محمدرضا میرمحمدی

 در نوشتار حاضر موضوع هتک آبرو و حیثیت افراد در فضای مجازی، اهمیت پرهیز از این منکر بزرگ و دیدگاه تعالیم دینی در این باره مورد بررسی قرار گرفته است.
***
شبکه‌های اجتماعی به سبب پیچیدگی و ناشناختگی، فضای مناسب برای انواع جرم‌ها و خیانت‌ها و بداخلاقی‌ها است؛ زیرا در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی این امکان وجود دارد که افراد بدون آنکه شناخته شوند به‌سادگی و آسانی در زمینه‌های گوناگون در عرصه جهانی حضور یابند و هر نوع عملی را انجام دهند که بسیاری از آنها می‌تواند بسیار خطرناک در سطح جهانی باشد و امنیت جهانی را به خطر اندازد؛ به عنوان نمونه هکرها می‌توانند با نفوذ به بخش‌های نظامی، مدیریت و مهار ابزارهای خطرناک جنگی را در دست بگیرند یا با انتقال ویروس‌های خطرناک به اقدامات خطرسازی دست بزنند که نه تنها بشریت را بلکه محیط زیست بشر در کره خاکی را به خطر می‌اندازد.
به سخن دیگر، گستره جرم در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی بسیار وسیع است. پس اگر در فضای واقعی و جهان خارجی، شاهد بروز انواع جرایم و جنایات هستیم، در اینترنت و شبکه‌های اطلاع‌رسانی و شبکه‌های اجتماعی این جرایم به شکل گسترده‌تری امکان وقوع دارد؛ زیرا به مدد فناوری‌های پیشرفته جهان مجازی، ارتکاب جرم و بزهکاری تسهیل شده است و همگان امکان ارتکاب آن را دارند. به علاوه، به علت تعداد زیاد کاربران، امکان رد‌گیری و دستگیری مجرمان خیلی کمتر از تعقیب مجرمان در جهان واقعی است. بر این اساس، می‌توان ویژگی‌های خاص جرایم رایانه‌ای را به این ترتیب برشمرد: گستردگی، فراوانی، فرامرزی بودن، وقوع سهل و آسان، تنوع، جذابیت و وجود ابهام حقوقی.
ناامنی روانی، رهاورد فضای مجازی
یکی از خطرهایی که فضای مجازی به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی برای بشریت به ارمغان آورده، خطر ناامنی روانی است، به‌طوری که به‌سادگی می‌توان در این فضا اخبار و اطلاعاتی را منتشر کرد که روان آدمی را تهدید می‌کند و امنیت روانی را از میان می‌برد. افراد در این فضا نه تنها اطلاعات و اخبار محرمانه و سری خود را به سادگی در اختیار دیگران قرار می‌دهند، بلکه به سبب ابزارهای نوین چند رسانه‌ای چون تلفن همراه به راحتی می‌توانند انواع اسرار دیگران را در معرض دید جهانیان قرار دهند و این گونه با عرض و آبروی مردم بازی کنند و آنان را در شرایط بحران‌های روانی قرار دهند.
گاه هتک حرمت و آبروریزی موجب می‌شود تا شخص در شرایط سخت و بحران روانی قرار گیرد و بخواهد اعمالی هیجانی به جا آورد که به خود یا دیگران آسیب جدی وارد می‌سازد؛ به عنوان نمونه گفتمان حاکم در جاهلیت فاقد عقلانیت، موجب شده بود که مردم از داشتن دختر احساس شرم و عار کنند تا جایی که اگر به کسی خبر می‌دادند که نوزادش دختر است تلاش می‌کرد تا خود را از اجتماع دور نگه دارد و به نوعی از شرم و حیا دچار جامعه‌گریزی می‌شد که آثار مخرب روانی و بدنی به جا می‌گذاشت یا آنکه تلاش می‌کرد کودک خویش را زنده به گور کند تا این‌گونه از ننگ دختردار شدن خودش را برهاند و به یک معنا عرض و آبرو و ناموس و جاه و شرف اجتماعی خویش را حفظ کند. (نحل، آیات 58 و 59)
در جهان امروز نیز اگر کسی در معرض گفتمان جاهلی نوین قرار بگیرد، تلاش می‌کند تا به هر نحوی شده خود را از تبعات منفی هتک حریم و آبروی خویش برهاند. این‌گونه است که برخی از این افراد در شرایط بحرانی قرار می‌گیرند و دست به خودکشی می‌زنند. در حقیقت تفاوتی میان جاهلیت قدیم و جدید نیست؛ زیرا خلق و خوی افراد جاهل و سفیه به‌گونه‌ای است که افکار و رفتار مشترکی دارند، بی‌آنکه کسی به دیگری توصیه‌ای در این باره کرده باشد خود بر اساس خلق و خوی جاهلی خویش، رفتاری هیجانی خواهند داشت و به خود یا دیگران آسیب می‌رساند. (همان؛ ذاریات، آیات 52 و 53)
براساس آموزه‌های قرآن، هتک آبرو و عرض دیگران حرام و گناه و در برخی از موارد از نظر حقوقی، جرم است و مجازات دنیوی چون هشتاد ضربه تازیانه به عنوان «حدّ» (نور، آیه 4) یا کمتر از آن به عنوان «تعزیر» را به دنبال دارد.
کسانی که به هتک آبرو و عرض خویش یا دیگران در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی می‌پردازند، می‌بایست افزون بر تحمل آثار اخروی گناه (نور، آیه 11)، متحمل مجازات دنیوی چون تعزیر یا حبس خانگی یا محرومیت از ارتباطات اجتماعی شوند. (نساء، آیه 15)
البته همان طوری که خدا حافظ آبرو و نیز اعاده حیثیت افراد است و به‌گونه‌ای حقایق را آشکار می‌سازد تا صادق از هرگونه اتهام مبرا و پاک شده و گناهکار و بدکار مجازات شود(نور، آیات 11 تا 19)، هم چنین بر فرد و اجتماع است تا برای حفاظت و اعاده حیثیت افرادی که آبروی آنان ریخته شده، تلاش کنند.
حفظ آبروی خود و دیگران،
ضرورت نقلی و عقلی
از نظر قرآن، حفظ حیثیت و آبروی خویش و دیگران لازم و ضروری و واجب نقلی و عقلی است؛ از همین رو حضرت آدم و حوا(ع) هرچند به سبب خطا و ترک اولی، دچار بی‌آبرویی شده بودند، ولی به سرعت برای حفظ آبروی خویش تلاش کردند تا با بهره‌گیری از برگ درختان عورت‌های خویش را بپوشانند و از آبروریزی جلوگیری کنند.(اعراف، آیه 22؛ طه، آیه 121)
در راستای حفظ آبروی دیگران است که حضرت یوسف(ع) به‌گونه‌ای رفتار می‌کند تا آبروی برادران خطاکار ریخته نشود و آنان در یک اجتماع عمومی رسوا نشوند. البته حفاظت از عرض و آبروی خود و دیگران می‌تواند در قالب سکوت و عدم تعرض و چشم پوشی نسبت به مسئله یا خطا انجام شود؛ چنانکه حضرت یوسف(ع) این گونه عمل کرد. (یوسف، آیات 77 و 92 و 100)
انسان باید از هر چیزی که موجب حفاظت از آبرو و عرض می‌شود، بهره گیرد؛ زیرا خدا جهان را به‌گونه‌ای آفریده که همه‌گونه ابزار و اسباب حفاظت از آبرو و عرض فراهم است؛ چنان‌که «لباس» برای پوشاندن عورت، از ابزارها و اسباب الهی است که در اختیار بشر قرار گرفته است تا این‌گونه آبرو و عرض بشر حفظ شود.(اعراف، آیه 26)
در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی نیز انسان می‌بایست از این ابزارهای حفاظتی و صیانتی بهره گیرد و اجازه ندهد تا هر کسی بتواند با نفوذ کردن، اطلاعات سری و اسرار او را آشکار کند و موجبات رسوایی و آبروریزی را فراهم آورد. در حقیقت بهره‌گیری از ابزارها و اسباب مناسب در فضای مجازی به افراد این امکان را می‌دهد تا از آبروریزی نسبت به خویش جلوگیری کنند.
البته گاه لازم است انسان برای دوری از
هرگونه آسیب روانی و هتک حرمت حریم‌های شخصی و آبروریزی، از برخی از اعمال مشکوک خودداری کند تا زمینه برای سوءاستفاده و هتک حرمت فراهم نشود؛ به عنوان نمونه از بارگذاری عکس و فیلم خودداری کند.
از نظر قرآن، ممکن است برخی از افراد جامعه نسبت به برخی دیگر از اقشار تفاوت‌هایی از نظر بدنی یا مالی یا مقامی داشته باشند که امری طبیعی است و لازمه زندگی اجتماعی بشر در دنیا است، اما هرگز این تفاوت‌ها موجب آن نمی‌شود که بستری برای تمسخر باشد. از همین رو، می‌بایست حرمت آبروی فقیران یا افراد فرودست جامعه حفظ شود و آنان را نباید از اجتماع طرد کرد(بقره، آیه 271؛ ص، آیات 62 و 63) یا رفتاری زشت نسبت به آنان روا داشت.(همان)
برخی از کاربران شبکه‌های اجتماعی با انتشار عکس یا فیلم و مانند آنها نسبت به فقیران یا افراد فرودست اجتماع‌، آبروریزی می‌کنند و حرمت آنان را نگه نمی‌دارند؛ قرار دادن محتوای زشت در شبکه‌های اجتماعی نسبت به رفتگران شهرداری یا کودکان کار و مانند آنها می‌تواند یک آسیب جدی به روان این بخش از اقشار اجتماع وارد سازد و حتی خانواده‌های آنان را درگیر اموری کند که برای جبران آن به بزهکاری و قانون‌شکنی و مانند آن رو آورند. در حقیقت این محتوا‌های نادرست و هتاکانه نسبت به برخی از اقشار اجتماع ممکن است آنان یا اطرافیان ایشان را در موقعیت خطرناکی قرار دهد که حتی موجب افسردگی و خودکشی آنان یا انتقام از اجتماع شود.
آبروریزی در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی، نتیجه جهالت عقلی و علمی
قرآن بر حفظ آبروی دیگران تاکید فراوان کرده و احکام سخت و شدیدی را برای هرگونه هتک آبرو و عرض افراد به‌ویژه مومنان، معین نموده است.
البته برخی از اعمال زشت در محیط‌های حقیقی و مجازی از جمله شبکه‌های اجتماعی برخاسته از جهالت عقلی و علمی است؛ زیرا ‌اشخاص بدون آنکه تحقیقی در موضوع کرده باشند تنها به صرف گمان و وجود شواهد ظنی، به تولید و انتشار و ترویج محتوا اقدام می‌کنند که می‌تواند به شخص آسیب جدی وارد سازد و موجب بدنامی اجتماعی او شود؛ چنان‌که همین رویه را نسبت به حضرت مریم(س) بدون تحقیق و استعلام در پیش می‌گیرند و او را به زنا متهم می‌سازند. (مریم، آیات 27 تا 30) یا همین شیوه را نسبت به یکی از زنان پیامبر(ص) در پیش گرفته و او را به خاطر تاخیر کردن و عدم همراهی با حرکت کاروان به زنا متهم می‌کنند.(نور، آیات 11 تا 15)
تولید و ترویج عکس و فیلم از زنان و دختران یا حتی پسران و مردان به هدف بدنام کردن و بی‌آبرویی آنان، یکی از شیوه‌هایی است که برخی از کاربران برای افزایش بازدید انجام می‌دهند؛ در حقیقت آبروی دیگران را فدای امر بی‌ارزشی چون شهرت در شبکه‌های اجتماعی می‌کنند؛ چرا که آنان حتی آبروی خویش یا دیگران را به قیمت افزایش تعداد بازدید از محتوای تولیدی خویش می‌جویند.
خدا به هرکسی که در فضای حقیقی یا مجازی اقدام به آبروریزی و هتک حرمت می‌کند، هشدار می‌دهد که چنین رویه‌ای افزون بر لعن الهی (نور، آیه 23) باعث گرفتاری به عذاب‌های دنیوی و اخروی می‌شود.(نور، آیه 19؛ همزه، آیات 1 و 4)
برخی از کاربران این اقدام را نسبت به انسان‌های پاکدامنی انجام می‌دهند که حتی روح و روان ایشان از مسئله بی‌خبر و غافل است؛ یعنی آنان مشغول به کاری دیگر هستند ولی کاربران شبکه‌های اجتماعی با نیت و قصد دیگر اقدام به تولید محتوای چند رسانه‌ای از آنان می‌کنند.
به عنوان نمونه پسر و دختری غافل از مسائل پیرامونی در شرایطی قرار دارند که انسان‌های بدگمان از آن برداشت نادرستی کرده و آن را در شبکه‌های اجتماعی به‌اشتراک می‌گذارند و موجبات بی‌آبرویی و هتک حرمت آنان می‌شوند. برخی از افراد به عنوان شکار لحظه‌ها از هر چیزی محتوای چند رسانه‌ای تولید کرده و به ‌اشتراک می‌گذارند و موجبات هتک حرمت و آبروریزی می‌شوند. مثل آنکه شخص غافل در شرایطی قرار می‌گیرد که چادر یا لباس وی کنار می‌رود یا بخشی از بدنش بیرون می‌آید یا شخص محترم اجتماعی در حال پاکسازی بینی خویش است یا جورابی سوراخ پوشیده یا از کنار چیزی نامانوس عبور می‌کند یا مواردی که اگر انسان از آن غفلت نداشت، بی‌گمان از آن اجتناب می‌کرد، ولی به سبب غفلت یا شرایط لحظه‌ای همانند نگاه بار نخست‌، گرفتار امری می‌شود که موجب هتک حرمت و آبروریزی است، ولی شکارچیان شکار لحظه‌ها با ثبت و ضبط و پخش آن موجب می‌شوند که شخص در شرایط روحی و روانی سخت قرار گیرد و آبرویش برود.
البته برخی از کاربران شبکه‌های اجتماعی نه تنها دنبال شکارلحظه‌های استثنایی از رفتار مردم و انتشار و ترویج آن در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی هستند تا این‌گونه شهوت شهرت خویش را ارضا کنند و شمار بازدیدکنندگان را افزایش دهند، بلکه حتی با تجسس در حریم‌های خصوصی دیگران، به این امر دامن می‌زنند حتی اگر این تجسس موجب نابودی زندگی یا زندگانی‌ها باشد و آثار اجتماعی بسیار مخرب و زیانباری را نیز به‌جا بگذارد.(حجرات، آیه 12)
مهم‌ترین رفتارهای زشتی که در فضای حقیقی و مجازی از جمله شبکه‌های اجتماعی موجب بدنامی و بی‌اعتباری و هتک حرمت‌ها و آبروریزی می‌شود، رفتارهایی چون عیب‌گویی و عیب‌جویی(حجرات، آیه 11)، شیطنت حتی با مقدسات و ارزش‌های اخلاقی و عرفی(اعراف، آیات 20 تا 27؛ طه، آیات 120 و 121)، غیبت و پشت سر‌گویی(حجرات، آیه 11)، فسق (حشر، آیه 5)، قذف و اتهام به زناکاری(نور، آیه 5)، تهمت ناروا(نساء، آیه 112؛ احزاب، آیه 58)، تجسس در امور نهان زندگی مردم(حجرات، آیه 12)،  تمسخر و استهزا و القاب زشت و ناروا(حجرات، آیه 11) و مانند آنها است.
مجازات‌های قانونی تهدید و هتک حیثیت در فضای مجازی
برخلاف تصور عموم که محتواها از جمله متن گفت‌وگوها در وایبر، فیس‌بوک و شبکه‌های اجتماعی دیگر، ایمیل، صدای‌ضبط‌ شده و فیلم را جزو دلایل قابل استناد به‌شمار نمی‌آورند، قانون، « ادله الکترونیک» را به‌رسمیت شناخته است. بنابراین اگر کسی شما را در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی یا تلفن‌همراه یا ایمیل تهدید کرده است، باید بدانید تمام این محتواها در دادگاه به عنوان دلیل از شما و علیه شخص تهدید‌کننده پذیرفته خواهند شد. دادگاه، با مکانیسم مشخصی که توسط کارشناسان حوزه فناوری اجرا خواهد شد، صحت مدارک شما را بررسی کرده و در صورت تایید، ملاک و مبنای صدور حکم قرار خواهد گرفت. پس اگر از جانب کسی با تهدیدی در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی مواجه شدید، می‌توانید از طریق دادسرا اقدام کنید و یا از طریق سایت پلیس فتا موضوع را پیگیری نمایید.
تهدید به انجام عملی که ممکن است موجب ضرر آبرویی یا شرافتی یا افشای اسرار خانوادگی شود، خواه تهدیدکننده به این واسطه، تقاضای مال به قصد اخاذی کرده و یا نکرده باشد، جرم مستقلی است که بر اساس ماده ۶۶۹ قانون‌ مجازات ‌اسلامی تا هفتاد و چهار ضربه ‌شلاق تعزیری و یا تا دوسال حبس برای آن در نظر گرفته‌ شده ‌است. بنابراین اگر کسی شما را تهدید به افشای اطلاعات خصوصی شامل عکس‌ها، متن چت‌ها، صدای ضبط ‌شده، فیلم و مانند آنها در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی کرده باشد، حتی اگر هرگز آن عمل را انجام ندهد؛ زیرا در اکثر مواقع این تهدیدات هرگز عملی نمی‌شوند، ارتکاب جرم» تهدید» از سوی او قطعی و برای شما قابل شکایت و پیگیری است.
همچنین ماده ۱۶ قانون جرایم رایانه‌ای مقرر کرده است: هر کس به وسیله سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی، فیلم یا صوت یا تصویر دیگری را تغییر دهد یا تحریف کند و آن را منتشر یا با علم به تغییر یا تحریف منتشر کند، به نحوی که عرفا موجب هتک حیثیت او شود، به حبس از ۹۱ روز تا ۲ سال یا جزای نقدی از ۵ میلیون ریال تا ۴۰ میلیون ریال یا هر ۲ مجازات محکوم خواهد شد.