست و آن سوخت مازوت و گازوئیلی نیروگاه‌ها و صنایع اطراف تهران.
برخی به طور کل این مورد اخیر را رد می‌کنند و برخی دیگر با مقایسه شاخص‌های آلودگی هوای امسال نسبت به سال گذشته و نیز با علم به اینکه کاهش ترددها در پی فراگیری کرونا رخ داده است، نتیجه می‌گیرند که افزایش آلودگی‌ها در سال جاری نسبت به سنوات پیشین، جز این مورد اخیر چه می‌تواند باشد؟
33 موتورسیکلت دارای معاینه فنی
در پایتخت!
احتراق ناقص خودروها، سوخت مازوت در صنایع و نیروگاه‌ها و از همه مهم‌تر ذرات معلق عوامل آلاینده هوای تهران هستند.
از سه میلیون موتورسیکلت در تهران، تنها 33 دستگاه معاینه فنی دریافت کرده‌اند! 14 درصد آلایندگی مربوط به موتورسیکلت‌ها است.
61 درصد آلایندگی‌ها با خودروهای حمل‌ونقلی ایجاد می‌شود، ازاین‌رو معاینه فنی از اهمیت بسزایی برخوردار است.
پلیس راهور باید تشدید برخورد با خودروها و موتورسیکلت‌های آلاینده را در دستور کار قرار دهد و حتی طبق قانون نسبت به توقف تردد خودروها و موتورسیکلت‌های دودزا اقدام کند.
محسنی بندپی استاندار تهران، با اشاره به اینکه سوخت مازوت در افزایش آلایندگی بسیار موثر است، می‌گوید: «در زمستان به دلیل افزایش مصرف گاز خانگی، برخی صنایع از سوخت مازوت به‌جای گاز استفاده می‌کنند که در آلایندگی هوا مؤثر هستند. غیر از خودروها با احتراق بد، نیروگاه‌ها و صنایعی که از گاز استفاده نمی‌کنند، منجر به تشدید آلایندگی هوا می‌شوند. در رابطه با مصرف کارخانه‌های سیمان و همچنین کارخانه‌های اطراف تهران، شرکت گاز مکلف شد، مانند گذشته همراهی و همکاری برای تأمین سوخت گاز را در دستور کار قرار دهد.»
وی خاطرنشان می‌کند: «اگر احتراق کامل صورت نگیرد منجر به پخش آلاینده‌ها در محیط می‌شود. مشکلی که در تهران با آن مواجه هستیم، این است که وزش باد منجر به پخش ذرات معلق و ایجاد آلودگی هوا شده است.»
وی با اشاره به تأثیر کیفیت هوا بر سلامت آحاد جامعه می‌افزاید: «هم‌افزایی افزایش آلایندگی با افزایش احتمالی مبتلایان و فوتی‌های ناشی از بیماری کووید 19 وجود دارد و سازمان جهانی بهداشت نیز این موضوع را اعلام کرده است؛ بنابراین تردد روزانه خودروهای سنگین و دیزلی در شهر به‌طورکلی تا اطلاع بعدی ممنوع است.»
ابهام درباره منشأ آلودگی‌هوای روزهای کرونایی تهران
درباره علت آلودگی هوای روزهای اخیر پایتخت ابهامات و سؤالات زیادی وجود دارد. همان‌طور که بارها کارشناسان و مسئولان هشدار داده بودند، امسال هم با شروع فصل سرما آلودگی هوا در پایتخت اوج گرفت و حالا هوای تهران برای یازدهمین روز پی‌درپی (لحظه تنظیم این گزارش) آلوده است.
اگرچه کاهش کیفیت هوای تهران در فصل سرد موضوع جدیدی نیست، اما وقوع این اتفاق در روزهایی که به‌خاطر محدودیت‌هایی کرونا، میزان تردد خودروها به حداقل رسیده، سؤالات زیادی به وجود آورده است، تا جایی که این بار برخی از مسئولان انگشت اتهام را از خودروها به سمت نیروگاه‌هایی گرفته‌اند که مازوت می‌سوزانند.
مازوت یا نفت کوره یک سوخت کم‌کیفیت سنگین و ارزان است که به دلایل مختلف مثل گرمایش در نیروگاه‌ها سوزانده می‌شود و می‌تواند سهم زیادی در آلودگی هوای شهرها داشته باشد. به‌طوری‌که بر اساس آخرین سیاهه انتشار نیروگاه‌ها سهم ۱۲.۱ درصدی در آلودگی هوای پایتخت در فصول سرد دارند. در واقع در فصول سرد و هنگامی‌که مصرف برق در داخل شهرها افزایش پیدا می‌کند، نیروگاه‌هایی که به آنها برق نمی‌رسد برای گرما این سوخت را می‌سوزانند و نتیجه آن کاهش کیفیت هوا می‌شود.
البته با وجود صحبت‌هایی مبنی‌بر ارتباط آلودگی هوای این روزهای تهران با این نوع سوخت، محمد رستگاری، معاون نظارت و پایش اداره محیط‌زیست استان تهران، تأکید کرده است که تاکنون هیچ‌یک از واحدهای صنعتی و نیروگاه‌هایی که روی آلودگی شهر تهران تأثیر می‌گذارند، سوخت مازوت مصرف نکرده‌اند، اما سوزاندن سوخت مازوت در نیروگاه‌های اطراف تهران در حالی در چند روز گذشته تکذیب شده که نشانه‌هایی از وجود آن در مناطقی از شهر (به‌ویژه مناطق جنوب شهر) دیده شده است.
حسین شهید زاده، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوا، در این رابطه می‌گوید: «من در جلسه‌ای در استانداری هم این موضوع را مطرح کردم، از اواخر تابستان و اوایل پاییز در روزهایی در جنوب شهر تهران میزان آلاینده دی‌اکسید گوگرد در تهران بالا می‌رفت. من در تاریخ ۱۳ مهرماه این موضوع را گفته بودم، منبع این گاز هم طبیعی نیست که بگوییم از فاضلاب یا محل دفن زباله تولید شده است. این گاز از سوخت و احتراق ایجاد می‌شود.»
به گفته کارشناسان افزایش میزان این گاز در مناطقی از تهران دو منشأ مختلف می‌تواند داشته باشد، تردد خودروهایی که گازوئیل می‌سوزانند یا سوزاندن مازوت و یا گازوئیل در نیروگاه‌های اطراف شهر به دلایل مختلف.
از سویی سوزاندن این نوع سوخت در یک منطقه صرفاً میزان آلاینده دی‌اکسید گوگرد را بالا نمی‌برد، بلکه در کنار آن میزان ذرات معلق در هوا، عامل اصلی آلودگی هوای تهران، هم افزایش پیدا می‌کند و می‌تواند در مجموع منجر به افزایش شاخص آلودگی هوا در کل پایتخت شود.
شهیدزاده می‌گوید: «ما مثل پزشکی هستیم که از علائم می‌گوییم دلیلش چه بوده است؟ ما متوجه می‌شویم که احتمالاً یک اتفاقی جایی رخ‌داده است که میزان آلاینده‌ای در شهر افزایش پیدا کرده است. به‌طورکلی منبع دی‌اکسید گوگرد حتماً احتراقی است، این احتراق هم حتماً یا در کارخانه‌ها رخ می‌دهد یا داخل خودروها. اما چون داخل تهران گازوئیل یورو چهار تولید می‌شود و خودروها از آن استفاده می‌کنند، منشأ این گاز باید خارج از تهران باشد. پس افزایش این گاز در قسمت جنوب تهران نشان می‌دهد که آن اطراف یک سوخت پر سولفور سوزانده می‌شود.»
براین‌اساس تنها دو منشأ احتمالی برای آنچه در جنوب تهران مشاهده شده وجود دارد؛ گازوئیل یا مازوت. تردد کمتر شده، مازوت سوزانده نشده، اما هوا آلوده مانده است!
اما آن‌طور که مسئولان در این مدت اعلام کرده‌اند سوزاندن گاز مازوت عامل این اتفاق نبوده است. برای مثال اواسط آبان‌ماه مدیرعامل شرکت تولید نیروی برق خبر داده بود که مصرف مازوت در نیروگاه‌های تهران به صفر رسیده است. همچنین گزارش‌های مرکز اطلاعات و کنترل ترافیک پلیس راهور نشان می‌دهد که هفته‌های اخیر تردد درون‌شهری در طول روز ۳۰درصد و هنگام شب ۷۰درصد در تهران کاهش پیدا کرده است.
این موضوع سؤالات زیادی دررابطه‌با منشأ آلودگی هوای تهران در پایتخت در روزهای اخیر به وجود می‌آورد، چرا که هم میزان تردد در شهر کاهش پیدا کرده و هم به گفته مسئولان برخلاف سال‌های گذشته نیروگاه‌های اطراف تهران هیچ سوخت مازوتی نسوزانده‌اند.
اطلاعات شرکت کنترل کیفیت هوا نشان می‌دهد که با وجود کاهش تردد خودروها وضعیت کیفیت هوای تهران بر اساس استانداردهای قدیمی مانند سال ۹۸ و بر اساس استانداردهای جدید بدتر است.
لازم به توضیح است که در چنین شرایطی سلامت مردم مناطق جنوب شهر در خطر بوده و چنانچه حدس و گمان‌های مازوت سوزی صحت داشته باشد، باید هر چه سریع‌تر نسبت به رفع آن اقدام کرد.
باران هم حریف آلودگی هوا نمی‌شود
بدون تردید آلاینده‌ای در آسمان وجود دارد که با بارش باران این آلاینده با هوای تنفسی مردم مخلوط شده و با استنشاق آن دچار تنگی نفس می‌شود.
بیماران قلبی و عروقی و افراد دارای مشکلات تنفسی و آسم در زمان بارش باران پس از چند روز آلودگی هوا نباید در فضای باز تردد کنند.
دیگر شهروندان باید با چتر برای جلوگیری از ریزش باران بر روی پوست خود و همچنین داشتن ماسک در فضای باز حاضر شوند.
مریم سادات پیمان پور یک کارشناس محیط‌زیست تأکید می‌کند: «اساساً راه‌حل درمان آلودگی هوا بارندگی نیست. آلودگی‌های بیرونی دو منبع دارند؛ منابعی ثابت مثل کارخانه‌ها و متحرک مثل خودروها. کیفیت بنزین و خودرو نقش زیادی در کاهش آلودگی هوا دارد؛ به طور مثال در بارش‌های اسیدی شاهد بیماری‌های آسم هستیم. نمی‌توان گفت بارش باران پس از آلودگی خوب است.»
تنها وزش باد می‌تواند موجب رفع و یا کاهش میزان آلاینده‌ها در هوا شود، ولی بارش باران پس از چند روز متوالی آلودگی هوا، تنها موجب ترکیب آنها با آب و سرازیر شدن به سمت زمین می‌شود.
باتوجه‌به اینکه ذرات آلاینده هوای کلان شهرها در زمان آلودگی بیشتر از حد مجاز است، بارندگی قادر به رفع کامل آلودگی نیست.
آلودگی هوا منشأ ده‌ها بیماری
خس‌خس سینه، سرفه، خلط و تنگی نفس از جمله اثرات حاد آلودگی هواست؛ اثرات طولانی‌مدت باعث کاهش عملکرد ریه می‌شود. کودکی که در هوای آلوده رشد می‌کند عملکرد ریه‌اش نسبت به کودک هم سن خود که در هوای پاک رشد می‌کند، ضعیف‌تر است و ممکن است این کودکان در آینده به آسم مبتلا شوند؛ افرادی که سابقه بیماری قبلی دارند یا سیگار استعمال می‌کنند نیز در معرض خطر بیشتری هستند؛ به دلیل اینکه آلودگی هوا عوارض عامل خطرزا را بیشتر می‌کند. برنشیت مزمن یکی از اثرات آلودگی هواست که بیماری مزمن و خطرناک است.
مرتضی فلاح‌پور، فوق‌تخصص آسم و آلرژی و از اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران توضیح می‌دهد: «اگر مواد آلوده بر کیسه‌های هوایی بنشینند، باعث تحرک کردن سیستم ایمنی بدن می‌شوند و ازآنجاکه خطرزا هستند، باعث ایجاد جهش در بدن می‌شوند که یکی از این جهش‌ها می‌تواند سلول سرطانی ایجاد کند و سرطان مغز و استخوان از ریه وارد می‌شود.»
وی در ادامه می‌گوید: «آلودگی هوا می‌تواند باعث ایجاد آلرژی شود؛ آلودگی هوا ریز فاکتوری برای ایجاد آلرژی و آسم است؛ اگر کسی آلرژی داشته باشد و بگوید که از شهر آلوده برود تا بهتر شود باید بگوییم این اقدام اثرمثبتی بر سلامتی وی خواهد داشت؛ آلودگی هوا در بدتر شدن آلرژی مؤثر است؛ ضمن اینکه آلودگی هوا در ایجاد آلرژی در افراد سالم نیز مؤثر است.
آلودگی هوا مانند یک دَم‌کنی عمل می‌کند و باعث گرم‌شدن زمین می‌شود؛ این موضوع باعث گردافشانی بیشتر گیاهان و بالابردن احتمال ابتلا به آلرژی تنفسی، پوستی و چشمی می‌شود. تا سال 2030 خانواده‌ای نیست که در آن فرد مبتلا به آلرژی وجود نداشته باشد.»
«آیا ماندن در منزل از آسیب بر دستگاه تنفسی می‌کاهد؟» فلاح‌پور پاسخ می‌دهد: «آلودگی هوا به دو قسمت آلودگی درون منزل و خارج از منزل تقسیم می‌شود؛ استاندارد هوا بر اساس میزان سرب، No2، CO، اوزون و ذرات معلق با قطر 10 و 2.5 میکرون است.
اگر غلظت کمتر از 50 باشد نشانگر ما رنگ سبز را نشان می‌دهد و هوا سالم است، اگر بین 51 تا 100 باشد نشانگر زرد است و هوا قابل‌قبول است. بین 100 تا 150 هوا ناسالم برای گروه‌های پرخطر است. بین 150 تا 200 نیز هوا برای همه گروه‌هاست که باید از رفت‌وآمد در بیرون از منزل پرهیز کرد.
در داخل منزل نیز اگر قرار باشد افراد استعمال دخانیات انجام دهند، قطعاً اثرات منفی آلودگی درون محیط بر سلامت آنها اثر خواهد داشت؛ اما ماندن در منزل به‌شرط فراهم‌کردن یک محیط با هوای تمیز می‌تواند کمک زیادی به پیشگیری از ابتلا به عوارض آلودگی کند.»