يک ماه مالامال از اطاعت و عبادت (بخش دوم و پایانی)
تمركز و عمق در عبادت شبانه(زلال بصیرت)
در قرآن كريم از سحرخيزى مؤمنان با اين تعبير ياد شده: «تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ» (1)،خدا آنان را ستايش مىكند براي اينكه پهلوهاي خود را از بستر تهى و دور مىكنند. قرآن در اين آيه در مقام مدح مؤمنان سحرخيز است؛ يعنى انسان بايد انگيزه بسيار قوى داشته باشد تا از رختخواب برخاسته و در نماز و عبادت شود. در روز ممكن است انسان وقتي مىبيند كه مردم به مسجد مىروند او نيز به مسجد برود. در روز عوامل سطحى و احساسي زودگذر كه در روح انسان اثر مىگذارند بسيار فراوان است. همين فراواني عوامل سطحي باعث مىشود كه انسان در روز تمركز نداشته باشد. در شب، آرامش و سكوت حكمفرماست. البته هم اكنون زندگي در شب مثل روز شده است در حالي كه طبيعت شب آرامش و سكوت است: «وَ جَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً»(2)؛ شب براى آرامش، خاموشى و تاريكى است. اينكه انسان تمام جاذبه‌‌ها و آرامش و لذّت خواب شب را كنار گذاشته و به عبادت بپردازد، آن هم نه عبادت كوتاه، نياز به انگيزه بسيار قوي و عميق دارد. خدا به پيامبر مي‌فرمايد: «إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ»؛ نزديك دو ثلث شب را من مىدانم تو عبادت مىكنى؛ نه تنها تو بلكه «وَ طائِفَهًْ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ»(3)؛چنين عبادتى كه انسان چندين ساعت آن را با نشاط و با حضور قلب در شب انجام دهد، نياز به انگيزه عميق و قوي دارد. به همان اندازه كه انگيزه انسان قوى است، عبادت در روح او نيز، اثر عميق مىگذارد.
اثر عمیق شب‌زنده‌داري بر وجود انسان
رفتارهاى انسان از يك مبادى نفسانى و روانى سرچشمه مىگيرد. اين مبادى يك وقت سطحى و متحرك و در حال نوسان است و تأثيرى هم كه مىبخشد ضعيف است. در نتيجه وقتى انسان كارى انجام مىدهد، تأثيرى كه در روح او مىبخشد موقت و محدود است. اما بعضى از امور از يك ريشههاى عميقى در عمق روح انسان برمىخيزد. تعبير عمق از باب تشبيه معقول به محسوس است. روح، شبيه به درياست. گاهي موجهاى سطحى آرامى روى دريا وجود دارد اما اگر موجها سنگين باشند تا اعماق دريا تكان مىخورد. روح انسان نيز اينگونه است. تأثيراتى كه در افعال انسان وجود دارد گاهى ناشي از عوامل سطحى است. احساس انفعال، خجالت، احساس حيا و شرم، غم و غصه، همه مي‌توانند در سطح روح آدمى تأثير بگذارند. محبتها و بغضها در لايه عميقترى تأثيرگذارند، اما آنچه كه در عمق وجود انسان تأثير مي‌گذارد معرفت‌هايى است كه به صورت ملكه درآمده است. آنها در اعماق روح انسان تأثير مي‌كند و ناشي از ايمان بسيار قوي‌اى است كه: « لا تُحَرِّكُهُ الْعَواصِف».
هرچه اعمال انسان از ريشهها و لايههاى عميق‌تر روح برخيزد، تأثير آن نيز در روح، عميق‌تر و پايدارتر است. بستگى به اين دارد كه چه اندازه انسان در عبادت مداومت داشته باشد تا تأثير آن نيز عمق پيدا كند. قرآن مىفرمايد: «إِنَّ لَكَ فِي النَّهارِ سَبْحاً طَوِيلاً»؛ اي پيامبر! تو در روز، خيلى تلاش مي‌كني. روز وقت كار كردن و تكاپو و برخوردهاست؛ اما شب «إِنَّ ناشِئَهًْ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلاً»؛ تأثير پديدهاى كه در شب پديد مىآيد، در روح انسان خيلى عميق‌تر، پابرجاتر و محكم‌تر است «وَ أَقْوَمُ قِيلاً»؛ گفتارى كه در شب از انسان نسبت به خداي متعال صادر شود با گفتار روز فرق مىكند. سخنان انسان با خدا در روز خيلى سنجيده نيست و عمق ندارد. اما در شب و تاريكى كسى نيست كه انسان بخواهد براي او رياكارى بكند. در هنگام شب انسان پيش خدا شوخى و تعارف نمىكند، خود اوست و خدا. آنجا وقتى سخن مي‌گويد خيلى حساب شدهتر است «أَقْوَمُ قِيلاً»؛ سخن شب خيلى پايدارتر و محكم‌تر است. اين است كه عبادت را بايد براي شب گذاشت. البته در روز نيز، هم عبادات واجب داريم و هم نوافل و ذكر، اما تأثير عبادتى كه در شب انجام مىگيرد خيلى بيشتر است. در ماه رمضان، اينگونه نيست كه انسان در روز از كار و زندگى دست بكشد. در ماه رمضان گاهى جهاد هم انجام مي‌گيرد. كشاورزى و كارهاى ديگر، تحصيل و تبليغ نيز انجام مي‌گيرد امّا آنچه اختصاص به ماه رمضان دارد، روزه است؛ البته روزه مراتبى دارد. آنچه قوام عبادت ماه رمضان، در روز به آن است، روزه است كه از اول تا آخر روز، عبادت است.
اظهار ذلّت در برابر خدا
در دعای امام سجاد(ع) برای ورود به ماه رمضان تأكيد شده است كه به ما توفيق بده در شب‌هاي ماه رمضان تضرع با ذلت داشته باشيم. تعبير «ذلت» در كمتر دعايي ديده مي‌شود. انسان چرا بايد در پيش خدا اظهار ذلت بكند؟ در همه اديان الهى تأكيد بر اين بوده است كه انسان، در مقابل خدا اظهار ذلت كند. درباره انبيای گذشته نيز روايات فراواني درباره اظهار ذلت كردن در پيشگاه الهى ذكر شده است. درباره حضرت موسى (ع) گفته شده كه يكى از دلايلي كه خداى متعال موسى(ع) را به هم سخنى خود برگزيد، براي اين بود كه آن حضرت هنگامي كه نماز خود را تمام مي‌كرد، سجده شكر بجا مىآورد و دو طرف صورت خود را روى خاك مىگذاشت.(4) پيشانى را روى خاك گذاشتن سجده معمولى است. هر كسى كه عبادت مىكند و نماز مىخواند، سر به روى خاك مىگذارد. اين نهايت اظهار ذلت در پيشگاه الهى است. ولى حضرت موسى(ع) بعد از اينكه نماز خود را مىخواند، اولاً خدا را شكر مىكرد كه مرا توفيق دادى تا نماز بخوانم و براى اظهار ذلت و قدردانى از اين نعمت صورت خود را نيز روى خاك مىگذاشت و از همين‌رو مستحب است در سجده شكر دو طرف صورت را روى خاك بگذاريم. اين نشانه معرفت كامل موسى(ع) به ناچيزى خود در پيشگاه الهى و ابراز آن بود.
خداوند در حديث قدسى به حضرت موسى (ع) مىفرمايد:«يَا ابْنَ عِمْرَانَ هَبْ لِي مِنْ قَلْبِكَ الْخُشُوعَ وَ مِنْ بَدَنِكَ الْخُضُوعَ وَ مِنْ عَيْنَيْكَ الدُّمُوع»(5)؛ اي موسي سه چيز را به من هديه كن، از قلب و جانت خشوع و شكستگي دل را، از پيكرت خضوع و تواضع و فروتنى را و از چشمهايت اشك را. سفارش خداوند به حضرت موسی اين است كه در برابر من نهايت ذلت ظاهري و شكستگي باطني را داشته باش. در روايت ديگري هم خطاب به حضرت عيسي (ع) مىفرمايد: «وَ اعْلَمْ أَنَّ سُرُورِي أَنْ تُبَصْبِصَ إِلَيَ»(6)؛ آنچنان كه سگ در برابر صاحب خود تملق مىگويد، در مقابل من اينگونه باش: «أَنْ تُبَصْبِصَ إِلَيَ». شايد در ميان حيوانات، حق‌شناسي سگ، در هيچ حيوان ديگرى ديده نشود، اگر كسى احسان اندكي به سگ كند و او چند مرتبه صاحب نيكي به خود را ببيند و بشناسد، هر وقتى كه او را ببيند، در مقابل او خضوع كرده و سر بر زمين مىگذارد و دم تكان مىدهد. از صفات بسيار پسنديده اين حيوان، در مقابل كسى كه به او خدمت می‌کند، وفاداري و حقشناسى است. خدای متعال به پيغمبر خود حضرت عيسى(ع) مىگويد در مقابل من اينگونه باش!
ما هيچ هيچيم، همه چيز در دست قدرت اوست
ارتباط انسان با خدا زماني تقويت مىشود كه انسان خود را در مقابل خدا چيز قابل ذكرى نداند؛ يعنى هيچ چيز براى خود قائل نباشد. به طور طبيعى، وقتى انسان براى خود هستى، استقلال، قدرت و علمى قائل نشود و بداند كه هيچ ندارد و همه آنها امانت الهى در دست انسان است، يك دفعه در خود فرو مىريزد. از همين جهت بىاختيار در چنين حالتى از ديده اشك جارى مي‌سازد. اين اشك تنها از ترس آتش جهنم نيست بلكه اشك خشوع است. اشك ناشي از احساس ذلت كه بهترين نمود عبادت است. در چنين حالتي انسان احساس مي‌كند پستترين مراتب ذلت يك موجود را در مقابل عزيزترين موجود عالم دارد؛ اين همان چيزي است كه در اين دعا مىگويد: خدايا در شب‌هاى ماه رمضان به ما حالتي را عنايت فرما كه احساس ذلت بكنيم.
سخنرانی آيت‌الله مصباح يزدى(دامت بركاته)
در دفتر رهبر معظم انقلاب ؛ قم ؛ 6/7/87.
____________________________
(1) سجده / 1. (2) انعام / 96. (3) مزمل / 20.
(4) ر.ك: بحارالأنوار، ج 83، ص 199، باب 44، «سجدهًْ الشكر و فضلها».
(5) وسائلالشيعه، ج 7، ص 77، باب «استحباب الدعاء في الليل».
(6) الكافي، ج 8، ص 140، حديث عيسى ابن مريم(ع).
زلال بصیرت در ماه مبارک رمضان روزهای فرد منتشر می‌شود.