بررسی تأثیر متقابل کرونا و کتاب بر یکدیگر- بخش پایانی
نقش مؤثر کتابخوانی بر غنی‌سازی ایـام قرنطینه
آرش فهیم
آیا کتاب می‌تواند در مبارزه با «کرونا» به انسان کمک کند؟ این روزها که شیوع ویروس کووید 19 به بحرانی فراگیر برای جامعه بشری در همه نقاط جهان تبدیل شده، هر کسی از ظن خودش برای پیشگیری از کرونا تلاش می‌کند؛ همه پزشک‌ها و کارشناسان سلامت مجموعه توصیه‌هایی را تحت عنوان پروتکل‌های بهداشتی به مردم معرفی می‌کنند؛ از زدن ماسک و رعایت فاصله اجتماعی و شست و شو و ضدعفونی کردن دست‌ها گرفته تا تقویت سیستم ایمنی بدن و... اما کمتر کسی از نقش فرهنگ، هنر و ادبیات در پیشگیری، تسکین و بهبود این بحران سخن می‌گوید.
در این زمینه باید به دو نکته مهم توجه کرد: اول؛ با توجه به اینکه مجموعه رفتارهای ما برای رعایت دستورات بهداشتی و همچنین تقویت ایمنی بدن، بخشی از سبک زندگی محسوب می‌شود و سبک زندگی نیز تحت سیطره آموزه‌های فرهنگی است، پس می‌توان به تأثیر فرهنگ بر مقابله با کرونا پی برد. نکته دوم، اهمیت نشاط و استحکام روحی و روانی انسان‌ها در پیشگیری و درمان همه بیماری‌ها ازجمله کروناست. فرهنگ و هنر، خوراک روح و روان هستند، پس کتاب هم می‌تواند به تقویت انسان کمک کند.
مرحوم امیرحسین فردی، نویسنده و سردبیر فقید مجله «کیهان بچه‌ها» می‌گفت، یکی از اتفاقاتی که به او نشاط و شادی می‌بخشد، دیدن آدم‌هایی است که کتاب به دست گرفته‌اند و مشغول مطالعه‌اند! انسان‌هایی که این چنین شیفته کتاب و مطالعه هستند، هیچ گاه حوصله شان سر نمی‌رود؛ اتفاقا فراغت و خلوت و «قرنطینه» برای آنها غنیمتی است تا با انیس و مونس خودشان یعنی کتاب، سرگرم شوند و برای روزهای کار و تلاش، انرژی و انگیزه بیشتری بیابند.
آری! کتاب نه تنها می‌تواند یاور ما در شکست دادن کرونا باشد، بلکه یاری است که در دورانی که نباید به مسافرت و مهمانی برویم، او ما را مهمان خود می‌کند و به سفرهایی پر بار و اسرارآمیز می‌برد.
تبدیل تهدید و تحدید به فرصت و برکت با کتاب
هفته کتاب و کتابخوانی امسال با اوج گیری شیوع ویروس کرونا همزمان شده است؛ تلخ و غمبار است، اما چاره‌ای نیست؛ کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌ها نسبت به هر سال این موقع، خلوت‌تر هستند،گرچه با تعطیلی دوهفته‌ای پایتخت کتابفروشی‌های شهرهای قرمز از نظر کرونا هم تعطیل هستند اما می‌توان چراغ مطالعه را بیش از گذشته در خانه‌ها روشن نگه داشت. به نظر می‌رسد که اصلی‌ترین سیاستگذاری تبلیغاتی مدیران بخش کتاب در وزارت ارشاد و همه نهادهای فرهنگی و رسانه‌ای در چنین مناسبت‌هایی باید «در خانه ماندن، همراه با کتاب و مطالعه» باشد. اما چرا و چگونه؟
رضا اسماعیلی، نویسنده و شاعر در گفت وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «برای این روزهای خانه‌نشینی و در کنار خانواده بودن، باید به صورت هوشمندانه برنامه‌ریزی کرد تا از سرگردانی و اتلاف وقت اعضای خانواده جلوگیری شود. با برنامه‌ریزی مناسب و هوشمندانه می‌توان این تهدید را به فرصتی طلایی برای خودیابی و خود‌سازی تبدیل کرد. در این روزها که همه ما به نوعی به خانه‌نشینی ناگزیر تن داده‌ایم و از رفتن به سفر- حتی مسافرت‌های درون شهری- خودداری می‌کنیم، فرصت ناب و نایابی برای فاصله گرفتن از عمل زدگی و روزمرگی و مانوس شدن با کتاب و کتابخوانی است. این روزها می‌توان با کتاب آشتی کرد و در کنار این یار قدیمی، صمیمی و مهربان، لحظاتی شیرین و دوست داشتنی آفرید. روزهای کرونایی فرصت خوبی برای مطالعه حتی به صورت صوتی یا الکترونیکی است. مطالعه کتاب می‌تواند روزنه‌های جدیدی برای تنفس معنوی به روی ما بگشاید.»
وی پیشنهاداتی را هم برای تقویت روانی و معنوی مردم از طریق کتاب، این گونه هم مطرح می‌کند: «مطالعه دیوان‌های شاعران بزرگ ادب فارسی برای این روزها پیشنهاد سازنده‌ای است. شاهنامه فردوسی یکی از گزینه‌های مناسب برای مطالعه در این روزهاست، زیرا روایتی داستان‌گونه دارد و داستان‌های جذابی در قالب داستان بیان شده است. مثنوی معنوی نیز، گزینه مناسب دیگری برای مطالعه است. همچنین مطالعه دیوان شاعران کهن همچون عطار، حافظ و سعدی و شاعران معاصری همچون شهریار، پروین اعتصامی و... ارزشمند است و می‌تواند برای این روزها نشاط آفرین و امیدبخش باشد. همه این‌ها در کنار تقویت ارتباط معنوی با خداوند و مراجعه به قرآن و نهج‌البلاغه و ادعیه امامان معصوم علیهم‌السلام می‌تواند بهترین داروی معنوی برای سلامت روان، حفظ روحیه و پشت سر گذاشتن این روزهای سخت باشد.»
باز هم نقش دولت...
در قسمت قبلی این گزارش، به بررسی تأثیر منفی و مخرب شیوع ویروس کرونا بر بازار کتاب و کسادتر شدن وضعیت اصناف مظلوم و مهجور ناشر و کتابفروش و تعطیلی دوهفته‌ای کتابفروشی‌ها پرداختیم.
پرداخته شد به اینکه وزارت ارشاد و دستگاه‌های دولتی و حاکمیتی باید با استفاده از امکانات و قدرت خودشان، ناشران و کتابفروشان را از غرق شدن بیشتر در بحران مالی نجات دهند. اما در این میان، نمی‌توان نقش مردم را هم نادیده گرفت. مردم با تقویت رفتار فرهنگی و گرایش بیش از پیش به مطالعه و رابطه با کتاب، شاید حتی بیش از دولت بتوانند به کاهش بحران‌های عرصه نشر کمک کنند. اما مردم نیز به محرک و مشوق‌هایی برای خرید کتاب نیازمندند.
محمدعلی مرادیان، معاون تشکیلات مجمع ناشران انقلاب اسلامی به گزارشگر کیهان می‌گوید: «انتظار رفتار فرهنگی از مردم در این شرایط باید از دو جنبه مورد توجه قرار بگیرد؛ یکی از جنبۀ انتظار از مردم و جایگاه مردم در اهمیت دادن به مصرف محصول فرهنگی خصوصاً کتاب که اتفاقاً یک انتظار و مطالبۀ صحیح، فرهنگی و راهبردی است. انتظار دیگر انتظار و مطالبۀ از مردم برای حمایت و خرید محصولات فرهنگی، خصوصاً کتاب است که در این جنبه نباید از مردمی که به تبع رفتارها و بی‌تدبیری‌های دولت در حال تجربۀ چنان سختی و تنگنایی از منظر معیشت‌اند که در چهل‌سال گذشته بی‌سابقه بوده است، انتظار چندانی داشت؛ بسیاری از ناشرها درحال تلاش‌اند تا با بهینه‌کردن روال تولید خود و ایجاد صرفه‌جویی، کتاب‌هایشان را با کیفیت مناسب و ارزان به مخاطبانشان عرضه کنند؛ این فقط نیمی از کار است، مردمی هم هستند که مطالعه را دوست دارند و پیگیر خرید و مصرف محصولات فرهنگی‌اند، اما قدرت خریدشان روز به روز کاهش یافته است و مانند قبل نمی‌توانند محصول فرهنگی بخرند و مصرف کنند؛ این‌جا نمی‌توان از مردم انتظار کار خاصی داشت؛ این‌جا دولت برای افزایش مصرف سرانۀ محصول فرهنگی باید از تولیدکننده و مصرف‌کننده حمایت کند.»
ضرورت کمک دولت به بازار کتاب
اما آیا اصلاً دولت بنا و دغدغۀ فرهنگ را دارد؟ این فعال عرصه نشر، به این سؤال، این گونه پاسخ می‌دهد: «با نگاهی اجمالی به اوضاع، سیاست‌ها و عملکرد فرهنگی این دولت، می‌توان به روشنی جواب را یافت؛ در این باره حرکت‌ها، پویش‌ها و اقداماتی به‌صورت خودجوش توسط خود مردم و برخی مراکز فرهنگی و انتشاراتی به‌راه افتاده است، مثلاً برخی که توانایی مالی داشتند پویش‌هایی برای خرید و اهدای کتاب راه‌اندازی کردند، برخی از ناشرها با راه‌اندازی سیستم نذرفرهنگی و با کمک گرفتن از خیرین و توان تولیدی خودشان توانستند بخشی از نیاز مخاطبانی که به هر دلیل توانایی کمی در خرید کتاب دارند را حمایت کنند، برخی از خیرین کتاب‌خانه‌هایی هرچند کوچک راه‌اندازی کردند تا دسترسی رایگان برای کتاب ایجاد کنند، برخی از مؤسسات تولیدی برای کاهش قیمت کتاب، نسخه‌های ارزان با مواداولیۀ ارزان تولید کردند مانند تولید کتاب با استفاده از کاغذهای بازیافتی، برخی از انتشارات‌ها، فایل‌های الکترونیکی آثار خود را با قیمتی بسیار کم و حتی بعضاً رایگان در اختیار مخاطبان قرار‌دادند. برخی از مؤسسات فرهنگی و خیریه‌ای در کنار اقلام و محصولاتی که برای مددجویان خود ارسال می‌کردند به نقش و جایگاه کتاب نیز توجه کردند و... اقدامات دیگری که به نوعی بتوانند از سرانۀ محصول فرهنگی صیانت کنند. اما تمام این اقدامات مناسب و خیرخواهانه، نمی‌تواند راهکار و راهبرد اصلی برای حل مسئلۀ مصرف محصول فرهنگی توسط مردم باشد. دولت موظف است با بهبود سطح معیشت مردم میزان سرانۀ مصرف محصول فرهنگی را هم بالا ببرد؛ در تنگناهای اقتصادی اولین هزینه‌ای که کاهش می‌یابد و یا حذف می‌شود، هزینه‌های فرهنگی است و در حوزۀ خرید و مصرف محصول فرهنگی، اولین چیزی که حذف می‌شود معمولاً کتاب است.»
وی بیان می‌کند: «باید تغییر بزرگی اتفاق بیافتد تا بشود از مردم انتظار خرید کتاب و محصول فرهنگی و مصرف آن را داشت، اما در کوتاه‌مدت همان‌طور که در بحران‌های مختلف از قبیل سیل، زلزله، بحران‌های اقتصادی و... مردم بیش از دولت به فکر کمک و دست‌گیری از اقشار و مردم آسیب‌دیده بودند، در این زمینه هم می‌توان از کمک مردم به هم برای مصرف محصول فرهنگی‌اندیشید، و از مردم خواست همان‌گونه که در سختی معاش، در زلزله، سیل و... که برای حمایت از هم‌وطنانشان به میدان آمدند امروز برای حفظ و صیانت از فرهنگ و حمایت از مهم‌ترین و ماناترین صنعت فرهنگی کشور به میدان بیایند و این‌بار از مصرف محصول فرهنگی مردمان آسیب‌دیده صیانت کنند و آنها را حمایت فرهنگی کنند.»
مطالعه کتاب، جایگزین فضای مجازی
متأسفانه شیوع ویروس کرونا و افزایش اوقات فراغت مردم و خانواده‌ها، تا اینجای کار بجای اینکه منجر به افزایش سرانه مطالعه شود، موجب افزایش حضور مردم در فضای مجازی شده است! این نشان دهنده ضعف فرهنگ ارزش داشتن وقت نزد بسیاری از هموطنانمان است.
شاید در 9 ماه اخیر، اگر بسیاری از مردم نیمی از اوقاتی که در فضای مجازی گذراندند را به مطالعه کتاب اختصاص می‌دادند، هم آمار سرانه مطالعه بالاتر می‌رفت، هم بسیاری از ناشران و کتابفروش‌ها از وضع مالی بهتری برخوردار می‌شدند و هم اینکه شاید حتی آمار ابتلا و مرگ و میر ناشی از کرونا کاهش می‌یافت. این روزها گاهی شاهد عکس‌ها و ویدئوهایی تکان دهنده از حضور انبوه مردم در محافل پرجمعیت هستیم. مثلا چند روز قبل، یک ویدئو، گویای حضور جمعیتی گسترده در فضایی بسته و محدود بدون رعایت فاصله گذاری اجتماعی برای شرکت در یک حراجی در تهران بود! بدون تردید، اگر شرکت کنندگان در این گونه برنامه‌ها، بیش از فضای مجازی اهل مطالعه و مونس کتاب بودند، از سطح دانش و آگاهی و کیفیت زیستی والاتری برخوردار بودند و برای حضور در محافل پرجمعیت تردید می‌کردند. ضمن اینکه از فضای مجازی هم می‌توان به عنوان ابزاری برای گسترش فرهنگ مطالعه و معرفی کتاب‌ها استفاده کرد.
«محمد حقی» مدیر انتشارات کتابستان معرفت در گفت وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «به نظرم می‌رسد فرد فرد مردم و به ویژه اهل مطالعه از ظرفیت شخصی خودشان برای ارتقای جایگاه کتاب استفاده کنند. برخی از این افراد، دارای تریبون و رسانه رسمی هستند که در زمینه معرفی کتاب قدم بر می‌دارند، اما خود اهالی کتاب در صفحات شخصی شان در فضای مجازی هم باید دست به کار شوند و به معرفی کتاب‌ها بپردازند.به طور مثال خود ما اوائل انتشار ویروس کرونا، همراه با چند نفر از دوستان، یک کمپین کتابخوانی راه‌انداختیم و برای آن یک موشن گرافی طراحی کردیم و به وسیله آن، کتاب‌هایی معرفی شد. همین کار منجر به بالا رفتن فروش آن کتاب‌ها شد. به نظر من، اتفاقا رسانه‌های شخصی، نسبت به رسانه‌های رسمی، ضریبشان در معرفی کتاب‌ها بالاتر است.»
وی درباره اهمیت نسبت مردم با کتاب در دوران سلطه کرونا، به دو نکته اشاره می‌کند: «کاری که مردم می‌توانند انجام دهند به عنوان وظیفه اجتماعی شان این است که تا جایی که در توان دارند نگذارند چراغ کتابفروشی‌ها خاموش شود؛ راه‌اندازی یک کتابفروشی اگر سه واحد مالی بخواهد، نگه داشتنش نیم واحد نیاز دارد. همیشه هزینه نگهداری پایین‌تر از راه‌اندازی است. اگر یک انتشارات تعطیل شود تا بخواهد یک انتشارات جدید راه بیفتد پنج سال زمان می‌برد. پس مردم می‌توانند نقش مهمی در این زمینه ایفا کنند. ما یک وظیفه فردی هم داریم؛ این روزها کارهای برخی از مردم آنلاین شده و رفت و آمدشان به بیرون از خانه کاهش یافته است، درمجموع برای این گروه از مردم، اوقات فراغت سه-چهار برابر شده است؛ از این فرصت‌ها کم پیش می‌آید و این یک فرصت با ارزش است؛ آفتی که این گروه از مردم را تهدید می‌کند این است که اوقات فراغت به دست آمده را در فضای مجازی بگذرانند. عمر اغلب مطالب و اخباری که در فضای مجازی می‌خوانیم نصف روز است، اما آن چیزی که تا آخر عمرمان می‌ماند، دانش و فهمی است که از طریق مطالعه به دست می‌آید.»