ضرورت وجدان کاری و انضباط اجتماعی در جامعه امروز- بخش پایانی
وجدان کاری واقعیتی اجتناب‌ناپذیر در اصلاح نظام اداری
سمیه دولتی
انسان‌ها در هر کجای این کره خاکی که باشند وقتی از ظلم و ستم و ناعدالتی به تنگ می‌آیند و در هیچ مکتب و آیینی آرامش خود را نمی‌یابند، به اسلام روی می‌آورند. چرا که دین عدالت، آزادی و آزادگی است، دینی که سراسر آن توجه به رضای خدا و احقاق حق مظلوم و عدالت و تاکید بر نفس لوامه موج می‌زند و سعادت بشر را در رعایت این اصول می‌داند. اما متاسفانه اصول این دین مبین الهی که توسط نبی مکرم اسلام حضرت محمد مصطفی(ص) این‌گونه به وارثین به حقش رسیده با بی‌توجهی عده معدودی که فقط مدعی مسلمانی هستند مورد بی‌توجهی قرار گرفته و زمینه ظلم و فساد و زیر پا گذاشتن وجدان کاری و انضباط اجتماعی فراهم گشته.
رهبر معظم انقلاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار اخیر اعضای مجلس خبرگان رهبری مورخ 98/7/4 می‌فرمایند: «مبارزه با فساد اولا پیشگیری است، بعد درمان است؛ قبلا بایستی زمینه‌های فساد را از بین ببریم، بعد هم اگر فسادی به وجود آمد، بایستی درمان کنیم. بنابراین، همه قوای کشور در این زمینه[مسئولند]، مخصوص قوه قضائیه نیست؛ قوه مجریه، قوه مقننه، همه اینها بایستی در این زمینه احساس مسئولیت کنند. همین واگذاری‌هایی که حالا این روزها بحثش هست که چه مشکلاتی را به وجود آورده، چه سختی‌هایی را. از این طرف یک عده‌ای جوان و علاقه‌مند و پرانگیزه دارند همین‌طور تولید را رونق می‌دهند و پیش می‌برند، انسان این را مشاهده می‌کند، از آن طرف هم خرابکاری‌ها، یک بخش‌هایی از تولید را خراب می‌کند. این به خاطر همین فساد است؛ یعنی فسادهایی که وجود داشته، کارهایی که یا نسنجیده یا فسادآلود انجام گرفته، نتیجه‌اش اینها می‌شود. باید اینها را توجه داشت که به این قضایایی که در برخی از بخش‌های کشور- در اراک، در خوزستان، جاهای دیگر- پیش آمد به اینها نینجامد.»
چگونگی اعتلای وجدان کاری
و انضباط اجتماعی
اساسا راه رسیدن به جامعه‌ای سعادتمند، نهادینه کردن وجدان کاری و انضباط اجتماعی در بین افراد جامعه است و البته الگو بودن مسئولین به عنوان منضبطان اجتماعی است.
«دکتر زهره الهیان» نماینده سابق تهران در مجلس شورای اسلامی و عضو فرهنگستان علوم پزشکی در گفتوگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «وجدان کاری از موضوعاتی است که به مقوله‌های فرهنگی و تربیتی مرتبط است. به این معنا که آحاد جامعه از زمان کودکی در عرصه اجتماعی و مدرسه و خانواده باید بدین نحو تربیت شوند که مسئولیت‌پذیری را در عمل تمرین کنند و وجدان کاری را سرلوحه عمل خود قرار دهند. بسیاری از کشورهای توسعه یافته این موضوع و مسئول بودن در مقابل جامعه را از کودکی آموزش می‌دهند تا آنها را آماده کنند برای ورود به جامعه در آینده با وجدان‌کاری و مسئولانه و این امر به این موضوع ختم خواهد شد که فرد در مقابل عملکردش خود را مسئول بداند و در مقابل جامعه وجدان‌کاری را سرلوحه عمل قرار دهد و متوجه باشد که تبعات بی‌انضباطی و عدم مسئولیت‌پذیری که ناشی از عدم وجدان‌کاری هست ممکن است تبعات جدی برای جامعه و فرد داشته باشد.
وی می‌افزاید: «قطعاً برنامه‌ریزی برای آموزش افراد به ویژه کودکان می‌تواند آینده جامعه را تضمین کند و افرادی مسئولیت‌پذیر و با وجدان را به جامعه تقدیم کند که قطعاً ثمرات آن به تمام آحاد جامعه برمی‌گردد.»
الهیان در ادامه می‌گوید: «بسیاری از مشکلاتی که در عرصه سیاسی و اجتماعی با آن مواجه هستیم، عدم وجود انضباط اجتماعی است که مصادیق آن را در بی‌انضباطی کاری و مالی ملاحظه می‌کنیم که منجر به ضرر و خسران مالی جدی به جامعه شده است. به طور مثال؛ وجود مفاسد اقتصادی که امروزه گریبان‌گیر اقتصاد کشور و جامعه شده و موجبات خسارت در مسیر پیشرفت کشور در حوزه‌های مختلف شده است، از عدم وجود وجدان‌کاری، مسئولیت‌پذیری و انضباط اجتماعی است. که اگر این افراد و مسئولین از دوران کودکی در بستر خانواده و در مدرسه این آموزش‌ها را می‌دیدند، امروز معضلی به‌نام فساد اقتصادی آن هم در این حد وجود نداشت.»
این عضو سابق هیئت رئیسه کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی تصریح می‌کند: «عوامل خانوادگی و تربیتی بسیار مهم است و همچنین الگوسازی و وجود الگوهای مطلوب در این زمینه، برای مدیران آینده کشور می‌تواند بسیار موثر باشد. به طور عمومی باید اشاره کرد که غالب مردم ایران با توجه به فرهنگ دینی و مذهبی توجه به وجدان‌کاری را مدنظر دارند اما عدم التزام برخی افراد به این مقوله باعث ایجاد هرج و مرج و بی‌انضباطی و عدم رضایت‌مندی عمومی گردیده که اگر این فرهنگ فراگیر شود، در دراز مدت برای این فرهنگ یعنی وجدان‌کاری و ارتقای انضباط اجتماعی برنامه‌ریزی شود، آن عده قلیل هم که بی‌توجه هستند به این نوع امور دقت بیشتری در عملکرد خود خواهند داشت.»
وی همچنین می‌افزاید: «این نکته را باید به مردم یادآوری کرد که اگر امروز برخی مسئولین توجه به انضباط کاری و مالی ندارند و موجب مشکلات جدی در سطوح کلان کشور و به نوعی مرتکب فساد اقتصادی می‌شوند، ناشی از تربیت خانوادگی آنها و در واقع عدم توجه به این تفکر و عدم مسئولیت پذیری در قبال جامعه منجر به این می‌شود که آن فرد با توجه به بسترهای تربیتی خود و زندگی آینده خود این مسئولیت‌پذیری و انضباط اجتماعی و وجدان‌کاری را نداشته باشد و چه بهتر است که خانواده‌ها از همان دوران کودکی فرزندان‌شان را متوجه جدی بودن این امر کنند و این مثال مدنظر باشد که همه در یک کشتی نشسته‌ایم و اگر کسی بخواهد به این کشتی آسیبی برساند منجر به غرق شدن خودش هم خواهد شد. لذا برای منافع پایدار و دراز مدت فردی و جمعی همه باید وجدان‌کاری و انضباط اجتماعی را سرلوحه کار خود قرار دهند و در واقع به آن متعهد باشند.»
تأثیر وجدان‌کاری
بر رضایت‌مندی عمومی
اگر فعالیت‌های اجتماعی براساس وجدان‌کاری انجام گیرد، زمینه مسئولیت پذیری افراد را فراهم می‌کند به طوری که افراد جلب رضایت متقابل را سرلوحه اعمال و فعالیت‌های خود قرار می‌دهند به این ترتیب وجدان‌کاری تاثیر مستقیمی بر رضایت‌مندی عمومی دارد.
«دکتر فردین عبدلی» استاد دانشگاه و مدرس امور قضایی در گفتوگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «وجدان‌کاری به لحاظ اینکه بشریت در طول فعالیت و زندگی خود هر جا که احساس رضایت‌مندی می‌کند چه از کار خود و چه از طرف مقابل اگر عمیق به این موضوع توجه شود، چیزی جز وجدان کاری نیست.»
وی می‌افزاید: «علت این امر تأثیر عوامل درونی در ایجاد وجدان کاری است. طبیعتاً اگر ما همین موضوع را تسری بدهیم به خانواده و در حوزه وسیع‌تر جامعه، اگر رضایت قلبی باشد یعنی وجدان کاری در آن نقشی داشته. این موضوع چنانچه درجامعه بخواهد نمود پیدا کند، و اگر افراد وجدان کاری و انضباط اجتماعی داشته باشند قطعاً در رانندگی قوانین و حقوق افراد را رعایت می‌کنند و یا در همسایه‌داری مراعات می‌کنند و یا در تدریس و... هم همین‌طور خواهد بود.»
عبدلی همچنین می‌گوید: «اگر به کشورهای جهان سوم توجه کنیم مثل ژاپن که برای خود یک ابرقدرت اقتصادی است و سوابق آنها را بررسی کنیم، متوجه خواهیم شد که بعد از انفجار بمب اتم در هیروشیما و جنگ دوم جهانی، اینها بر روی وجدان کاری تمرکز کردند. به‌گونه‌ای که تمام کارکنان ادارات و سازمان‌ها اعتقاد راسخ به کارکردن با هدف مفید بودن برای کشورشان دارند. در واقع رضایت قلبی خودشان از مفید بودن و رضایت عمومی برایشان در اولویت است.»
وی ادامه می‌دهد: «در جوامع مدنی وجدان کاری اهمیت ویژه‌ای دارد. در اسلام هم بر وجدان کاری بسیار تأکید شده است. از صدر اسلام به بعد، قضاوت‌های تاریخی امام علی(ع) و بعضی قضات عادل و الگوهای دیگر که در میان مسلمانان فراوان دیده شده است، ریشه در اعتقادات و باورهای ما دارد. حتی امروز هم قضاتی هستند که برای قضاوت بین طرفین برای رعایت عدالت زمان را ثبت کرده و به هر دو طرف به یک اندازه توجه و اقدام دارند.»
این استاد دانشگاه همچنین می‌گوید: «در تمام زمینه‌ها اگر عدالت رعایت شود، قطعاً وجدان کاری هم وجود خواهد داشت. بنابراین وجدان کاری عاملی است برای موفقیت‌های روزافزون بشریت در تمام عرصه‌ها.»
نقش وجدان کاری و انضباط اجتماعی در پیشرفت جوامع
در جوامع کنونی مفهوم کار بدون انضباط و وجدان کاری ناقص است و درصورتی که افراد بدون درنظر گرفتن وجدان کاری و انضباط اجتماعی به مسیر خود ادامه دهند در طول زمان از اهدافشان باز می‌مانند.
«حجت‌الاسلام نصرالله پژمان‌فر» عضو کمیسیون فرهنگی مجلس در گفتوگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «انضباط اجتماعی، مقوله‌ای است که تمام جوامع برای رسیدن به اهدافشان به آن احتیاج دارند و برای ایجاد وجدان کاری و انضباط اجتماعی از عوامل پنهان و آشکار بهره می‌برند. برای اینکه بتوانند این انضباط اجتماعی که حقوق تمام افراد در آن سهیم است را محقق کنند در باورهای آنها باید گنجانده شود به طوری که اگر کسی وجدان کاری داشته باشد، در درون خود نیروی محرکه‌ای برای انجام وظایفش در حد تمام و کمال دارد و این می‌تواند یک انضباط کامل اجتماعی را در جامعه محقق کند.»
وی ادامه می‌دهد: «از میان همه عوامل ظاهری انضباط اجتماعی است که یک اثر کارآمدتر و پایدارتر و عمیق‌تری را در اجتماع ایجاد می‌کند. شاید بتوان گفت در جامعه‌ای که وجدان کاری ناشی از اعتقادات و باورهای درونی انسان‌هاست وجود داشته باشد، کیفیت کار و انضباطی که تأمین‌کننده حقوق مردم است به‌نحو اعلاء محقق می‌شود و در نتیجه رضایت‌مندی عمومی حاصل می‌شود.»
پژمان‌فر می‌افزاید: «اگر در جامعه‌ای خدمات ارائه شده به مردم به بهترین شکل ممکن انجام گیرد براساس وجدان کاری در آنها حس امید و اعتماد شکل خواهد گرفت و اگر حتی بعضی از خواسته‌های مردم به دلیل کمبود امکانات و زیرساخت‌ها محقق نشود، اما رضایت‌مندی در بین آحاد مردم قطعاً در یک سطح بالاتری محقق می‌شود.»
وی همچنین می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین عوامل در رابطه با وجدان کاری و انضباط اجتماعی که روی جامعه تأثیر می‌گذارد، این باور ناشی از عقاید است که انجام وظیفه برای رضای خداست نه رضای خلق. افراد هدف از انجام کار را جایگاه و ارزش معنوی آن مدنظر قرار می‌دهند. این قطعاً تأثیر بزرگی دارد. عدالت یکی از عواملی است که در انسان وجدان کاری را ایجاد می‌کند. چون حس می‌کند که لازم است هر آنچه بر خود می‌پسندد برای دیگران هم بپسندد و بالعکس، همان‌طور که انتظار دارد دیگران کار خوب و با کیفیت به او ارائه دهند، خودش هم تلاش می‌کند تا کار با کیفیت به مردم ارائه دهد.»
این عضو کمیسیون فرهنگی مجلس همچنین می‌گوید: «باید زیرساخت‌های باوری و اعتقادی مردم در جامعه نه در حد شعار بلکه به صورت واقعی ایجاد شود یعنی همان نگاه توحیدی در افراد شکل بگیرد. گاهی در بین مردم شنیده می‌شود که خدا ناظر است بر اعمال ما و یا اینکه در صورت مشاهده ناعدالتی معتقدند که فلان شخص خدا را قبول ندارد که این‌گونه ناعدالتی می‌کند. اعتقاد به توحید و معاد حقیقتاً این تأثیرات را دارد. در واقع می‌توان گفت، باورها و اعتقادات دینی مؤثرترین عامل در ایجاد وجدان کاری و انضباط اجتماعی است.»
وی تأکید می‌کند: «آنچه که سبب وجدان کاری و به تبع آن توسعه محقق می‌گردد باورهای اعتقادی افراد است به‌طوری که کار را به‌عنوان یک فرصت برای خدمت به خلق خدا و تعالی و ترقی خودشان بدانند. در این جامعه قطعاً توسعه با شتاب بالایی اتفاق می‌افتد، نمونه‌اش هم تلاش‌هایی است که جوان‌های ما در دوران دفاع مقدس انجام دادند و توانستند با کمترین امکانات و حمایت‌ها به بزرگ‌ترین اتفاقات در عرصه نظامی دست پیدا کنند و هنوز هم بعد از این همه سال اتفاقات صورت گرفته به‌عنوان الگو مطرح می‌شود.»