تبلور اخلاق شهروندی و سبک زندگی اسلامی در ماه مبارک رمضان چگونه است؟ ( بخش نخست)
اوج‌گیری همیاری اجتماعی در فصل همدلی مذهبی (گزارش روز)
گالیا توانگر
با عجله دوبله پارک می‌کند و با خود می‌گوید: «سریع می‌روم و برمی‌گردم.» همین که وارد شیرینی فروشی می‌شود به صف طویل و درازی در داخل مغازه برمی‌خورد. صفی که تا رسیدن به ابتدایش دست کم ربع ساعت زمان می‌برد. بیرون از شیرینی‌فروشی ترافیک سنگینی ایجاد شده و خیلی‌ها هم با سگرمه‌های درهم و ابروهای درهم فرو رفته زیر لب غرولندکنان بر مردم‌آزاری شهروندی که با بی‌مبالاتی و یا شاید هم خودخواهی دوبله پارک کرده لعن می‌فرستند! خیابان و محله‌ای به هم می‌ریزد تا بالاخره پس از نیم ساعت شهروند متخطی با جعبه‌ای زولبیا و بامیه از شیرینی فروشی بیرون می‌زند! به راستی با آن همه تلخی آفریده شده دیگر این جعبه شیرینی طعم شیرین همیشگی و مورد انتظار را خواهد داشت؟ وقتی به یاد آن همه دل شکسته می‌افتد، به سختی آب دهانش را قورت می‌دهد و تلخی پایداری ته گلویش می‌نشیند. فرشته کوچکی هم که روی شانه راستش نشسته یواشکی یک منفی پررنگ در دفتر روزه‌داری‌اش می‌نشاند.
ماه مبارک رمضان را اگر ماه تبلور اخلاق شهروندی در بدنه جامعه اسلامی بنامیم سخنی به گزاف نگفته‌ایم. یک شهروند روزه‌دار باید دقت داشته باشد که رعایت حق‌الناس، احترام به قانون و نیز اخلاق‌مداری جزء ضروریات صحت روزه‌داری بوده و خدا اگرچه بارها متذکر شده از حق خود می‌گذرد اما حق کناری‌هایمان را که با غفلت یا خودخواهی‌هایمان نادیده‌شان گرفته‌ایم، نخواهد بخشید.
همان‌طور که جامعه‌شناسان اذعان داشته‌اند، در بدنه اجتماع آدم‌ها مثل حلقه‌های به هم پیوسته‌اند. چنانچه یک حلقه اتصالش قطع شود این ضرر ناشی از تخلف یک شهروند دامن تعداد زیادی از شهروندان و آحاد جامعه را خواهد گرفت. برای مثال یک دوبله پارک کردن شهروندی روبه‌روی مغازه‌های خوراکی‌فروشی منجر به ترافیک سنگینی در دل یک خیابان خواهد شد. خیلی از شهروندان روزه‌دار دیگر پشت ترافیک نزدیک افطار باقی می‌مانند. دائماً گوشی‌های تلفن همراه‌شان زنگ می‌خورد و بعید نیست در این اثنا خدای نکرده تصادفی نیز رخ دهد.
بنابراین رمضان ما را منظم و قانون‌پذیر تربیت می‌کند و کسانی که به این مقوله مهم بی‌توجه‌اند بعید نیست از ثواب روزه‌شان کم شود.
رواج آموزش‌های عینی
با کارکرد اجتماعی شدن دینی
مجید کاشانی جامعه‌شناس ضمن بیان این مطلب که در ایام خاص سال مثل اعیاد، ماه مبارک رمضان، ماه محرم و... در جامعه مذهبی ما بین مردم گذشت و فداکاری پررنگ‌تر شده و حس همکاری و مشارکت بین آحاد جامعه تقویت می‌شود که خود باعث آرامش در جامعه و زندگی افراد می‌شود، در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «چون مراقبت‌های فردی و گروهی در سطح جامعه اپیدمی می‌شود، لذا مشکلات روحی و شخصیتی را در این ایام کمتر می‌بینیم. حس همکاری اجتماعی به صورت یک جنبش در بین گروه‌های مختلف جامعه رونق گرفته و افراد با خوش‌بینی و امید بیشتر به آینده به فعالیت خود می‌پردازند. این‌گونه حتی هزینه‌های اجتماعی برای انجام کارها کاهش می‌یابد. یکی از دلایل اصلی این قبیل پیامدهای مثبت این است که الگوهای رفتاری مطابق الگوهای برتر و بزرگان دینی‌اند. در جای‌جای شهرها انواع گروه‌های خودجوش به صورت غیرانتفاعی و خیریه اقدام به خدمت‌رسانی به محرومین می‌کنند. روح مسلط بر جامعه روح همکاری و گذشت و تأثیرپذیری از الگوهای پاک و برتر است. بنابراین نتیجه این می‌شود که کاهش جرایم، افت رفتارهای خشن در خانواده‌ها و گروه‌های اجتماعی را شاهدیم. هزینه‌های اجتماعی که معمولاً جوامع به علت بروز رفتارهای نابهنجار پرداخت می‌کنند، به شدت کاهش می‌یابند. حتی افرادی که به لحاظ محرومیت‌های فرهنگی در خانواده و روند تربیتی‌شان کمتر خود را با هنجارهای اجتماعی تطبیق داده‌اند، در این ایام داوطلبانه و از سرمیل و رغبت- درحالی که تحت تأثیر گروه‌های مذهبی قرار گرفته‌اند- با هنجارهای عمومی جامعه وفق پیدا می‌کنند.»
وی ادامه می‌دهد: «حتی گروه‌های خدماتی جامعه و کسانی که با آحاد مردم در ارتباط تنگاتنگی‌اند نظیر پرستاران، مددکاران، رانندگان و... خدماتشان را بهتر و بی‌نقص‌تر ارائه می‌دهند. این روحیه نوعدوستی با تکیه بر عواطف پاک انسانی به وجود می‌آید. این ایام خاص مذهبی اصلی‌ترین نقششان در الگوهای رفتاری جامعه این است که رفتارهای صمیمانه و نوعدوستانه را از بطن خانواده‌ها بیرون کشیده و در جامعه توزیع می‌کنند.»
این جامعه‌شناس درمورد پررنگ شدن کارکردهای خانواده در تربیت دینی نسل امروز به ویژه در ایام ماه مبارک رمضان می‌گوید: «والدین با بازگو کردن خاطرات خوب گذشته‌شان از همین ایام الگوهای مثبتی را پیش روی نسل جدید می‌گذارند. محیط خانواده در سایه همدلی‌های بیشتری به یک محیط پر از انرژي مثبت، عواطف پاک و نیکو و اخلاقیات پسندیده تبدیل می‌شود. لذا افراد با انرژی مضاعفی از خانه خارج شده و مجدداً به آغوش خانواده‌شان باز می‌گردند. بدیهی است که همین خلقیات پسندیده را به دامن اجتماع نیز می‌کشانند.
در این ایام نشاط بیشتری را در بدنه خانواده شاهدیم. سفره افطاری بدون همکاری و همدلی افراد خانواده پهن نخواهد شد. نوجوانان در مهیا کردن اقلام سفره افطاری، خریدها، چینش سفره و... سهم همکاری بیشتر را به خود اختصاص می‌دهند.
اعضای خانواده ساعات بیشتری در کنار هم می‌نشینند. برگزاری نشست‌های درون فامیلی نیز بیشتر می‌شود. حتی ارتباطات با همسایگان از طریق رد و بدل کردن کاسه‌ها و ظروف نذری بیشتر می‌شود. بنابراین در قلب رمضان همه زمینه‌ها مهیاست تا دست در دست هم دهیم به مهر و زندگی خود را آباد کنیم. این تندرستی روحی به‌طور غیرمستقیم از طریق آموزش‌های عینی در جامعه رواج پیدا می‌کند. فرآیند اجتماعی شدن دینی بهترین موقعیت را در ایام ماه مبارک رمضان برای پررنگ شدن تعاملات اجتماعی بهتر و دقیق‌تر فراهم می‌آورد.»
پرهیز از تخلف و شیرینی کام روزه‌داران
ماه مبارک رمضان، ماه نزول قرآن، ماه رحمت و غفران، ماه گذشت و مردانگی است. روزه‌داران باید مراقب باشند که حق و حقوقی از کسی ضایع نشود به ویژه رانندگان روزه‌داری که باید حواسشان کاملاً جمع باشد که تخلفی صورت نگیرد، حق‌الناس ضایع نشود و تخلفی زمینه‌ساز ناراحتی‌ها و کدورت‌ها نشود.
سرهنگ عین‌الله جهانی، معاون آموزش و فرهنگ ترافیک پلیس راهنمایی و رانندگی تهران بزرگ به ما اطمینان خاطر می‌دهد که به برکت نزول این ماه مبارک شاهد کاهش آمار تخلفات راهنمایی و رانندگی هستیم. وی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان به یک سری مواردی اشاره می‌کند که رعایت این نکات برای رانندگان در ایام ماه مبارک رمضان ضروری می‌نماید. جهانی توضیح می‌دهد: «در ایام ماه مبارک رمضان که تشنگی، گرسنگی و بی‌حوصلگی به روزه‌دار فشار می‌آورد، ممکن است برخی رانندگانی که سن و سال‌دار هستند، دچار افت قند و تاری دید شوند. رانندگان نباید شتابزده رانندگی کنند چراکه اگر فرد عجول باشد و از آن طرف به دلیل ضعف و افت قند تاری دید پیدا کند، بسیار خطرناک است.»
مسئله مهم دیگری که سرهنگ به آن اشاره دارد، ترافیک دم افطار است. وی می‌گوید: «همه ساله نیم‌ساعت تا چهل و پنج دقیقه قبل از زمان افطار شاهد پیک ترافیک در سطح خیابان‌های شهر هستیم. خیلی‌ها در این زمان می‌خواهند به مهمانی بروند. بعضا دیده شده که خانواده‌ای در اتومبیل مضطرب به موقع رسیدنند. از آن‌طرف اذان گفته شده و تلفن همراه راننده هم دائما زنگ می‌خورد تا موقعیت و آدرس رد و بدل شود. حالا گرسنگی، تشنگی و عدم تمرکز راننده را نیز به این وضعیت عجولانه در رانندگی اضافه کنید. برخی افراد نیز وقتی می‌بینند به موقع به سفره مهمانی افطاری نمی‌رسند، دائما تغییر مسیر داده و پی‌درپی در کوچه و پس‌کوچه‌ها و خیابان‌های فرعی شتاب می‌گیرند. همه اینها کلکسیونی از فاکتورهای خطرآفرین در حین رانندگی‌اند.»
معاون آموزش و فرهنگ ترافیک پلیس راهنمایی و رانندگی تهران‌بزرگ در مورد تخلف سد معبر که این روزها تخلف شایعی در رانندگی به‌ویژه در حین خریدهای خوراکی نزدیک به افطار است، برایمان توضیح می‌دهد: «معمولا یک ساعت مانده به افطار با توقف‌های سد معبری در برخی معابر مواجه هستیم. نانوایی‌ها، شیرینی‌فروشی‌ها، میوه‌فروشی‌ها، مکان‌هایی که آش و حلیم می‌فروشند، جاهایی هستند که وقتی مردم می‌خواهند بایستند، دوبله می‌ایستند! این دوبله راه دیگران را سد می‌کند. راه افراد دیگری که آنها هم روزه‌دار هستند. برخی رانندگان با خود فکر می‌کنند سریع می‌روم و برمی‌گردم. اما ماجرا زمانی تلخ‌تر می‌شود که فرد در داخل مغازه مثلا شیرینی‌فروشی نیز با صف طویلی مواجه شده و این بر زمان تخلفشان- پارک به صورت دوبله- می‌افزاید. ترافیک سنگینی در خیابان به راه می‌افتد. حقوق تعداد زیادی از شهروندان پایمال شده و حتی بیم تصادف می‌رود.»
سرهنگ جهانی تأکید دارد که این بخش از صحبت‌هایش را پررنگ‌تر کنم. وی می‌گوید: «راکب روزه‌داری که می‌رود شیرینی بخرد تا کام خودش و خانواده‌اش را شیرین کند، نباید با اقدام به تخلف باعث شود کام دیگران تلخ گردد و راه را بر آنها سد کند. روزه‌داران به موضوع حق‌الناس بیش از پیش توجه داشته باشند.»
وی به رانندگانی که در ساعات شب بعد از افطار رانندگی می‌کنند نیز هشدار می‌دهد که در ایام شب‌های قدر و سایر شب‌هایی که مساجد شلوغند و رفت‌وآمد شهروندان به مساجد زیاد است، حتما در مقابل اماکن مذهبی و مساجد با طمأنینه و سرعت مطمئنه و آرامش برانند.
گوش شنوای جامعه برای شنیدن محسنات
مجید کاشانی، جامعه‌شناس معتقد است که ارتباطات درون خانوادگی که با تکیه بر حال و هوای رمضان قوت می‌گیرند، زمینه برای آموزش‌های اجتماعی به صورت عینی در دل خانواده فراهم می‌آید. لازم نیست از زبان مستقیم‌گویی که بعضا تلخ می‌نماید برای تذکر به فرزندان بهره برد. رفتارهای مثبت که در روند اجتماعی شدن دینی بروز می‌کنند پیش چشم اعضای خانواده به الگویی بدل شده و از هم به‌طور غیرمستقیم می‌آموزند.
این جامعه‌شناس توضیح می‌دهد: «در این ایام کارکردهای دینی به وضوح خودشان را نشان می‌دهند. افراد با سلایق و تیپ‌های متفاوت وارد این جنبش همگانی دینی می‌شوند. سعی می‌کنند خود را با این جنبش خروشان دینی تطبیق دهند. دیگر نیازی نیست که مراجع رسمی برای نهادینه کردن برخی هنجارهای مثبت هزینه کنند.چرا که هیچ مکانیزمی نمی‌تواند به اندازه نهادینه شدن مناسک مذهبی بر هنجارهای اجتماعی تأثیر پایدار و مثبتی داشته باشد. هرچه آیین‌های مذهبی در بدنه جامعه جاافتاده‌تر، عمیق‌تر، پایدارتر، تأثیرگذاریش بیشتر خواهد بود و نقش نهادهای رسمی در جا انداختن هنجارهای اجتماعی کمرنگ‌تر می‌شود.
آحاد جامعه خود با آغوش باز در روند اجتماعی شدن دین از هنجارهای مثبت استقبال می‌کنند و می‌پذیرند. حتی این روزها دغدغه‌های نخبگان، مصلحان و جامعه‌شناسان هم کمتر شده زیرا همگان مصرانه پایبند به هنجارها هستند. برای مثال افرادی که نسبت به مقوله حجاب بی‌اهمیت بوده‌اند، این روزها به صورت خودجوش خود را ملزم به رعایت بیشتر این واجبات می‌دانند. گوش جامعه آماده شنیدن است تا پلیدی‌ها را کنار گذاشته و به دامن همکاری بیشتر با آحاد جامعه در بدنه اجتماع دینی درافتند.»
فرصت طلایی تبلیغ هنجارهای اجتماعی
حالا که گوش جامعه آماده شنیدن است و از هر حرکت بهنجار و مثبت و حسنه‌ای با آغوش باز استقبال می‌کند، فرصت طلایی رمضان را می‌توان بهترین زمان برای نهادینه کردن رفتارهای مثبت در دل جامعه دانست و از آن با برنامه‌ریزی، بهترین بهره‌برداری را داشت.
صغری طریقتی، یک شهروند تهرانی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «روشن است که امسال هم کمبود آب و بعضا خاموشی‌ها اهالی شهرهای مختلف بویژه کلانشهر تهران را می‌آزارد. حالا که گوش جامعه آماده شنیدن است آیا بهتر نیست که از این فرصت ایجاد شده استفاده کرده و پیام‌های صرفه‌جویی و الگوی مصرف را پیش روی شهروندان قرار دهیم؟ همسایگان پرمصرف ما وقتی در ذهنشان ملکه شود که اسراف از اجر روزه‌داری می‌کاهد، در برابر این رفتار نابهنجار موضع‌گیری کرده و خود نیز رعایت بیشتری خواهند داشت. مضاف بر اینکه امسال به دلیل گرمای بیش از حد هوا با پدیده خشکسالی روبروییم و باید بدانیم که ممکن است برخی هموطنانمان در بعضی نقاط کشور با مشکلات جدی در این زمینه روبه‌رو باشند.»
وی با اشاره به همزمان شدن اوقات فراغت دانش‌آموزی و ایام روزه‌داری امسال و نیز مثبت ارزیابی کردن این فرصت برای نهادینه کردن سبک زندگی دینی در قلب نسل جدید، برایمان می‌گوید: «چه فرصتی بهتر از اینکه نوجوانان در فراغتند، ماه مبارک رمضان حلول کرده و می‌توان مجالس و محافل قرآنی را در دل مساجد و سایر مراکز دینی و مذهبی رونق بخشید؟! آیا از این فرصت برای بیمه کردن زندگی فرزندتان تحت لوای اخلاق قرآنی بهره می‌برید؟»