پرتوی از حُسن‌ساقی در جام الغدیر- قسمت پایانی
جمال غدیر در آیینه وحی
استاد علامه آیت‌الله امینی در مبحث «غدیر در قرآن» سه آیه را ذکر می‌کند که به این واقعه بزرگ ارتباط دارند. وی در مقدمه این بحث، اظهار می‌دارد:«خداوند اراده فرموده است که غدیر همواره خرّم و باطراوت بماند و مرور ایام، شکوه آن را فرسوده نسازد، لذا پیرامون این حادثه تاریخ ساز، آیاتی ناب فرو فرستاد که امت، روز و شب آنها را تلاوت کنند تا امر خلافت کبری به دست فراموشی سپرده نشود.» این مبحث بیش از پنجاه صفحه از جلد اول الغدیر را به خود اختصاص داده است. مروری کوتاه به این سه آیه خواهیم داشت:
۱- آیه تبلیغ:
یا أَیُّها الرَّسولُ بَلِّغْ ما أُنزِلَ إلَیکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إنْ لَمْ تَفعَلْ فَما بَلَّغتَ رِسالَتَهُ وَاللهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاس (مائده ۶۷)
ای پیامبر! آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده ابلاغ کن که اگر انجام ندهی، رسالت او را نرسانده‌ای و خدا تو را از [گزند] مردم حفظ می‌کند.
سال دهم هجری بود و پیامبر اکرم(ص) با انبوه جمعیت مسلمین از حجهًْ‌الوداع باز می‌گشت. هنگام ظهر روز ۱۸ ذی الحجه که به مکان غدیرخم رسیدند، جبرئیل فرود آمد و عرض کرد:ای پیامبر! خداوند به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید آنچه که در‌باره علی(ع) نازل شده به مردم ابلاغ کن. پیامبر(ص)، علی علیه‌السلام را در آن روز به جانشینی خود منصوب کرد و این موضوع نزد امامیه جزء مسلمات است. اما بررسی نظریات اهل تسنن در‌باره این آیه:
محمد‌بن جریر طبری م۳۱۰ق (صاحب تاریخ و تفسیر طبری) در کتاب خود «الولایه فی طرق حدیث الغدیر» چنین آورده است:
در بازگشت از حجهًْ‌الوداع، هنگام ظهر که هوا بسیار گرم بود رسول گرامی(ص) در منطقه غدیرخم فرود آمد. نماز را با جماعت به‌جا آورد و سپس در اجتماع مسلمانان خطبه‌ای رسا خواند و آیه تبلیغ را تلاوت کرد و گفت: خداوند به من امر فرموده که در این مکان به همه مردم اعلام کنم علی بن ابی‌طالب برادر، وصی، جانشین و امام پس از من است...
پس آگاه باشید‌ای مردم! خداوند علی را به‌عنوان ولی و امام نصب فرمود و اطاعتش را بر همه واجب کرد. اینک حکم علی جاری و سخنش به سزا است. هرکس با او مخالفت کند ملعون و هرکس تصدیقش نماید مورد رحمت است. بشنوید و اطاعت کنید که خدا مولای شما و علی پیشوایتان است. سلسله امامت در فرزندان من از صلب او خواهد بود، تا روز قیامت. آنچه خدا و رسول و امامان معصوم حلال اعلام کنند، حلال و آنچه که آنان حرام نمایند حرام است. خداوند تمام علوم را به من عطا فرموده و من نیز همه را به علی منتقل کرده‌ام. از او منحرف نشوید و باز نمانید. علی به حق رهنمون می‌کند و خود عامل به آن است. خداوند هرگز توبه کسی را که منکر علی است نمی‌پذیرد و او را نمی‌آمرزد. بر خداوند حتم است که چنین کند و تا ابد دشمن او را عذابی سخت دهد. علی پس از من برای همه دوران‌ها برترین مردم است و هرکس با او مخالفت کند ملعون است. سخن من از جبرئیل و سخن او از خداست.
آیات محکم و صریح قرآن را بفهمید و فرا گیرید و در پی تفسیر آیات متشابه (که نیاز به تأویل دارند) نباشید. این آیات را کسی برای شما تفسیر خواهد کرد که من دست او را گرفته و به شما معرفی می‌کنم. هرکس که من مولای او هستم علی نیز مولای اوست. دوستی او از جانب خدای عزوجل است و مرا مأمور به ابلاغ آن فرمود.هان! که مأموریتم را ادا کردم. بدانید که آنرا بجا آوردم. آگاه باشید که به گوشتان رسانیدم. آگاه باشید که آن را روشن و آشکار بیان کردم.
پس از من امارت و حکومت بر مسلمانان برای احدی جز او سزاوار نیست.سپس علی را گرفت و از زمین بلند کرد تا آنجا که پای او در مقابل زانوان پیامبر قرار گرفت آنگاه فرمود: ای مردم! این برادر و وصی و وارث علم من است. او خلیفه من بر کسانی است که به من گرویده‌اند و جانشین من بر تفسیر کتاب خدا است. خداوندا! دوست بدار هر که او دوست می‌دارد و دشمن بدار کسی که با او دشمن است. لعنت کن آن را که منکر اوست و خشم بگیر بر کسی که حق او را انکار کند. خداوندا! تو هنگام آشکار کردن امر امامت، در حق علی این آیه را نازل فرمودی: الیوم اکملت لکم دینکم- بامامته- (یعنی امروز با امامت علی دینتان را کامل کردم. «توضیح اینکه- بامامته- جزء آیه نیست و رسول اکرم آن را به‌عنوان تفسیر آیه بیان فرموده اند»). تا روز قیامت، هر که به امامت او و فرزندان من از صلب او معتقد نباشد، اعمالش تباه است و در آتش دوزخ جاودانه خواهد بود.
ای مردم! (آمِنُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُورِ الذی أُنزِلَ مَعَهُ؛ به خدا و رسولش و نوری که به همراه او نازل شده است ایمان بیاورید.[تغابن ۸] ) نوری که از جانب خدا آمده در من است و بعد در علی و سپس در نسل او تا حضرت قائم مهدی (ارواحنا فداه). ای مردم! پس از من پیشوایانی خواهند آمد که به سوی دوزخ دلالت می‌کنند. آنان در قیامت یاریگری نخواهند داشت. و خدا و من از آنان بیزاریم. آنان و یاوران و پیروانشان در پایین‌ترین طبقات جهنم خواهند بود... (پایان نقل قول از محمد بن جریر طبری)
آنگاه علامه امینی ۲۹ نقل دیگر از کتب عالمان اهل تسنن ذکر می‌کند که همگی تصریح کرده‌اند این آیه در روز غدیر و در شأن امیرالمؤمنین علیه‌السلام نازل شده است. از جمله آنان:
حافظ ابوبکر فارسی شیرازی در کتاب ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین- ثعلبی نیشابوری در تفسیر الکشف و البیان- حافظ حاکم حسکانی در شواهد التنزیل- فخرالدین رازی شافعی در تفسیر کبیر- سید علی همدانی در موده‌القربی- ابن صباغ مالکی در فصول المهمه- جلال‌الدین سیوطی در تفسیر دُرّ المنثور- شیخ محمد عبدُه در تفسیر منار.
در بیان این عالمان بزرگ اهل تسنن نکات جالبی نیز به چشم می‌خورد. از جمله میرزامحمد بدخشانی در کتاب مفتاح‌النجا گوید: آیاتی که در شأن امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب نازل شده بسیار زیاد است که نمی‌توانم همه را گرد آورم و در این کتاب تنها به منتخبی از آنها اشاره نموده‌ام. آنگاه از قول عبد الله‌بن مسعود گوید ما در زمان پیامبر، آیه تبلیغ را این‌چنین می‌خواندیم: یا ایها‌الرسول بلغ ما أنزل إلیک من ربک- إنّ علیاً مولی‌المؤمنین- و إن لم تفعل فما بلّغتَ رسالته (منظور این است به قدری ظهور آیه در ولایت امیرالمؤمنین(ع)، مشهور بوده است که هنگام تلاوت، شأن نزول آن را نیز همراه آیه ذکر می‌کرده‌اند.)
۲- آیه اکمال دین
ألیَومَ أَکْمَلتُ لَکُم دینَکُم وَ أتمَمتُ عَلَیکُم نِعمَتی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الإسلامَ دیناً(مائده ۳)
(امروز دینتان را برای شما کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را برایتان به‌عنوان دین پسندیدم.)
مفسران و محدثان زیادی از اهل سنت با شیعه امامیه موافقت دارند که این آیه در غدیرخم نازل گردیده است. علامه بزرگوار امینی ذیل این آیه شریفه سخن ۱۶ عالم سنی را آورده که همگی اظهار داشته‌اند این آیه در هجدهم ذی‌الحجه و پس از منصوب شدن امیرالمؤمنین به مقام امامت نازل شده است. از جمله این دانشمندان:
ابو‌نعیم اصفهانی در کتاب ما نزل من‌القرآن فی علی- ابو‌سعید سجستانی در کتاب الولایه- ابن مغازلی شافعی در کتاب المناقب- ابن عساکر دمشقی- خطیب خوارزمی در المناقب و شیخ‌الاسلام حموینی حنفی.
همچنین ابوبکر خطیب بغدادی در کتاب تاریخ خود از قول ابوهریره و او از قول نبی مکرم اسلام(ص) آورده است: «هر کس روز هجدهم ذی الحجه روزه بگیرد، پاداش دو ماه روزه برای او نوشته می‌شود. این روز غدیرخم است که پیامبر دست علی را گرفت و فرمود آیا من به مؤمنان از خودشان سزاوارتر نیستم؟ گفتند بله‌ای رسول خدا! آنگاه فرمود هر که را من مولای او هستم علی نیز مولای او است... در این هنگام آیه نازل شد: ألیوم اکملتُ لکم دینکم...»
حاکم حسکانی از قول ابو سعید خدری نقل کرده است: هنگامی‌که آیه ألیوم أکملتُ لکم دینَکُم نازل شد، پیامبر فرمود: الله اکبر بر اکمال دین، و اتمام نعمت و رضای پروردگار به رسالت من و ولایت علی بن ابی‌طالب پس از من.
۳- آیه عذاب واقع
سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ * لِلکافِرینَ لَیسَ لَهُ دافِعٌ * مِنَ‌اللهِ ذِی‌المَعارِج (سوره معارج آیات ۱ تا ۳)
در خواست‌کننده‌ای عذابی را که واقع شدنی است درخواست کرد * عذابی که خاص کافران است و بازدارنده‌ای از آن نیست * این عذاب از جانب خدای صاحب درجات است.
مفسران و محدثان شیعه و بسیاری از دانشمندان اهل تسنن در تفسیر این آیات گویند: پس از آنکه پیامبر اکرم(ص) در غدیرخم امیرالمؤمنین(ع) را به جانشینی خود معرفی فرمود و این موضوع در شهرها منتشر شد، شخصی به نام حارث‌بن نُعمان فِهری، خدمت رسول خدا(ص) رسید و گفت: یا محمد! (بی‌ادبی و کفر این شخص به اندازه‌ای است که بر خلاف دستور صریح قرآن، آن حضرت را به اسم خطاب می‌کند) به ما امر کردی که شهادت به لا اله الا‌الله و رسالت تو دهیم، پذیرفتیم. امر نمودی پنج بار نماز بخوانیم، خواندیم. فرمان زکات دادی، ادا کردیم! امر به یک ماه روزه فرمودی، اطاعت کردیم. فرمان حج صادر نمودی، بجا آوردیم. آیا این همه تو را خشنود نساخت که این بار دست پسر عموی خود را بالا بردی و او را بر ما برتری دادی و گفتی من کنتُ مولاه فعلیٌّ مولاه؟! آیا این سخن از جانب خودت است و یا از سوی خداوند؟! آن تجلی خُلق عظیم فرمود: قسم به آنکه خدایی جز او نیست، این فرمان از جانب اوست. حارث از جا برخاست و در حالی که محضر رسول خدا را‌ترک می‌کرد گفت: خدایا! اگر سخن محمد حقیقت دارد، سنگی از آسمان بر ما فرست یا به عذابی دردناک مبتلایمان کن! هنوز به شتر خود نرسیده بود که سنگی از آسمان بر او رسید؛ مغزش را متلاشی کرد و به درکات دوزخش روانه ساخت. آنگاه آیات سوره معارج نازل شد: سألَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقع...
علامه امینی سی تن از عالمان سنی را نام می‌برد که این داستان را در کتاب‌های خود ذکر کرده‌اند از جمله:
ابوعُبید هروی در تفسیر غریب‌القرآن- ابوبکر نقاش موصلی در تفسیر شِفاء‌الصدور- ابواسحاق ثعلبی نیشابوری در تفسیر الکشف و البیان- سبط‌بن جوزی حنفی (او به داستان فوق افزوده که پس از شنیدن سخنان سائل، چشمان پیامبر اکرم سرخ شد و سه بار فرمود این امر از جانب خداست و نه از من (- شهاب‌الدین احمد دولت‌آبادی در کتاب هدایه‌السعداء- شمس‌الدین شربینی در تفسیر سراج‌المنیر- سید جمال‌الدین شیرازی م۱۰۰۰ق در کتاب الاربعین فی مناقب امیر المؤمنین- ابو عبدالله زرقانی مالکی در کتاب شرح المواهب اللدنیه- شَبلَنجی شافعی در کتاب نور‌الأبصار و دیگران.)
با این توضیح که بعضی نام سائل را نضر‌بن حارث، نعمان‌بن حرث یا حرث‌بن نعمان ضبط نموده‌اند.
سید ابو الحسن موسوی طباطبایی