راه‌های رویارویی با آلودگی هوا در کلانشهرها و کاهش مضرات جسمی - بخش پایانی
آلودگی هوا قاتل خاموش سلامت جسم و جان
گالیا توانگر
هر وقت دیو سیاه آلودگی پنجه‌هایش را روی گلوی کلانشهرها فشار می‌دهد؛ همچنان به دم دستی‌ترین گزینه‌ها یعنی تعطیلی مدارس و برخی مراکز دولتی رو می‌آوریم، غافل از این که به واسطه همین تعطیلی‌های پیاپی، نه تنها تردد در سطح کلانشهری چون تهران کم نمی‌شود، بلکه بیشتر هم رخ می‌نمایاند؛ چرا که برخی از خانواده‌ها با بی‌توجهی هر چه تمام‌تر دست فرزندان خود را گرفته و در این روزهای تعطیلی روانه مراکز خرید در سطح شهر و بازار می‌شوند. گزینه دیگر این است که دست به دعای باران شویم و منتظر بمانیم تا بادی از سر آسمانخراش‌های بی‌قواره پایتخت بگذرد و ابرها را جابه جا کرده و در نهایت بارانی به یاری بیاید.
مطالعه انجام شده در مورد تبعات آلودگی هوا در هفت شهر بزرگ ایران نشان می‌دهد که سالانه ۲۹ هزار و ۵۰۰ نفر در این شهرها جان خود را بر اثر آلودگی از دست می‌دهند که این تعداد کشته شده، برابر با تلفات زلزله بم است. بیشتر این مرگ و میرها در تهران رخ می‌دهد. برخی از این افراد در معرض بیماری‌هایی مانند سکته قلبی و سرطان قرار داشتند، اما به دلیل آلودگی هوا چند سال زودتر فوت کردند.
تعداد این قبیل فوتی‌ها، حدود ۸ درصد مرگ‌ومیرها در کشور را شامل می‌شود. علاوه برجان باختن سالانه حدود ۳۰ هزار ایرانی بر اثر آلودگی هوا، حدود ۱۵۰ هزار نفر در مراکز درمانی، بستری می‌شوند که این موضوع هزینه‌های زیادی به خانواده‌ها و نظام سلامت تحمیل می‌کند.
آلودگی هوا علاوه بر مرگ و میر و بستری شدن، سبب بروز یا تشدید برخی از بیماری‌ها مانند بیماری مزمن تنفسی و قلبی هم می‌شود.
سیستم حمل و نقل بیمار
و خِس خِس نفس شهروندان
همواره جدلی بر سر این موضوع بین کارشناسان بوده که آیا کیفیت بنزین، متهم ردیف اول آلودگی هواست و یا کیفیت خودروها؟
بنزین تولید داخل از استاندارد یورو 4 برخوردار است، اگر چه یورو 4 کف استاندارد بنزین محسوب می‌شود، اما آمار می‌گویند که عدم استاندارد بودن کیفیت خودروها بیشتر در آلودگی هوای کلانشهرها نقش دارند.
بر طبق آمار بیش از 70 درصد «ذرات معلق»در هوای تهران را منابع متحرک (خودروها) تولید میکنند. از این 70 درصد کمتر از 3 درصد توسط خودروهای سواری تولید و بیش از 97 درصد توسط، کامیون‌ها، اتوبوس‌ها، مینی‌بوس‌ها و موتورسیکلت‌ها تولید می‌شود. بنابراین وجود خودروهای فرسوده در بدنه حمل و نقل شهری و جاده‌ای و نیز عدم استاندارد بودن خودروها یکی از دلایل انکارناپذیر آلودگی هواست.
با همه این اوصاف ما نیز به عنوان یک شهروند برای کاهش ضررهای جسمی در این آلودگی بی‌امان چه می‌توانیم بکنیم و باید در سبک زندگی خود چه تغییراتی را ایجاد کنیم؟
رضا محبی گله‌مندانه می‌گوید: «می‌گویند خودرو شخصی‌تان را حتی‌الامکان بیرون نیاورید، بعد در ایستگاه اتوبوس که در صف انتظار ایستاده‌ایم، پس از دقایق طولانی با رسیدن اولین اتوبوس، دود سیاهش توی صورتمان سیلی می‌زند.»
مریم آرزومندیان یک فرهنگی می‌گوید: «من اغلب سعی می‌کنم از وسایل نقلیه عمومی مثل مترو برای تردد به محل کار و بازگشت به منزل استفاده کنم؛ هرچند مشکلات استفاده از سیستم حمل و نقل عمومی شهری یکی و دو تا نیست، با این حال این رنج هر روزه را به جان خریده‌ام تا از میزان آلودگی هوای شهر کم شود.»
سید آرش حسینی میلانی، رئیس‌کمیته محیط زیست شورای اسلامی شهر تهران، صراحتا اظهار می‌کند: «زمانی که اضطرار آلودگی وجود دارد، 40 درصد مردم از خودرو شخصی استفاده میکنند اما باید این ظرفیت هم در سیستم حمل و نقل عمومی وجود داشته باشد تا مردم کمتر از خودرو استفاده کنند. این در حالی است که در حوزه اتوبوس مشکلات زیادی داریم و باید تلاش کنیم تا سال آینده بخشی از این کسری‌ها برطرف شود.»
قدم زدن در باران اسیدی
مضر برای سلامتی
بالاخره نم نمک بارانی می‌زند و شهروندان خوشحال از این امداد جوی هستند. بی‌آن که قصد ناامید کردن شما را داشته باشیم، باید بگوییم که قدم زدن زیر این باران برای سلامتی‌تان بسیار مضر است.
دکتر حسین کریم رئیس‌دانشگاه علوم پزشکی البرز می‌گوید: « با توجه به این که طبق پیش‌بینی هواشناسی یک سامانه بارشی بعد از چند روز آلودگی هوا وارد می‌شود، شهروندان باید نکات بهداشتی لازم را رعایت کنند تا سلامت آن‌ها به خطر نیفتد. باران و برفی که بعد از آلودگی هوا می‌بارد، بسیار آلوده بوده و برای سلامتی انسان خطرناک است، بنابراین از شهروندان تقاضا می‌شود در معرض تماس مستقیم با آن قرار نگیرند.»
وی در ادامه با اشاره به برخی توصیه‌ها در زمان آلودگی هوا می‌افزاید: «شهروندان در مواقع رخداد آلودگی باید تا جایی که می‌توانند از فعالیت در فضای باز اجتناب کنند و در صورتی که ناچار به خروج از منزل هستند، حتما از ماسک‌های فیلترداراستفاده کنند.
در روزهایی که غلظت آلاینده‌های هوا زیاد است از ورزش در فضای باز- به ویژه افرادی که دارای مشکلات تنفسی و آسم هستند- خودداری شود و حتی پیاده روی ساده هم توصیه نمی‌شود.
در این روزها، تعطیلی مدارس برای حفظ سلامت دانش‌آموزان صورت می‌گیرد که در معرض هوای آلوده قرار نگیرند. بنابراین دانش‌آموزان از بازی و گردش در هوای آلوده (زمانی که به علت آلودگی هوا تعطیل اعلام می‌شود) خودداری کنند.»
رئیس‌دانشگاه علوم پزشکی البرز با اشاره به دیگر نکاتی که رعایت آن‌ها در هوای آلوده ضروری است، می‌گوید: «در این شرایط شهروندان باید درخانه یا محیط‌های بسته بمانند و درها و پنجره‌ها را بسته نگاه دارند. اگر فردی مبتلا به آسم است و یا نشانه‌هایی مانند کوتاهی تنفس، سرفه و خس خس کردن و درد قفسه سینه را در خود مشاهده می‌کند، باید به پزشک مراجعه کنند. در روزهایی که هوا آلوده است از شهروندان تقاضا می‌شود مصرف مایعات، میوه و سبزیجات خود را بیشتر کنند تا سلامت آن‌ها به خطر نیفتد.»
آلودگی هوا
افسردگی را تشدید می‌کند
بهاره صباغ ابریشمی، روانپزشک توضیح می‌دهد: «هنگام آلودگی هوا فردی که مبتلا به افسردگی است، محیط اطراف خود را تیرهوتارتر می‌بیند و قدرت تصمیم‌گیری او ضعیف‌‌تر می‌شود و احساس می‌کند که بی‌انرژی، بیحوصله و خسته شده است. این عوامل سبب می‌شوند که بیمار افسرده‌تر شود و به طور طبیعی اضطراب و نگرانی و به دنبال آن بعضی علایم جسمی مانند تپش قلب آن نیز به طور شدیدتری بروز می‌کند.»
این روانپزشک در ادامه می‌افزاید: « به طور خلاصه چنانچه بخواهیم نسبت به مشکلاتی که هوای آلوده و آلاینده‌ها ایجاد میکنند، تاثیراتی که بر اعصاب و روان می‌گذارند و مشکلاتی که برای این دسته از بیماران ایجاد میکنند، صحبت کنیم، باید گفت افرادی که به بیماری‌های عصبی و به ویژه افسردگی مبتلا هستند، در این شرایط جوی به طور مداوم خسته و بیحوصله می‌شوند، سردردهای میگرنی و عصبی در آن‌ها تشدید می‌شود و حالت گیجی و منگی به آن‌ها دست می‌دهد. ارتباطات اجتماعی بیماران عصبی و پرخاشگر، ضعیف و حتی تمرکزشان کاهش می‌یابد؛ به نحوی که در هنگام رانندگی عجول و بدخلق می‌شوند. آلاینده‌ها روی سلامت روان این دسته افراد و همچنین جسم آنان اثرات مخربی می‌گذارد و آن‌ها را دچار تنگی نفس، تپش قلب و سایر علایم می‌کند.»
به گفته وی، هنگام آلودگی هوا فردی که مبتلا به افسردگی است، محیط اطراف خود را تیرهوتارتر می‌بیند و قدرت تصمیم گیری او ضعیف‌‌تر می‌شود و احساس می‌کند که بی‌انرژی، بیحوصله و خسته شده است. این عوامل سبب می‌شوند که بیمار افسرده‌تر شود و به‌طور طبیعی اضطراب و نگرانی و به دنبال آن بعضی علایم جسمی مانند تپش قلب آن نیز به طور شدیدتری بروز می‌کند.
صباغ ابریشمی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «آلودگی هوا روی بیماران با اختلال وسواس موجب تشدید نگرانی و اضطراب این عده می‌شود. افراد دارای وسواس همیشه به جسم خود توجه زیادی دارند و در شرایط آلودگی هوا، دائما فکر میکنند که بیمار شده‌اند و به طور طبیعی دچار نوعی خود بیمارانگاری می‌شوند. در مواقع تشدید بحران آلودگی بهتر است منابع استرس‌زا را تعدیل یا کاهش داد؛ برای نمونه، تا حد امکان، استرس خود را در مورد شغل یا ترافیک باید کاهش داد. ساعت استراحت و خواب را افزایش داد، حتی‌المقدور فعالیت‌های ورزشی و بدنی در فضاهای بسته انجام داد، مایعات بیشتر به خصوص شیر و آب میوه بنوشیم و علاوه بر نوشیدن مایعات، مصرف میوه و سبزی‌های تازه را در چنین روزهایی افزایش داد.»
آلودگی هوا برای این گروه خونی خطرناک‌تر است!
ارتباط بین حمله قلبی و آلودگی هوا در بیماران دارای گروه خونی A، B و AB نباید افراد را مضطرب کند؛ ما اطلاعات لازم را در مورد آلودگی هوا به بیماران ارائه می‌دهیم، سعی می‌کنیم به آن‌ها بگوییم در این مواقع چه کاری باید بکنند؟ در خانه و دور از آلودگی هوا بمانند.
پزشکان و محققان با مطالعه روی اطلاعات بیماران دریافته‌اند که خطر حمله قلبی یا درد قفسه سینه برای دارندگان گروه خونی A, B و AB در زمان‌های بروز آلودگی هوا دوبرابر می‌شود، اما در مورد گروه خونی O، تنها 40 درصد است.
محققان هشدار داده‌اند افرادی با این گروه‌های خونی باید در زمان‌های آلودگی شدید هوا بیشتر در منزل بمانند، به ویژه اگر به بیماری‌های قلبی مبتلا هستند.
میزان سالم ذرات معلق در هوا عموما کمتر از 20 میکروگرم در هر متر مکعب قلمداد می‌شود؛ اما در زمان آلودگی هوا اندازه این ذرات در هوا به 60 میکروگرم و بیشتر در متر مکعب می‌رسد.
برای هر 10 میکروگرم بیشتر از اندازه سالم، افراد دارای گروه‌های خونی A, B و AB 25 درصد بیشتر و دارندگان گروه خونی O تنها 10 درصد بیشتر در معرض خطر هستند.
نزدیک به 55 درصد افراد، دارای گروه‌های خونی A, B و AB هستند و بیشتر در معرض مشکلات قلبی قرار دارند، زیرا میزان فاکتور انعقاد خون در این گروه‌های خونی بیشتر است.
از خودخواهی‌های خود بکاهیم
درست است که حل معضل آلودگی هوا و ریشه‌کنی آن به ارتقای کیفیت سوخت و نیز ارتقای استاندارد خودروها و همچنین تقویت سیستم حمل و نقل عمومی برمی‌گردد، با این حال نباید مسئولیت شهروندی خویش را در قبال تعدیل مشکلات آلودگی هوا فراموش کرده و نادیده بگیریم. با همه مشکلاتی که در سیستم حمل و نقل عمومی سراغ داریم، باز هم انتظار می‌رود که شهروندان –به ویژه در روزهای اوج آلودگی- از تردد غیرضروری - آن هم با خودروهای شخصی در سطح شهر جدا خودداری کنند.
ضمن این که در بحبوحه آلودگی هوا، با هم مهربان‌تر باشیم و زمینه‌های پرخاشگری اجتماعی کنترل کرده و مهارش کنیم.
به هشدارهای پزشکی از رسانه‌ها توجه کرده و توصیه‌های ایشان را در موارد تغذیه‌ای جدی بگیریم.
به هر جهت کنترل آلودگی هوا نیازمند یک بسیج مردمی و دست به دست دادن کلیه نهادهای اجرایی و مسئول است. هوای پاک بزرگترین میراثی است که می‌توانیم به آیندگان و فرزندان خود تقدیم کرده تا شاهد نسلی سالم، باهوش و کارآمد باشیم.