ترانه، حیاط خلوت شعر امروز
رضا اسماعیلی
بای بسم الله
«حالا در عالَم شعر هم همین حالت ولنگاریِ زبانی وارد شده، منتها در بحث ترانه‌سازی‌ها، سطح بعضی از این ترانه‌هایی که ساخته می‌شود، واقعاً خیلی پایین است؛ حالا از لحاظ مضمون که معیوب است، از لحاظ ساخت لفظی هم بعضی از این ترانه‌ها بسیار ساخت‌های بدی دارد. آن وقت این ترانه‌ها می‌آید با همین ساخت - حالا در فضاهای زیرزمینی و مانند اینها که بحث دیگری است - در تلویزیون، رادیو خوانده می‌شود، در تیتراژ فیلم‌ها تکرار می‌شود، پخش می‌شود و اینها شایع می‌شود؛ به نظر من روی اینها باید فکر کنید. ترانه‌های اوّل انقلاب. مثل همین ترانه‌ای که ایشان (مرتضی امیری اسفندقه) خواندند: «این بانگ آزادی است کز خاوران خیزد»، بسیار زیباست. خدا رحمت کند حمید سبزواری را، ایشان از این قبیل اشعار زیاد داشت. ما بایستی حرمت زبان را حفظ بکنیم... زبان را این جور نگه داشته‌اند، به ما رسانده‌اند؛ حالا ما بدهیم دست فلان ترانهسراهای بی‌هنر - واقعاً بی‌هنر! - که الفاظ را خراب کنند و بشکنند و مانند اینها، و بعد هم ما با پول بیت‌المال این را منتشر کنیم و در صدا و سیما یا در دستگاه‌های گوناگون دولتی و غیر‌دولتی این را پخش بکنیم!»
(از بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با شاعران، دوشنبه 30 اردیبهشت 1398)
دیدار سالانه رهبر ادیب انقلاب با اهالی شعر و ادب، یکی از بزرگ‌ترین اتفاقات ادبی سال‌های پس از انقلاب است که جایگاه رفیع شعر به عنوان اصیل‌ترین هنر ایرانی و زبان دوم جهان اسلام را در منظومه انقلاب اسلامی مشخص می‌کند.
بی‌هیچ تردیدی این دیدارها در اعتلا و ارتقای شعر پارسی و به فعلیت در آوردن قابلیت‌ها و ظرفیت‌های ادبیات انقلاب اسلامی تاثیرات عمیقی برجای گذاشته که شایسته است توسط صاحب نظران و پژوهشگران این حوزه بیش از پیش مورد بررسی قرار گیرد. با بازخوانی و واکاوی بیانات راهگشای رهبر معظم انقلاب در این دیدارها، می‌توان به تبیین چیستی و هستی شعر انقلاب اسلامی و احصاء مولفه‌های آن پرداخت.
امسال نیز مقام معظم رهبری در دیدار با شاعران، رهنمودهای راهبردی دقیق و عمیقی را ارائه دادند که بازخوانی و تامل در این رهنمودها می‌تواند افق‌های جدیدی را پیشاروی شاعران انقلاب بگشاید و زمینه زایندگی و بالندگی شعر باشکوه انقلاب اسلامی را بیش از پیش فراهم کند.
مقایسه شعر انقلاب با شعر پیش از انقلاب، تاکید مجدد بر بالندگی و مسیر رو به رشد شعر انقلاب، تبیین جایگاه رفیع شعر به عنوان یکی از معجزات آفرینش، بهره‌برداری از شعر در مسیر معنویت، هدایت و روشنگری، تلفیق تعهد ادبی و دینی و اشاره به ایدئولوژیک بودن شعر به عنوان یک ارزش، ضرورت توجه بیشتر به شعر تعلیمی و حکمی، تمجید زیبایی‌های رفتاری ملت ایران در قالب شعر، نام بردن از شعر به عنوان پرچم هویت ملت ایران، اظهار نگرانی برای زبان پارسی، درخواست از وزارت ارشاد و حوزه هنری برای صیانت و پاسداری از زبان پارسی و پیشگیری از فرسودگی آن، تاکید بر معادل یابی برای مقابله با هجوم واژه‌های بیگانه، گلایه از صداوسیما به خاطر ترویج و تبلیغ زبان بی‌هویت، و انتقاد از شلختگی زبانی در ترانه از عمده‌ترین کلیدواژه‌های بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر با شاعران انقلاب بود.
یادداشت پیشِ رو، به انگیزه اظهار نگرانی دوباره مقام معظم رهبری برای زبان پارسی و گلایه از صداوسیما به خاطر ترویج زبان بی‌هویت - بخصوص در حوزه ترانه - و تاکید بر صیانت و پاسداری از زبان باشکوه پارسی قلمی شده است.
دهه درخشش سرودهای حماسی
به اذعان اکثر کارشناسان، دوران انقلاب - بخصوص دهه اول انقلاب - دهه درخشان و طلایی ساخت و تولید سرودهای حماسی و انقلابی بود، به طوری که اکثر برنامه‌های صدا و سیما در آن سال‌ها با سرودهای انقلابی پر می‌شد. دهه‌ای که شاعران برجسته‌ای چون حمید سبزواری، سپیده کاشانی، مشفق کاشانی و محمود شاهرخی، و آهنگسازان و خوانندگان شاخصی مانند: حمید شاهنگیان، احمدعلی راغب، محمد گلریز، محمد نوری، اسفندیار قره باغی، و... با شوقی قابل ستایش و انگیزه‌ای مقدس و والا دست به خلق و آفرینش سرودهایی فاخر و ماندگار با موضوع «انقلاب اسلامی» و «دفاع مقدس» زدند. سرودهای خاطره‌انگیزی که تا به امروز زمزمه می‌شوند و شنیدن مکرر آنها نه تنها گرد ملالی بر جان انسان نمی‌نشاند، بلکه عطش انسان را برای بازتولید چنین سرودهایی فزونی می‌بخشد. سرودهای خاطره‌انگیزی همچون: «بهمن خونین جاویدان، خمینی‌ای امام، برخیزید ای شهیدان راه خدا، ایران ایران ایران رگبار مسلسل‌ها، بوی گل سوسن و یاسمن آید، هوا دلپذیر شد گل از خاک بردمید، الله الله تو پناهی بر ضعیفان یا الله، این بانگ آزادیست کز خاوران خیزد، آمریکا آمریکا مرگ به نیرنگ تو، این پیروزی خجسته باد، و...»
در دوران دفاع مقدس نیز این گونه موسیقایی از استقبال خوبی برخوردار بود. در این دوران، نوحه‌های حماسی حاج صادق آهنگران و کویتی‌پور، الهام‌بخش و دستمایه بسیاری از آهنگسازان برای ساخت سرودهای حماسی با مضمون دفاع مقدس بود.
بی‌هیچ تردیدی، وجه بارز و برجسته انقلاب اسلامی - به خاطر تاثیرپذیری از نهضت و قیام انسان‌ساز حسینی - وجه «حماسی» و انقلابی آن است و «حماسه» از مولفه‌های اصلی و محوری «قدرت ملی» یک کشور پویا و زنده. رمز مقاومت و ایستادگی ملت ایران در برابر قدرت‌های استکباری - بخصوص آمریکا و اسرائیل - نیز در طول سال‌های پس از انقلاب، چیزی جز«ایمان»،«خودباوری» و برخورداری از روحیه با صلابت حماسی نیست. روحیه‌ای که باعث عقب‌نشینی دشمنان قسم خورده و بی‌اثر شدن توطئه‌های رنگارنگ - اعم از نظامی و غیر نظامی - شده است. از همین رو، امروز نیز برای پاسداری از دستاوردهای گرانسنگ انقلاب اسلامی و آرمان‌های بلند بنیانگذار کبیر انقلاب حضرت امام خمینی، بیش از هر زمان دیگری به پاسداشت ارزش‌هایی چون ایثار، شهادت، خودباوری، و تقویت روحیه حماسی مردم برای حضور در عرصه‌های نبرد با دشمن نیاز داریم که این مولفه‌ها در جان و جهان موسیقی حماسی(سرود) تجلی پیدا می‌کند.
حفظ روحیه حماسی و آمادگی برای حضور در صحنه، بدون بهره‌گیری از هنر و ادبیات تحقق نخواهد یافت. چنانکه رهبر معظم انقلاب نیز فرموده‌اند: « بارها گفته ام که هر پیامی، هر دعوتی، هر انقلابی، هر تمدنی و هر فرهنگی تا در قالب هنر ریخته نشود، شانس نفوذ و گسترش ندارد و ماندگار نخواهد بود و فرقی هم بین پیام‌های حق و باطل نیست.» آری، به واسطه هنر و ادبیات می‌توان روح حماسه را در کالبد جامعه دمید و آحاد مردم را به حضور فعال و پر نشاط در صحنه‌های اجتماعی و سیاسی تشویق کرد. از این منظر احیای «سرودهای انقلابی» ضرورتی انکارناپذیر است.
آغاز «ولنگاری زبانی» به بهانه تنوع و تکثر موسیقایی
متاسفانه با پذیرش قطعنامه و پایان یافتن دوران دفاع مقدس، با این منطق که موسیقی باید تنوع و تکثر داشته باشد و تمام سلایق را در بر گیرد، ساخت و تولید سرودهای انقلابی و حماسی کم رنگ شد و جای آن را موسیقی پاپ، و ترانه‌های رمانتیک و عاشقانه سطحی گرفت و ناگهان از اوج سرودهای حماسی و غرورآمیزی همچون «این بانگ آزادی» به برزخ ترانه‌های اروتیک و مبتذل این روزها سقوط کردیم، و این روند انحرافی و ناهنجار تا به امروز ادامه دارد و روز به روز بر وسعت و دامنه آن افزوده می‌شود. ترانه‌هایی که حُکم «حیاط خلوت» شعرِ امروز را دارند و به تعبیر رهبری هم از لحاظ مضمون معیوبند، و هم فرم و ساختار لفظی بسیار نازل و بدی دارند. ترانه‌هایی غیراخلاقی و نامتجانس با فرهنگ اصیل ایرانی که به زور پول و پارتی تبدیل به تیتراژ سریال‌های تلویزیونی می‌شوند و خواننده خوش اقبالش را یک شبه به نام و نان افسانه‌ای می‌رسانند.
به خاطر انفعال فرهنگی صداوسیما در برابر خوانندگان پاپ، متاسفانه امروز ترانه به حیاط خلوت شعر امروز تبدیل شده است. حیاط خلوتی برای عبور از خط قرمزهای اخلاقی و به چالش کشیدن معصومیت فرهنگی و اجتماعی. امروز شاهد ظهور نسلی از خوانندگان پاپ هستیم که در نبود نظارت جدی در عرصه تولید ترانه، آزادانه و فارغ از هر گونه قیدوبندی بازار ترانه‌سرایی را در صداوسیما قبضه کرده‌اند و در مقام «بازیگر، خواننده، شاعر و آهنگساز» و غیره! تولیدات سخیف و دم دستی خود را به نام ترانه به مردم قالب می‌کنند و جالب‌تر اینکه همین «هنربندان شعبده باز» به مدد بده بستان‌هایی که با بعضی از تهیه‌کنندگان تلویزیونی دارند، در پربیننده‌ترین برنامه‌های شبکه‌های سراسری صداوسیما به عنوان هنرمندان مردمی دعوت به اجرای برنامه می‌شوند و مردم نیز به اعتبار جایگاه رفیعی که صداوسیما برای آنان دست وپا کرده است برای خرید بلیت کنسرت‌های آنان دست و پا می‌شکنند و با کمال تاسف اوضاع همین شیرتو شیری می‌شود که این روزها می‌بینیم!
صداوسیما، یک دانشگاه عمومی است
البته از عدالت و انصاف به دور است اگر بخواهیم در مورد شعر و ترانه تیتراژ همه سریال‌ها چنین حکمی صادر کنیم. چرا که در سال‌های اخیر سریا ل‌های خوبی نیز ساخته شده است که شعر و ترانه تیتراژ آنها از تمام مولفه‌های ساختاری و مضمونی یک اثر هنری خوب و فاخر برخوردار بوده است. بنابراین صدور حُکم کلی و به یک چوب راندن همه ترانه‌های پخش شده از صداوسیما دور از انصاف و تقوای ادبی است. شایسته‌تر آن است که بگوییم چنین حکمی در مورد بعضی از سریال‌ها مصداق دارد. ولی از آنجا که صداوسیما به عنوان «دانشگاه عمومی» دایره نفوذ و تاثیرگذاری گسترده‌ای در فرهنگ عمومی جامعه دارد، پخش ترانه‌هایی که از آشفتگی زبانی و ضعف مضمونی رنج می‌برند، به جهت آنکه باعث تنزل ذائقه موسیقایی و ذوق ادبی مردم و در نهایت تخریب زبان پارسی می‌شود، با این توجیه که این اقدام در راستای پاسخگویی به سلایق متنوع و متکثر جامعه است، توجیهی ناصواب و غیرقابل قبول است که از سازمان صداوسیما رفع مسئولیت نمی‌کند. از این منظر، انتظار نظارت جدی‌تر بر حوزه ترانه برای پاسداشت زبان گرانسنگ پارسی به عنوان بزرگ‌ترین سرمایه ملی، انتظاری معقول و بجاست که باید برای تحقق آن بیش از پیش تلاش کرد.
بله، اینکه ما باید به سلایق مختلف توجه داشته باشیم و برای همه گروه‌های سنی و سلایق مختلف موسیقی تولید کنیم، مسئله قابل قبولی است، ولی این امر نباید به قیمت میدان دادن به بی‌هنران فرصت‌طلب برای چنگ کشیدن به صورت زبان باشکوه پارسی و فراموش شدن سرودهای انقلابی تمام شود. این توجیه که شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم بر جامعه در سال‌های پس از جنگ چنین ضرورتی را ایجاب می‌کند، توجیه منطقی و قابل قبولی نیست. بحث ما مخالفت با ترانه‌سرایی نیست، بحث بر سر نگاه تجاری، ساده‌انگاری و سطحی نگری در ساخت و تولید ترانه است که زبان اصیل پارسی را از سکه انداخته و به ترانه سراهای بی‌هنر و تجارت پیشه در صداوسیما مجال صدرنشینی و ترکتازی داده است.
پایین‌کشیدن کرکره سرودهای انقلابی و سپردن میدان به ترانهسراهای بازاری و لاله‌زاری در صداوسیما، رویکرد آسیب‌زایی است که اگر مورد اصلاح و بازنگری قرار نگیرد، هویت زبان و ادب پارسی را به مخاطره می‌اندازد.
دیگر اینکه به اعتبار ماهیت حق خواهانه و ظلم ستیزانه انقلاب اسلامی، پرداختن به سرود، نیاز هنوز و همیشه ماست، و نمی‌توان به بهانه تغییر شرایط فرهنگی راه سرود را سد کرد و میدان را به طور کامل در اختیار «ترانه سرایان» قرار داد. امروز نیز ما به ساخت سرودهای حماسی نیاز داریم، اما در این مقطع برای ساخت سرود باید موضوعات به روزتری را در اولویت قرار داد. به عنوان مثال در دوران دفاع مقدس به سرودهایی با مضامین انقلابی و حماسی نیاز داشتیم که باعث تهییج رزمندگان و حضور آنها در جبهه‌های جنگ شود. در شرایط فعلی نیز مباحثی که مورد نیاز جامعه است، بحث تهاجم فرهنگی و سبک زندگی ایرانی - اسلامی است و همچنین موضوعاتی که در جهان اسلام اتفاق می‌افتد.
اتفاقا امروز نیاز به تولید سرود اگر بیشتر از دوران دفاع مقدس نباشد، کم‌تر از آن دوران نیست. با درک شرایط و ضرورت‌های زمان، ما امروز نیز می‌توانیم با خلاقیت و نوآوری بیشتر، سرودی از جنس زمانه خود ارایه دهیم. در حال حاضر برای افشای ماهیت پلید و ضد انسانی گروه‌های تکفیری - گروه‌هایی که با نقاب مسلمانی و به اسم اسلام جنایات وحشیانه‌ای انجام می‌دهند - و فرقه‌های ضاله‌ای همچون القاعده و داعش که قارچ گونه رشد می‌کنند و نظم جهان را به هم ریخته‌اند می‌توان به نحو احسن از قابلیت‌ها و ظرفیت‌های سرود استفاده کرد. چنانکه مقام معظم رهبری به راستی و درستی در این خصوص می‌فرمایند:
«سرعت و فراگیری عمومی سرود از همه انواع شعری بیشتر است و سرود مانند هوای تازه و بهاری در جامعه نفوذ می‌کند؛ بنابراین باید با تولید سرودهای خوب و ترویج مناسب آنها، کمبود و خلأ موجود در این عرصه را برطرف کرد... امروز نسبت به گذشته اشعار زنده و برجسته‌ای همچون شعر درباره فلسطین، یمن، بحرین، دفاع مقدس، شهدای غواص، شهدای مدافع حرم یا مظلومیت مجاهدانی همچون شیخ زکزاکی شیخ مظلوم، شجاع و مصمم نیجریه گفته می‌شود، اما متأسفانه این شعرهای مؤثر و روحیه بخش، به خوبی ترویج و منعکس نمی‌شوند و در این خصوص کوتاهی و کم کاری وجود دارد.»
(بخشی از بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با شاعران در رمضان سال 1395)
این بانگ آزادی است...
نکته آخر اینکه احیای سرودهای حماسی و انقلابی در این شرایط همدلی و همگامی شاعران، آهنگسازان و حمایت‌های مادی و معنوی همه نهادهای فرهنگی - بخصوص صدا و سیما - را می‌طلبد. اگر این تعامل و هم افزایی به وجود بیاید، این آرزو دور از انتظار نیست که در آینده نزدیک به جای تولید انبوه ترانه‌های سست و بی‌هویت تجاری که باعث فروپاشی بنیان‌های اخلاقی و ترویج ولنگاری‌های ادبی و زبانی در جامعه می‌شود، بار دیگر شاهد ساخت و تولید سرودهایی با مضامین ارزشمند انقلاب، دفاع مقدس و مقاومت و پایداری باشیم.
با آرزوی به پایان رسیدن دوران رکود و بالندگی دوباره ژانر سرودهای حماسی، به عنوان تجدید خاطره، این یادداشت را با بازخوانی سرود خاطره‌انگیز و ماندگار «این بانگ آزادی ست» با آهنگسازی و تنظیم احمد علی راغب، صدای محمد گلریز و شعر استاد حمید سبزواری به پایان می‌برم.
الله اکبر، خمینی رهبر
الله اکبر، خمینی رهبر
این بانگ آزادیست، کز خاوران خیزد
فریاد انسان‌هاست، کز نای جان خیزد
اعلام طوفان‌هاست، کز هر کران خیزد
آتشفشان قهر ملت‌های در بند است
حبل‌المتین توده‌های آرزومند است
الله اکبر، خمینی رهبر
الله اکبر، خمینی رهبر
دشمن بداند ما موج خروشانیم
زائیده بحریم، فرزند طوفانیم
در سنگر اسلام، بگذشته از جانیم
بازو به بازو ، صف به صف، ما آهنین چنگیم
سنگر به سنگر، جان به کف آماده جنگیم
تخت شهنشاهان، شد سرنگون از ما
بخت تبهکاران، شد واژگون از ما
دامان آزادی، شد لاله گون از ما
ما حافظ آزادی و اسلام و قرآنیم
ما در پی آسایش و معراج انسانیم
الله اکبر، خمینی رهبر
الله اکبر، خمینی رهبر
ما در ره اسلام، پیمان خون بستیم
زنجیر استعمار، مردانه بگسستیم
از دام اهریمن، با یاد حق رستیم
ما نغمه الله اکبر، بر زبان داریم
ما چون خمینی، رهبری روشن‌روان داریم
الله اکبر، خمینی رهبر
الله اکبر، خمینی رهبر
الله اکبر، خمینی رهبر