روزه ؛ خیر مطلق
محمداحسان آزادی
اهمیت روزه
روزه که در زبان عربی از آن به صوم یاد می‌شود، یکی از مناسک و آیین‌های اسلامی است که به عنوان واجب شرعی در ماه رمضان تشریع شده است؛ هرچند که روزه گرفتن اختصاصی به این ماه ندارد و انسان می‌تواند در هر ماهی روزه بگیرد بلکه حتی مستحب است که در روزهائی از سال به مناسبت‌های خاصی روزه گرفته شود و بر روزه گرفتن در آنها تأکید شده است.
خداوند در آیات 45 و 153 سوره بقره می‌فرماید برای اینکه بتوانید در کاری موفقیت به دست آورید از نماز و صبر برای این مقصود یاری بجویید. در روایات تفسیری صبر به روزه تفسیر شده است؛ به این معنا که یکی از مصادیق مهم صبر همان روزه است و انسان با روزه گرفتن، صبر را تجربه می‌کند و با آن می‌تواند برای دست‌یابی به موفقیت بهره گیرد.
افزون بر اینکه روزه یکی از راه‌های یاری جستن از خداوند در امور مادی و معنوی زندگی است؛ یعنی اگر کسی مشکلی دارد و می‌خواهد آن را برطرف نماید، می‌تواند از روزه استفاده کند، همچنین روزه یکی از راه‌های تعظیم خداوند است. به این معنا که اگر کسی بخواهد خداوند را بزرگ شمارد با روزه می‌تواند تعظیم و تکبیر خدا نماید. (بقره، آیه184)
همچنین روزه یکی از راه‌های شکرگزاری از خداوند است. خداوند در آیه 184 سوره بقره می‌فرماید که اگر کسی بخواهد شکر خداوند را به‌جا آورد، روزه بگیرد. از این‌رو در اعیاد و مناسبت‌های خاص به عنوان شکرگزاری از خداوند و تکریم و تعظیم ایام‌الله، روزه تشریع و مستحب شمرده شده است.
اینها و موارد دیگر، بهترین گواه بر اهمیت روزه در اسلام است. از سوی دیگر آثار و فواید بسیاری برای روزه هم ازنظر مادی و دنیوی و هم ازنظر معنوی و اخروی بیان شده که بر اهمیت و ارزش روزه می‌افزاید. از این‌روست که خداوند روزه را خیر در برابر شر دانسته و حتی بر روزه در زمانی که شرایط برای روزه گرفتن به ظاهر فراهم نیست، تأکید می‌کند.
شرایط روزه گرفتن
برای اینکه خیر بودن روزه حتی در شرایط سخت و غیرقابل تحمل مشخص شود، بهتر است که شرایط طبیعی روزه براساس آموزه‌های قرآنی بیان شود. خداوند برای روزه چند شرط بیان کرده که شامل شرایط عمومی تکلیف و شرایط خصوصی مرتبط با روزه است. از جمله این شرایط می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. علم: از شرایط روزه گرفتن علم به اصل وجوب روزه در ماه رمضان، علم به حلول ماه رمضان و مانند آن است. هر انسانی باید بداند که ماه شعبان تمام و ماه رمضان حلول کرده است تا روزه بر او واجب شود. البته علم و احراز شخصی به حلول ماه رمضان، در وجوب روزه این ماه کفایت می‌کند و نیازی نیست که منتظر خبر رسمی و علم نوعی باشد که از طریق دیگران برای آدمی ایجاد می‌شود.(بقره، آیه 185؛ المیزان، ج2، ص 24)
2. قدرت: قدرت و توان بر روزه، شرط وجوب روزه است. (بقره، آیات 183 و 184) به این معنا که شخص باید توانایی گرفتن روزه را داشته باشد. از آنجایی که انسان وضعیت و شرایط خودش را می‌تواند درک کند و به آن بصیرت و علم حضوری و شهودی دارد، نیازی نیست که از دیگری درباره توان و قدرت بر انجام تکلیف بپرسد و مثلا به پزشک مراجعه نماید. البته در شرایطی که پزشک با انجام معایناتی خاص از وضعیت عمومی بیمار مطلع شده و او را از انجام روزه باز می‌دارد، به عنوان یک حالت استثنایی باید یاد کرد و دیگر بیمار نمی‌تواند با آنکه وضعیت خود را قابل تحمل برای روزه گرفتن می‌داند، به این عمل اقدام کند؛ زیرا در جایی که خطر جانی است روزه واجب نیست بلکه حرام است.
3. سلامتی: سلامتی از امراض از شرایط روزه گرفتن است که از آیه 185 سوره بقره این شرط قابل استنباط است.
4. حضور در وطن: حضور در وطن، از شرایط وجوب روزه در ماه رمضان است. البته کسی که قصد ده روز ماندن در جایی می‌کند می‌تواند روزه بگیرد. ولی آنچه شرط است حضور در وطن و یا مستوطن یعنی جایی است که به عنوان وطن اختیار کرده است. (بقره، آیات 183 تا 185)
شرایط دیگری چون بلوغ و علم به وجوب تکلیف و اختیار و مانند آن نیز وجود دارد که از شرایط عمومی تکلیف است.
خیر بودن روزه در همه حال
با آنکه خداوند در آیات پیش گفته شرایطی را برای وجوب روزه در ماه رمضان بیان کرده و در شرایطی چون عدم قدرت و سلامت و مانند آن روزه گرفتن را واجب ندانسته و اجازه داده تا در زمانی دیگر این عمل عبادی انجام گیرد، ولی باید توجه داشت که ماه رمضان یک ماه استثنایی است و باید مواظبت و مراقبت کرد تا روزه این ماه درک شود؛ چرا که آثار و برکات آن در زندگی مادی و دنیوی و معنوی و اخروی چنان زیاد است که از دست دادن آن به معنای از دست دادن فرصت استثنایی است که دیگر تکرار نمی‌شود. به این معنا که نباید گفت که در ماه‌های دیگر سال می‌توان این واجب را انجام داد و خداوند مجوز این را نیز در همین آیات صادر کرده که اگر نتواند به هر علتی در ماه رمضان روزه بگیرد در ماه‌های دیگر سال آن را به جا آورد.
مثلا خداوند به زنان اجازه داده تا در روزهای عادت ترک نماز و روزه کنند، ولی جالب این‌جاست که قضای نماز را واجب نکرده ولی قضای روزه را واجب کرده است. اینها بیانگر اهمیت روزه و ارجحیت آن بر نماز است.
خداوند با آنکه اجازه می‌دهد تا کسانی که عذر شرعی دارند روزه نگیرند، ولی با این همه با تأکید بر اینکه «ان تصوموا خیرلکم» اگر روزه بگیرید برایتان بهتر است (بقره، آیه 184) می‌خواهد بگوید که در روزه ماه رمضان چنان آثار و برکاتی است که انسان باید کاری کند که به این خیر برسد.
روزه ماه رمضان آن اندازه برای بشر مهم است که بهتر است شرایط سخت را پذیرا باشد و هر طوری شده روزه‌اش را بگیرد.
ممکن است انسان گمان کند که روزه گرفتن در آفتاب و تابستان داغ شدنی نیست و آسیب‌زاست و بهتر است با سفر کردن مجوز روزه‌خواری پیدا کند، ولی باید بداند که تحمل این کراهت سخت و شدید بهتر است و خیری بزرگ برای او دارد که در جایی دیگر به دست نمی‌آید.
خداوند در آیاتی از قرآن بیان می‌کند که بسیاری از مردم به دلایلی آنچه خیر آنان است را نمی‌خواهند و حتی کراهت می‌ورزند و برعکس دنبال اموری می‌روند که شر و کراهت‌آمیز است ولی آن را خیر می‌شمارند. (همان) این چنین تصویر نادرست و تشخیص غلط، مبتنی بر مبانی و مؤلفه‌هایی باطل چون تقدم راحتی دنیا بر راحتی آخرت و مانند آن است. این‌گونه است که مثلا کافران زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح می‌دهند و آخرت خود را تباه می‌سازند؛ در حالی که چنین رفتاری سفاهت‌آمیز و نابخردانه است؛ چرا که انسان خردمند راحت دایمی را بر راحتی محدود ترجیح می‌دهد و رنج و سختی کوتاه‌مدت را تحمل می‌کند تا راحتی دائمی داشته باشد. در حالی که نابخردان، عکس این رفتار می‌کنند. (اعلی، آیات 16 و 17)
بنابراین، اگر کسی بخواهد خردمندانه عمل کند باید کراهت و سختی و رنج روزه را در شرایط سخت به جان بخرد و هر طوری شده روزه ماه رمضان را به تمام و کمال درک کند. کسی که بتواند روزه را به اتمام برساند و تمام ماه رمضان را روزه بگیرد به لقای امام معصوم(ع) می‌رسد و از برکات وجودی او بهره‌مند خواهد شد حتی اگر نداند که به لقای امام رسیده است.
روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان در شرایط سخت تابستان گرم و سوزان و همراه با تشنگی و مدت زمان بسیار حدود شانزده و هفده ساعت برای انسان خیر است و نباید آن را از دست دهد.
در این ماه خداوند شرایط را برای پذیرش همه مشکلات و سختی‌ها فراهم آورده و آن را آسان می‌کند و به انسان توان و صبر ویژه‌ای مرحمت می‌کند و زمینه را به‌گونه‌ای مهیا می‌کند که شیاطین نتوانند از بیرون وسوسه کنند و مشکلاتی را به‌وجود آورند. پس اگر انسان بتواند بر وسوسه‌های نفسانی و خواسته‌ها و هواهای نفسانی چیره شود می‌تواند به سادگی از این آزمون سخت و دشوار بیرون آید و نه تنها تکبیر و تعظیم ماه الهی کرده و سپاسگزار خداوند باشد بلکه می‌تواند امید داشته باشد که به مقام تقوا دست یابد و خود را از بسیاری از مشکلات در زندگی نجات دهد و فلاح و رستگاری ویژه متقین را برای خود رقم زند.
خداوند در آیات 183 و 184 سوره بقره بیان می‌کند که حتی مؤمنان نیز جاهل به خیر بودن روزه ماه رمضان هستند و اگر می‌دانستند که چه خیری در این روزه‌های ماه رمضان است هرگز به کوچک‌ترین بهانه‌ای چون بیماری و کار و مانند آن سفر نمی‌رفتند و روزه‌خواری نمی‌کردند و خود را از برکات ماه رمضان محروم نمی‌ساختند.
اصولا روزه را صبر گفته‌اند؛ چرا که شرایط آن عادی نیست و انسان بهترین و محبوب‌ترین چیزهای دنیا از جمله شهوت غذایی و جنسی را باید کنار بگذارد و خود را در شرایطی اختیاری چنان تربیت کند که نخورد و نیاشامد و زناشویی نکند.
اهمیت روزه
روزه که در زبان عربی از آن به صوم یاد می‌شود، یکی از مناسک و آیین‌های اسلامی است که به عنوان واجب شرعی در ماه رمضان تشریع شده است؛ هرچند که روزه گرفتن اختصاصی به این ماه ندارد و انسان می‌تواند در هر ماهی روزه بگیرد بلکه حتی مستحب است که در روزهائی از سال به مناسبت‌های خاصی روزه گرفته شود و بر روزه گرفتن در آنها تأکید شده است.
خداوند در آیات 45 و 153 سوره بقره می‌فرماید برای اینکه بتوانید در کاری موفقیت به دست آورید از نماز و صبر برای این مقصود یاری بجویید. در روایات تفسیری صبر به روزه تفسیر شده است؛ به این معنا که یکی از مصادیق مهم صبر همان روزه است و انسان با روزه گرفتن، صبر را تجربه می‌کند و با آن می‌تواند برای دست‌یابی به موفقیت بهره گیرد.
افزون بر اینکه روزه یکی از راه‌های یاری جستن از خداوند در امور مادی و معنوی زندگی است؛ یعنی اگر کسی مشکلی دارد و می‌خواهد آن را برطرف نماید، می‌تواند از روزه استفاده کند، همچنین روزه یکی از راه‌های تعظیم خداوند است. به این معنا که اگر کسی بخواهد خداوند را بزرگ شمارد با روزه می‌تواند تعظیم و تکبیر خدا نماید. (بقره، آیه184)
همچنین روزه یکی از راه‌های شکرگزاری از خداوند است. خداوند در آیه 184 سوره بقره می‌فرماید که اگر کسی بخواهد شکر خداوند را به‌جا آورد، روزه بگیرد. از این‌رو در اعیاد و مناسبت‌های خاص به عنوان شکرگزاری از خداوند و تکریم و تعظیم ایام‌الله، روزه تشریع و مستحب شمرده شده است.
اینها و موارد دیگر، بهترین گواه بر اهمیت روزه در اسلام است. از سوی دیگر آثار و فواید بسیاری برای روزه هم ازنظر مادی و دنیوی و هم ازنظر معنوی و اخروی بیان شده که بر اهمیت و ارزش روزه می‌افزاید. از این‌روست که خداوند روزه را خیر در برابر شر دانسته و حتی بر روزه در زمانی که شرایط برای روزه گرفتن به ظاهر فراهم نیست، تأکید می‌کند.
شرایط روزه گرفتن
برای اینکه خیر بودن روزه حتی در شرایط سخت و غیرقابل تحمل مشخص شود، بهتر است که شرایط طبیعی روزه براساس آموزه‌های قرآنی بیان شود. خداوند برای روزه چند شرط بیان کرده که شامل شرایط عمومی تکلیف و شرایط خصوصی مرتبط با روزه است. از جمله این شرایط می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. علم: از شرایط روزه گرفتن علم به اصل وجوب روزه در ماه رمضان، علم به حلول ماه رمضان و مانند آن است. هر انسانی باید بداند که ماه شعبان تمام و ماه رمضان حلول کرده است تا روزه بر او واجب شود. البته علم و احراز شخصی به حلول ماه رمضان، در وجوب روزه این ماه کفایت می‌کند و نیازی نیست که منتظر خبر رسمی و علم نوعی باشد که از طریق دیگران برای آدمی ایجاد می‌شود.(بقره، آیه 185؛ المیزان، ج2، ص 24)
2. قدرت: قدرت و توان بر روزه، شرط وجوب روزه است. (بقره، آیات 183 و 184) به این معنا که شخص باید توانایی گرفتن روزه را داشته باشد. از آنجایی که انسان وضعیت و شرایط خودش را می‌تواند درک کند و به آن بصیرت و علم حضوری و شهودی دارد، نیازی نیست که از دیگری درباره توان و قدرت بر انجام تکلیف بپرسد و مثلا به پزشک مراجعه نماید. البته در شرایطی که پزشک با انجام معایناتی خاص از وضعیت عمومی بیمار مطلع شده و او را از انجام روزه باز می‌دارد، به عنوان یک حالت استثنایی باید یاد کرد و دیگر بیمار نمی‌تواند با آنکه وضعیت خود را قابل تحمل برای روزه گرفتن می‌داند، به این عمل اقدام کند؛ زیرا در جایی که خطر جانی است روزه واجب نیست بلکه حرام است.
3. سلامتی: سلامتی از امراض از شرایط روزه گرفتن است که از آیه 185 سوره بقره این شرط قابل استنباط است.
4. حضور در وطن: حضور در وطن، از شرایط وجوب روزه در ماه رمضان است. البته کسی که قصد ده روز ماندن در جایی می‌کند می‌تواند روزه بگیرد. ولی آنچه شرط است حضور در وطن و یا مستوطن یعنی جایی است که به عنوان وطن اختیار کرده است. (بقره، آیات 183 تا 185)
شرایط دیگری چون بلوغ و علم به وجوب تکلیف و اختیار و مانند آن نیز وجود دارد که از شرایط عمومی تکلیف است.
خیر بودن روزه در همه حال
با آنکه خداوند در آیات پیش گفته شرایطی را برای وجوب روزه در ماه رمضان بیان کرده و در شرایطی چون عدم قدرت و سلامت و مانند آن روزه گرفتن را واجب ندانسته و اجازه داده تا در زمانی دیگر این عمل عبادی انجام گیرد، ولی باید توجه داشت که ماه رمضان یک ماه استثنایی است و باید مواظبت و مراقبت کرد تا روزه این ماه درک شود؛ چرا که آثار و برکات آن در زندگی مادی و دنیوی و معنوی و اخروی چنان زیاد است که از دست دادن آن به معنای از دست دادن فرصت استثنایی است که دیگر تکرار نمی‌شود. به این معنا که نباید گفت که در ماه‌های دیگر سال می‌توان این واجب را انجام داد و خداوند مجوز این را نیز در همین آیات صادر کرده که اگر نتواند به هر علتی در ماه رمضان روزه بگیرد در ماه‌های دیگر سال آن را به جا آورد.
مثلا خداوند به زنان اجازه داده تا در روزهای عادت ترک نماز و روزه کنند، ولی جالب این‌جاست که قضای نماز را واجب نکرده ولی قضای روزه را واجب کرده است. اینها بیانگر اهمیت روزه و ارجحیت آن بر نماز است.
خداوند با آنکه اجازه می‌دهد تا کسانی که عذر شرعی دارند روزه نگیرند، ولی با این همه با تأکید بر اینکه «ان تصوموا خیرلکم» اگر روزه بگیرید برایتان بهتر است (بقره، آیه 184) می‌خواهد بگوید که در روزه ماه رمضان چنان آثار و برکاتی است که انسان باید کاری کند که به این خیر برسد.
روزه ماه رمضان آن اندازه برای بشر مهم است که بهتر است شرایط سخت را پذیرا باشد و هر طوری شده روزه‌اش را بگیرد.
ممکن است انسان گمان کند که روزه گرفتن در آفتاب و تابستان داغ شدنی نیست و آسیب‌زاست و بهتر است با سفر کردن مجوز روزه‌خواری پیدا کند، ولی باید بداند که تحمل این کراهت سخت و شدید بهتر است و خیری بزرگ برای او دارد که در جایی دیگر به دست نمی‌آید.
خداوند در آیاتی از قرآن بیان می‌کند که بسیاری از مردم به دلایلی آنچه خیر آنان است را نمی‌خواهند و حتی کراهت می‌ورزند و برعکس دنبال اموری می‌روند که شر و کراهت‌آمیز است ولی آن را خیر می‌شمارند. (همان) این چنین تصویر نادرست و تشخیص غلط، مبتنی بر مبانی و مؤلفه‌هایی باطل چون تقدم راحتی دنیا بر راحتی آخرت و مانند آن است. این‌گونه است که مثلا کافران زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح می‌دهند و آخرت خود را تباه می‌سازند؛ در حالی که چنین رفتاری سفاهت‌آمیز و نابخردانه است؛ چرا که انسان خردمند راحت دایمی را بر راحتی محدود ترجیح می‌دهد و رنج و سختی کوتاه‌مدت را تحمل می‌کند تا راحتی دائمی داشته باشد. در حالی که نابخردان، عکس این رفتار می‌کنند. (اعلی، آیات 16 و 17)
بنابراین، اگر کسی بخواهد خردمندانه عمل کند باید کراهت و سختی و رنج روزه را در شرایط سخت به جان بخرد و هر طوری شده روزه ماه رمضان را به تمام و کمال درک کند. کسی که بتواند روزه را به اتمام برساند و تمام ماه رمضان را روزه بگیرد به لقای امام معصوم(ع) می‌رسد و از برکات وجودی او بهره‌مند خواهد شد حتی اگر نداند که به لقای امام رسیده است.
روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان در شرایط سخت تابستان گرم و سوزان و همراه با تشنگی و مدت زمان بسیار حدود شانزده و هفده ساعت برای انسان خیر است و نباید آن را از دست دهد.
در این ماه خداوند شرایط را برای پذیرش همه مشکلات و سختی‌ها فراهم آورده و آن را آسان می‌کند و به انسان توان و صبر ویژه‌ای مرحمت می‌کند و زمینه را به‌گونه‌ای مهیا می‌کند که شیاطین نتوانند از بیرون وسوسه کنند و مشکلاتی را به‌وجود آورند. پس اگر انسان بتواند بر وسوسه‌های نفسانی و خواسته‌ها و هواهای نفسانی چیره شود می‌تواند به سادگی از این آزمون سخت و دشوار بیرون آید و نه تنها تکبیر و تعظیم ماه الهی کرده و سپاسگزار خداوند باشد بلکه می‌تواند امید داشته باشد که به مقام تقوا دست یابد و خود را از بسیاری از مشکلات در زندگی نجات دهد و فلاح و رستگاری ویژه متقین را برای خود رقم زند.
خداوند در آیات 183 و 184 سوره بقره بیان می‌کند که حتی مؤمنان نیز جاهل به خیر بودن روزه ماه رمضان هستند و اگر می‌دانستند که چه خیری در این روزه‌های ماه رمضان است هرگز به کوچک‌ترین بهانه‌ای چون بیماری و کار و مانند آن سفر نمی‌رفتند و روزه‌خواری نمی‌کردند و خود را از برکات ماه رمضان محروم نمی‌ساختند.
اصولا روزه را صبر گفته‌اند؛ چرا که شرایط آن عادی نیست و انسان بهترین و محبوب‌ترین چیزهای دنیا از جمله شهوت غذایی و جنسی را باید کنار بگذارد و خود را در شرایطی اختیاری چنان تربیت کند که نخورد و نیاشامد و زناشویی نکند.