موانع اخلاص از منظر قرآن
رحیم مخدومی
بر اساس تعالیم اسلامی اساسی‌ترین شرط قبولی هر عملی، اخلاص است. اخلاص به معنای پیراستگی از آمیختگی است؛ اما در فرهنگ قرآنی به معنای سرّی از اسرار الهی دانسته‌اند که تنها در قلوب و دل‌های بندگان محبوب خدا ایجاد می‌شود(مجمع‌البیان، ج1ـ2، ص409)؛ زیرا حقیقت اخلاص آن است که بنده جز خدا هیچ‌کسی یا چیزی را در عمل خویش دخالت ندهد و فقط برای خدا کاری را انجام دهد. پس اخلاص یک حالت از حالات قلبی نیست، بلکه یک حقیقت باطنی است که وجود بنده را در بر می‌گیرد و محبت الهی در دلش جایگزین هر چیز دیگری می‌شود. پس نه در قبل از عمل و نه در هنگام عمل و نه در بعد عمل، هرگز غیرخدا در کار و عملش دخالت ندارد و شخص هر کاری را تنها به عشق و محبت الهی انجام می‌دهد.
خدا در آیات قرآن از اخلاص دینی پیامبران(مریم، آیه 51؛ زمر، آیات 2 و 11 و 14) و مومنان به‌عنوان یک صفت اساسی و ارزشی سخن به میان آورده که موجب رستگاری و اجر عظیم برای آنان می‌شود.(نساء، آیه 146)
البته در قرآن برای بیان همین مفهوم خلوص و اخلاص از واژگان و ترکیبات دیگری چون «نصح»، «یریدون وجهه»، «اتّبع رضوان‌الله»، «اسلم وجهه‌لله»، «نصحوا لله»، «لن‌ندعوا من دونه الها»، «ابتغاء وجه ربّهم»، «لوجه‌الله»، «قربات عندالله»، «لله»، «ابتغاء مرضات‌ا‌لله»، «ان اجرى الاّ على ربّ‌العالمین»، «اعبدوا الله ما لکم من اله غیره» و مانند آنها استفاده شده است. بنابراین، برای فهم علل و عوامل و نیز موانع و حتی آثار، تنها نباید به واژه خلص و مشتقات آن بسنده کرد، بلکه به این تعابیر پیش گفته نیز مراجعه کرد تا فهم دقیق و کاملی از مفهوم خلوص و اخلاص به دست آورد و عوامل و موانع و آثار آن را شناخت.
مفهوم اخلاص در دین، همان حقیقت فلسفه و سبک زندگی است که آثار آن در قیامت و یوم‌الدین، خودنمایی می‌کند. بنابراین، مجموعه‌ای از عقاید و احکام و معارف و مانند آنها را شامل می‌شود که در قالب شیوه‌های فکری و رفتاری بیان شده است. این بدان معناست که وقتی از اخلاص در دین سخن به میان می‌آید، سخن از مجموعه‌ای فکری و رفتاری است که می‌بایست تنها برای خدا و در راستای حکمت‌های الهی ساماندهی و به کار گرفته شود.
از نظر قرآن، دین تنها همان اسلام است که در طول تاریخ پیامبران الهی از طریق وحی به گوش مردمان رسانیده و فلسفه و سبک زندگی اسلامی را به‌عنوان هدایت الهی نشان داده‌اند.(آل‌عمران، آیات 19 و 85؛ مائده، آیه 48؛ شوری، آیه 13) پس هر کسی غیر از آن را به‌عنوان دین بپذیرد، از رشد عقلانی برخوردار نیست، بلکه گرفتار سفاهت و سبک مغزی و بی‌خردی است.(بقره، آیه 130؛ حجرات، آیه 7)
خدا در قرآن بیان می‌کند که فلسفه و سبک زندگی هر انسانی باید دارای اخلاص در دین باشد که با اخلاص در دین اسلام به دور از هرگونه شرکی به دست می‌آید.(آل‌عمران، آیه 67)
برای تحقق چنین اخلاص دینی می‌بایست شخص با توحید خالص و به دور از هرگونه شرک قولی و فعلی، جلیّ و خفی (همان) در همه امور خویش به خدا تمسک جوید(نساء، آیه 146) و با توبه و اصلاح هر فساد و افسادی(همان) و توجه یابی به معاد و رستاخیز(اعراف، آیه 29) و اعلان رسمی و عملی آن به دیگران از دوست و دشمن(بقره، آیه 139) به پاداش الهی دست یابد (نساء، آیه 146)؛ چرا که بدون اخلاص در دین یعنی فلسفه و سبک زندگی اسلامی نمی‌توان از عاقبت بخیری سخن گفت؛ زیرا تنها فرجام نیک در گرو اخلاص است.(لقمان، آیه 22)
پس هر کسی اگر بخواهد در زمره مومنان حقیقی درآید و از آثار ایمان از جمله رفاه و آسایش، آرامش و تحسین الهی بهره‌مند شود، می‌بایست به اخلاص دست یابد.(نساء، آیات 125 و 146؛ یونس، آیه 22)
موانع اخلاص
چنانکه گفته شد دستیابی به خیر دنیا و آخرت و عاقبت نیک در گرو اخلاص است؛ اما بسیاری از مردم از اخلاص بهره‌مند نمی‌شوند و این سرّالله در آنان تحقق نمی‌یابد؛ زیرا موانعی موجب می‌شود تا آنان در فکر و عمل مخلصانه نباشند و اموری چون ریاکاری، شرک، منت و مانند آنها در ایشان عامل عمل باشد. از مهم‌ترین موانع اخلاص از نظر قرآن، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. رفاه و آسایش زیاد: کسانی که گرفتار رفاه‌زدگی و آسایش زیاد هستند، نمی‌توانند اخلاص را در خود ایجاد کنند و در دینداری خالص و مخلصانه عمل نمی‌کنند؛ زیرا رفاه و آسایش و امکانات مادی بستری برای فریب آنان می‌شود و آنان به این اسباب ظاهر دل می‌بندند و مسبب‌الاسباب را در ورای هر سببی نمی‌بینند و اصالت یا استقلال را برای اسباب قائل می‌شوند و این‌گونه از اخلاص نسبت به خدا و دین خارج شده و در دامن شرک جلی و خفی و مانند آن می‌افتند.(یونس، آیات 22 و 23؛ عنکبوت، آیات 65 و 66)
2. فقدان توجه به معاد: کسانی به اخلاص حقیقی دست می‌یابند که به معاد توجه یابند. بنابراین، کسانی که اعتقاد به معاد دارند، ولی هنگام عمل توجهی به معاد ندارند، گرفتار عدم اخلاص می‌شوند؛ زیرا عدم توجه به معاد، آنان را گرفتار غفلت می‌کند و کارها را به دور از اخلاص انجام می‌دهند.(توبه، آیه 99)
3. منت: نیکوکارانی که کارهای خویش را با منت همراه می‌سازند، از اخلاص باز می‌مانند و عمل خویش را تباه می‌سازند.(بقره، آیه 264)
4. ریاکاری: از موانع اخلاص می‌توان به ریاکاری اشاره کرد. اینکه انسان بخواهد کار نیکی برای نمایش انجام دهد تا به چشم دیگران آید، آن را از خلوص خارج کرده و اخلاص در دین از دست می‌رود.(بقره، آیه 264؛ نساء، آیه 38)
5. سرمستی و غرور: رفتار مبتنی بر تکبر و بدمستی که از آن به بطر یاد می‌شود، از موانع اخلاص است که باید از آن پرهیز کرد.(انفال، آیه 47)
6. اذیت: کسانی که پس از انجام عمل صالح نسبت به دیگران، با اذیت و آزار کلامی و رفتاری آن را تباه می‌کنند، از اخلاص بهره‌مند نیستند؛ زیرا اخلاص می‌بایست به سرّالله در افراد تبدیل شود و کسی که پس یا پیش یا همراه عمل آن را با چیزی غیر از رضایت الهی می‌آمیزد از اخلاص برخوردار نیست.
(بقره، آیه 264)
7. هواپرستی: کسانی که گرفتار هر یک از مشکلات پیش گفته‌اند، در حقیقت گرفتار هواپرستی و غلبه آن در خود هستند. چنین افرادی نمی‌توانند به اخلاص دست یابند. مال‌دوستی و دنیا‌پرستی که از آثار هواپرستی است موجب می‌شود که انسان بیشتر از آنکه به فکر اخلاص در عمل باشد، به فکر جمع مال به هر شکلی باشد و از اخلاص دور شود(فجر، آیه 20 ) و محبت چیزهای دیگر در دل او بیش از محبت خدا باشد.(بقره، آیه 169؛ آل‌عمران، آیه 14) از همین رو امیرمؤمنان علی(ع)می‌فرماید: كَيْفَ يَسْتَطِيعُ اَلْإِخْلاَصَ مَنْ يَغْلِبُهُ اَلْهَوَى؛ چگونه توانایی بر اخلاص دارد کسی که هوای نفس بر او غالب است؟(غرر الحکم، ج 1، ص 516؛ شماره حدیث ۴۵۷۰۸۲) و نیز می‌فرماید: إنَّكَ لَن يُتَقَبَّلَ مِن عَمَلِكَ الاّ مَا اخلَصتَ فِيه و لَم تَشبَه بِالهَوىَ وَ اسبَابِ الدّنيَا؛ همانا از اعمال تو مقبول نمى‌گردد، مگر آنهايى كه در آن بى‌آلايشى‌ورزى و آن را با خواهش و ابزار دنيا آلوده نسازی.(تصنیف غررالحکم، درایتی، ج 4، ص 222)
8. آرزوهای نابجا: انسان باید انسان امیدواری باشد؛ زیرا امیدواری ریشه در عقلانیت دارد، اما کسی که گرفتار آرزوهای بلند و نابجا است، گرفتار هواپرستی است؛ بنابراین از اخلاص نیز بهره‌مند نخواهد شد؛ چنانکه امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: قَلِّلِ الآمالَ تَخْلُصْ لَك الأعمالُ؛ آرزوها را کم کن و دامنه آرزوهای دور و دراز را جمع نما تا اعمال تو خالص شود! (غرر الحکم، حدیث 2906؛ تصنیف غرر الحکم، درایتی، ج 4، ص 511)