میثم رستمی

شناخت عوامل موثر و دخیل در حرکت‌ها و حوادث این جهان، و استفاده از آنها در حیات فردی و اجتماعی، نقش تعیین‌کننده‌ای در پیروزی‌ها و موفقیت‌های حاصله در دنیا و آخرت انسان دارد. نوشتار حاضر بر آن است تا این عوامل و متغیرها و عوالم فراتر از محسوسات روزمره بشری را از منظر آموزه‌های وحیانی قرآن کریم تبیین نماید.

بر اساس آیات متعدد قرآن و شواهد فراوان عقلی، نقلی و تجربه‌های شخصی مومنان، عواملی در حرکت و حوادث این جهان دخیلند که فراتر از عوامل شناخته‌شده مادی به‌حساب می‌آید. قرآن از مجموعه ‌این عوامل و عوالمی‌که فراتر از محسوسات روزمره بشری است، تعبیر به غیب نموده است. قرآن در موارد متعدد از مومنان خواسته است که ایمان به غیب داشته و بر روی امدادهایی که از جهان غیب بر زندگی مؤمن تأثیرگذار است، حساب ویژه‌ای باز کنند. قرآن نه تنها مومنان را به این مسئله دعوت کرده است، بلکه برای اطمینان خاطر و تقویت ایمان مومنان، موارد متعددی از این‌گونه امدادها را نقل نموده است که از مجموع آنها می‌توان به نکات زیر پی برد:
اول- تنوع امدادهای غیبی
اولین نکته‌ای که از آموزه‌های قرآن در این زمینه توجه انسان را جلب می‌کند، تنوع امدادهای غیبی است. خدای متعال این امدادها را از راه‌های مختلف به جامعه مومنان ارزانی داشته است تا مومنان با چشم بصیرت ببینند: «بل یداه مبسوطتان: دستان خدا بسته نیست» و از هر راهی می‌تواند مؤمن را یاری دهد. برخی از موارد امداد الهی در قرآن را مرور می‌کنیم:
1- خرق عادت: امداد غیبی به حضرت موسی و پیروانش
هنگامی که حضرت موسی(ع) و یارانش از سلطه فرعون و فرعونیان‌گریختند و به رود نیل رسیدند، ناگهان مشاهده کردند که فرعون و لشکریانش به تعقیب آنان آمده‌اند. یاران حضرت موسی به شدت‌ ترسیدند و هیچ راه‌گریزی تصور نمی‌کردند: پیش رویشان رود بزرگ نیل است که امکان عبور از آن نیست و پشت‌سرشان لشکر فرعون که با سرعت و ادوات نظامی ‌آمده‌اند تا همه را دستگیر کرده و یا به قتل برسانند. در این هنگامه‌ ترس و وحشت و ناامیدی بود که صدای محکم و همراه با ایمان حضرت موسی ورق را برگرداند: «هرگز به دست دشمن نخواهیم افتاد، چون که با من خدای من است که قطعا راهی خواهد گشود.» در نتیجه همین ایمان راسخ و اطمینان قلبی حضرت بود که خداوند راهی برای آنان گشود و به موسی(ع) دستور داد با عصایش به رود نیل بزند. سپس خدای متعال رود نیل را شکافت تا حضرت موسی و پیروانش به سلامت از آن عبور کنند و همین که فرعون و فرعونیان وارد رود نیل شدند، غرق گشتند.
در آخر آیه نیز خداوند می‌فرماید این واقعیت تاریخی، نشانه و آیتی برای مومنان است تا در مسیر مجاهدت خود، بن‌بستی نبینند و ناامید نگردند. (شعراء- آیات 60 تا60)
2- حضور فرشتگان: امداد غیبی خدای متعال در جنگ بدر
جنگ بدر، در قرآن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و به همین دلیل در آیات زیادی خداوند از این جنگ یاد کرده است. این جنگ، اولین جنگ مسلمانان تحت لوای حکومت اسلامی است. مسلمانانی که ابزار و ادوات جنگی قابل توجهی ندارند و امکانات جنگی‌شان در مقابل امکانات جنگی دشمن چندان به چشم نمی‌آید. تعداد نیروهای جنگی آنان نیز به مراتب از دشمن کمتر است. اما در پرتو امداد غیبی الهی و به یاری آمدن فرشتگان، مسلمانان موفق به شکست دشمن شدند و با چشم خود سیطره قدرت الهی را مشاهده نمودند. (آل‌عمران- آیات 123 و 124)
3- الهام به مادر حضرت موسی(ع)
یکی دیگر از راه‌های امداد غیبی، الهام وحی‌گونه به دل‌های مومنان است. هنگامی که فرعون دستور داد همه نوزادان را به قتل برسانند، مادر حضرت موسی، در پی راه چاره‌ای برای نجات جگرگوشه خویش بود. در حالی که به‌نظر می‌آمد همه راه‌ها بسته است و نیروهای اهریمنی فرعون همه جا را برای یافتن نوزادان زیر نظر می‌گیرند، خداوند به مادر حضرت موسی الهام می‌کند که «فرزندت را درون صندوقچه‌ای قرار بده و به دریا بینداز». عجیب‌تر آنکه خداوند این فرزند را به دست فرعون می‌رساند و محبت وی را در دل فرعون- دشمن جانی حضرت موسی(ع)- قرار می‌دهد و بدینسان امداد غیبی دیگری برای حضرت موسی تحقق می‌یابد و در امنیت کامل، مراحل رشد خود را سپری می‌کند. (طه- 38 و 39)
4- رعب در دل دشمنان
از جمله امدادهای غیبی وعده داده شده به مومنان، برانگیختن ترس در دل دشمنان است. قرآن در موارد متعددی به این امداد غیبی مهم‌ اشاره می‌کند و به مسلمانان گوشزد می‌کند که خدای متعال ترس از آنان را در دل دشمنان قرار داده است و همین ترس سبب برآشفتگی ذهنی و خطای محاسباتی دشمنان خواهد شد. یکی از نمونه‌های عبرت‌آموز این امداد، در جریان جنگ مسلمانان با یهودیان بنی نضیر اتفاق افتاد. در حالی که یهودیان مدینه از جهت اقتصادی و علمی به مسلمانان فخر می‌فروختند و مجهز به دژهای مستحکم دفاعی بودند و به همین خاطر خیالشان از رویارویی با مسلمانان راحت بود، ترس عجیبی از مسلمانان در دلشان افتاد و همین‌ ترس سبب شد با دستان خودشان دژهایشان را ویران کنند و مفتضحانه تن به شکست و تسلیم دهند. خود مسلمانان نیز باورشان نمی‌شد روزی موفق شوند این قدرت اقتصادی و فرهنگی زمانه خودشان را شکست دهند:
«او خدایی است که در همان ابتدای رویارویی شما با یهودیان پیمان شکن، آنان را شکست داده و از مدینه اخراج نمود. باورتان نمی‌آمد که روزی بر آنان غلبه کنید و از مدینه تبعید گردند. آنان نیز باورشان این بود که با دژهایشان مانع پیروزی سپاهیان خدا می‌شوند. اما خدا از راهی که مورد محاسبه‌شان نبود بر آنان غلبه کرد و آن راه ایجاد‌ ترس و وحشت در دل‌هایشان بود به‌طوری که خودشان با دستان خودشان و با دستان شما به خراب‌کردن خانه‌هایشان مشغول شدند. ‌ای اهل بصیرت عبرت بگیرید.» (حشر- 2)
دوم- جهان هستی به امداد جبهه حق می‌آید
از آموزه‌های قرآن در زمینه امدادهای غیبی، به خوبی استفاده می‌شود که جهان هستی نسبت به حق و باطل بی‌طرف نیست؛ بلکه عالم خلقت طوری خلق و طراحی شده است که جانب حق را گرفته و در نهایت امر باطل را نابود نماید. به همین جهت خدای متعال می‌فرماید: اگر مردم شهرها و روستاها ایمان می‌آوردند و تقوا می‌داشتند، برکات آسمان و زمین بر آنان نازل می‌شد».(اعراف- 96)
خدای متعال برای اینکه این نوع امداد را هم برای مومنان محسوس نماید، نمونه‌های متعددی در قرآن ذکر می‌کند که ما به ذکر دو نمونه اکتفا می‌کنیم:
نمونه اول: باران رحمت الهی در جنگ بدر
یکی از خباثت‌هایی که دشمن در جنگ بدر انجام داد، پرکردن چاه‌های آب از سنگ بود تا مسلمانان به آب دسترسی نداشته باشند. به‌طور مسلم کمبود آب در هر جنگی می‌تواند شکست فاجعه باری برای رزمندگان رقم بزند. این مسئله موجب ‌ترس و وحشت بسیاری از رزمندگان مسلمان شد. اما خدای متعال باران رحمت الهی را برای مسلمانان نازل نمود تا مسلمانان از این بحران خارج شده و با نیروی ایمان بیشتری پای در رکاب حق، حرکت کنند. جالب آنجاست که نزول باران به قدری فراوان بود که نه تنها آب شرب مسلمانان را تأمین نمود، بلکه آب برای شستشو و استحمام نیز فراهم گردید.(انفال- 11)
نمونه دوم: وزش شدید باد و بر هم زدن آرایش جنگی دشمن
بی شک جنگ احزاب از حساس‌ترین لحظه‌های تاریخ اسلام می‌باشد. زمانی که همه دشمنان برای نابودی اسلام و مسلمانان متحد شده و اختلافات خود را کنار گذاشتند و به سوی مدینه هجوم بردند، مسلمانان چاره‌ای موقت اندیشیند و در اطراف مدینه خندق حفر کردند تا مانع پیشروی دشمن به داخل مدینه شوند. اما اوضاع رفته رفته پیچیده‌تر شد. یهودیان مدینه (بنی‌قریظه) در این اوضاع خطرناک، دست به توطئه زده و شهر را در زمانی که عمده نیروهای جنگی اسلام در پشت خندق به فکر رویارویی با احزاب هستند، به آشوب کشاندند. به باور برخی مسلمانان فاصله‌ای تا سقوط حکومت نوپای پیامبر نمانده بود. در این هنگام بود که جهان هستی، مسیر وزش باد را به فرمان خدای متعال در جهت از بین‌بردن قوای دشمن قرار داد و خیمه‌ها و دیگ‌های غذای آنان را برهم زد و مرکبشان را وحشت زده نمود و به این جهت ‌ترس و واهمه‌ای عجیب در دل دشمنان افتاد، به‌طوری که پای به فرار گذاشته و جنگی عجیب که می‌رفت کار حکومت پیامبر را یکسره کند، با بادی نه چندان سخت، خاتمه یافت. «ای مومنان، الطاف و نعمت‌های خدا در حق خود را یاد‌نمایید آن زمانی که احزاب به سراغ شما آمدند و خدای متعال بادی بر آنان فرستاد و سپاهیانی نامرئی نیز برایتان فرستاد»(احزاب- 9)
سوم- امداد الهی جایگزین تلاش و تدبیر مومنان نیست
از آیات قرآن به خوبی فهمیده می‌شود که امدادهای غیبی خدای متعال و جهان هستی، جایگزین تلاش و تدبیر مومنان نخواهد بود. اساساً نظام غیبی خداوند، وسیله‌ای برای تنبل‌پروری نیست. بلکه شرط تحقق این‌گونه امدادها این است که مومنان با کمال دقت و هوشیاری و با همه اسبابی که در اختیار دارند، به وظائف خود قیام کنند. از همین روی می‌بینیم که پیامبر(ص) به بهانه اتکاء به غیب و امدادهای غیبی و خبرهای غیبی، دست از تدابیر و برنامه‌های خویش بر نداشتند: افرادی را به‌عنوان جاسوس در بین دشمنان گسیل می‌کردند تا از دشمن اطلاعات تازه کسب کنند. تدابیر نظامی ‌در جنگ احد و سایر جنگ‌ها اتخاذ کردند، با اینکه خدای متعال به پیامبر و مومنان وعده پیروزی در جنگ‌های متعددی را داده بود و.‌...
از همین روست که خدای متعال درعین حال که مومنان را دلگرم به امدادهای غیبی می‌کند، به آنان دستور می‌دهد: «و اعدوا لهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخیل‌ ترهبون به عدو الله و عدوکم. نیروها و ادوات نظامی ‌خود را تا جایی‌که می‌توانید ارتقاء دهید تا به واسطه آن دشمنان خدا و دشمنانتان از شما حساب ببرند».
(انفال- 60)
در سوره محمد(ص) آیه 4 خدای متعال به مومنان دستور می‌دهد که هنگامی که در جنگ دشمنان را اسیر کردید، آنان را محکم ببندید، مبادا که فرار کنند یا آسیبی به شما بزنند. یعنی حتی در ریزترین مسائل، خداوند به مومنان دستور تدبیر و دقت می‌دهد و از آنان می‌خواهد که به بهانه ایمان و امدادهای غیبی در امور خود سستی نکنند.
ممکن است سؤالی ذهن خواننده محترم را به خود مشغول کند: اگر قرار است همه تلاش‌مان را انجام دهیم، دیگر چه نیازی به امدادهای غیبی باقی می‌ماند؟ پاسخ این است که ما انسان‌ها از جهات مختلف دارای محدودیت هستیم: هر چقدر تلاش و تدبیر کنیم، باز خالی از خطای در محاسبه، کمبود معلومات، کمبود امکانات و... نیستیم. بنابر این با وجود تلاش و تدبیر، به شدت نیازمند به امدادهای خدای متعال هستیم.
از این روی ملتی که به دلیل کمبود امکانات، با سنگ به جنگ دشمنان می‌رود، مورد امداد غیبی خدا قرار خواهد گرفت. اما ملتی که ادوات نظامی ‌دارد و یا امکان ساخت سلاح‌های دفاعی پیشگیرانه (در محدوده‌ای که اسلام اجازه داده است) برایش فراهم است، اگر با سنگ به جنگ با دشمن برود نباید انتظار داشته باشد که امدادهای غیبی شامل حالش شود.
چهارم- امداد الهی مشروط به شرایطی است
از دیدگاه قرآن، تحقق امدادهای الهی متوقف بر چهار شرط است:
ایمان، مجاهدت، اخلاص، صبر و استقامت
هرگاه مومنان بعد از تلاش و تدبیری که وظیفه‌شان می‌باشد، با مجاهدت و اخلاص در مسیر حق قدم بردارند و در این راه ثبات قدم به خرج دهند، امداد الهی نصیب حالشان می‌شود.
در آیاتی که خداوند فرستادن فرشتگان در جنگ بدر را ذکر می‌کند، بیان می‌شود که شرط فرستادن فرشتگان الهی صبر و تقواست. «نصرت، کفایت و امداد الهی، به نصرت و صبر و تقوای مومنان مشروط است. خداوند سبحان به مومنان وعده داده که اگر اهل صبر و تقوا باشند، آنان را با فرشتگان نشاندار یاری خواهد کرد. هرچند کافران با شتاب و جوش و خروش هجوم آورند.(آل‌عمران- 125)
و یا در آیه دیگر شرط نزول برکات آسمان و زمین را ایمان و تقوا می‌داند. «و اگر اهل آبادی‌ها ایمان آورده و تقوی پیشه می‌کردند، هر آینه باب‌های برکات آسمان و زمین را به روی آنها می‌گشودیم اما تکذیب کردند و لذا به واسطه اعمالی که انجام دادند آنها را مواخذه نمودیم.(اعراف- 96)
بنابر این نباید انتظار داشت که هر فردی همین که نام اسلام و مسلمانی را حمل می‌کند، مورد امداد غیبی الهی قرار گرفته و در برابر دشمنان پیروز گردد و نیز نباید انتظار داشت که با تلاش‌های ناچیز و یا موقت می‌توان امداد الهی را تضمین نمود. بلکه خداوند بعد از دیدن ثبات قدم و مجاهدت‌ها، امدادش را برای بندگان خویش می‌فرستد.