رضا صفری
شاید بارها کلمه مرکب «فضای مجازی» به گوشمان خورده، و بارها هم به راحتی از کنارش گذشته‌ایم. در حالیکه در عصر حاضر فضای مجازی بیش از فضای حقیقی حقیقت پیدا کرده است. دوران جنگ و لشگرکشی‌ها به خاطر طلای سیاه، یعنی نفت، به زودی به پایان خواهد رسید و این طلای نامرئی یعنی اطلاعات و عرصه ارتباطات و فناوری دیجیتال است که تا حد زیادی معین می‌کند چه کسی در آینده آقا و چه کسی زیر دست است. بنابراین معادلات استعمار و بردگی ملت‌ها بسیار پیشرفته‌تر از گذشته و به اصطلاح update شده است. در آینده نزدیک، فرهنگ، اقتصاد، سیاست، امنیت و به طور کلی قسمت اعظم زندگی انسان‌ها در بستر فضای مجازی شکل خواهد گرفت. البته هم اکنون تا اندازه زیادی این اتفاق رخ داده است. به همین دلیل کشورهای پیشرفته خود را به آب و تاب می‌زنند تا بتوانند سهمی از این دنیای بی‌پایان نصیب خود کنند.
 تدبیر دولت‌های دنیا برای مقابله با سوءاستفاده آمریکا از اینترنت
اگرچه بخش عمده زیرساخت‌های اینترنت در کنترل آمریکا است، اما تشدید تلاش‌های این کشور برای جاسوسی سایبری از کاربران فضای مجازی، دیگر دولت‌ها را به فکر مقابله با این روند انداخته است. دامنه سوءاستفاده آمریکا از اینترنت تا حدی گسترش یافته که این کشور در جریان منازعات سیاسی و اقتصادی خود با دیگر کشورهای جهان هم از این ابزار سوءاستفاده می‌کند.
آژانس امنیت ملی آمریکا از جمله سازمان‌های اطلاعاتی این کشور است که از طیف گسترده‌ای از نرم افزارها و برنامه‌های جاسوسی برای سرقت اطلاعات سازمان‌های دولتی و اشخاص حقیقی در سراسر جهان استفاده می‌کند. به نحوی که «ادوارد اسنودن» پیمانکار سابق سازمان سیا در کتاب خاطرات خود به نام «جایی برای پنهان شدن نیست» به جزئیات تکان دهنده‌ای از این اقدامات اشاره کرده است.
این در حالی است که بسیاری از کشورهای جهان برای مقابله با این نوع رفتارهای آمریکا در فضای مجازی از سال‌ها قبل تمهیداتی اندیشیده‌اند که این اقدامات را می‌توان در دو دسته کلی طبقه بندی کرد.
۱- تلاش برای ذخیره سازی اطلاعات کاربران هر کشور در داخل همان کشور
بسیاری از کشورهای اروپایی و آسیایی شرکت‌های فناوری آمریکایی را وادار به خریداری سرورهایی در همان کشور و ذخیره‌سازی داده‌های کشورهای خود بر روی سرورهای مذکور کرده‌اند. این امر جلوی سوءاستفاده نهادهای اطلاعاتی و جاسوسی آمریکا از این اطلاعات برای ضربه زدن به رقبای سیاسی و اقتصادی خود را می‌گیرد.
باید توجه داشت که کشورهای مذکور در این زمینه جدیت بسیاری به خرج می‌دهند و با اعمال اهرم فشار متعدد شرکت‌هایی مانند فیس‌بوک، آمازون، گوگل، اپل، مایکروسافت و غیره را به ایجاد سرور در داخل خاک خود مجبور می‌کنند. متوقف ساختن فروش محصولات و ارائه خدمات، طرح شکایت و جریمه کردن شرکت‌های متخلف، افزایش مالیات و غیره از جمله این راهکارها است.
۲- راه اندازی سرویس‌های مشابه با سرویس‌های محبوب تحت وب آمریکایی
یک راهکار دیگر که بسیاری از کشورها و به خصوص کشورهای پیشرو در زمینه استفاده از خدمات فضای مجازی بدان توجه می‌کنند، راه اندازی سرویس‌های مشابه با سرویس‌های محبوب تحت وب آمریکایی است که برخی از آنها به علت ارائه خدمات با کیفیت و متنوع حتی از نمونه‌های اولیه طراحی شده در ایالات متحده محبوبیت بیشتری کسب کرده‌اند.
به عنوان نمونه در روسیه، دو شبکه اجتماعی VKontakte که به VK شهرت دارد و  (Odnoklassniki (OK.ru بسیار محبوب و پرطرفدار هستند که دامنه محبوبیت آنها به برخی کشورهای اروپایی نیز کشیده شده است.
در چین نیز شبکه اجتماعی QZone با ۶۳۲ میلیون کاربر در سال گذشته میلادی موفقیت قابل توجهی داشت. در چین دو اپلیکیشن QQ و WeChat نیز محبوب‌ترین برنامه‌های گپ موبایلی هستند و QZone را نیز پشت سر گذارده‌اند.
چینی‌ها ترجیح می‌دهند به جای توئیتر از Sina Weibo استفاده کنند که فعالیت خود را از سال ۲۰۰۹ آغاز کرده است. مردم این کشور برای به اشتراک گذاری ویدئوهای کوتاه از طریق گوشی نیز به جای اسنپ چت آمریکایی از تیک تاک یا Douyin استفاده می‌کنند و نکته جالب این است که اپلیکیشن یادشده در آمریکا و دیگر کشورهای آسیایی نیز با استقبال مواجه شده است. این استقبال فراگیر در مورد برخی برنامه‌های دیگر مانند وی چت نیز وجود دارد.
استفاده از شبکه‌های اجتماعی محلی در کشورهای اروپایی نیز با فراز و نشیب‌هایی تداوم داشته که از جمله آنها می‌توان به Tuenti اسپانیایی، Yonja ترکیه‌ای، StudiVZ، SchülerVZ و MeinVZ در آلمان، Viadeo و Skyrock در فرانسه، Netlog در بلژیک و غیره اشاره کرد.
 طبیعی است که وقتی سرویسی در کشوری راه اندازی می‌شود، قوانین آن کشور بر آن حاکم است، منبعث و برآمده از قوانین کشوری است که در آن ثبت شده و تحت قوانین آن کشور کسب و کار کرده و به قوانین آن کشور احترام می‌گذارد.(1)
اما در کشور ما مثلاً تلگرام و اینستاگرام نه تنها در داخل کشور سروری ندارند بلکه در برابر فعالیت خود به هیچ ارگان و نهادی نیز پاسخگو نیستند و هر تاخت و تازی دلشان بخواهد، انجام می‌دهند که باید گفت واقعاً در عصر علم و تکنولوژی تا این اندازه پذیرش ذلت از سوی مسئولان جای تعجب دارد.
داستان پیامرسان‌های ایرانی
 به کجا رسید؟
فیلتر تلگرام در ایران به وسیله دو فیلتر شکن مورد حمایت دولت دور زده شد به گونه‌ای که بنابراعلام صریح ابوالحسن فیروزآبادی دبیر شورای عالی فضای مجازی، هاتگرام و طلا گرام با مجوز مرکز ملی فضای مجازی فعالیت کردند! همچنین برخی با آدرس غلط دادن به قوه قضائیه و کسب مجوز از این قوه، زمینه ادامه فعالیت این دو فیلتر شکن را مهیا کردند.
از سوی دیگر، حمایت کافی و مورد انتظار از شبکه‌های اجتماعی داخلی از جانب دولت – به هر دلیلی - صورت نگرفت. نتیجه اینکه دولت و مسئولین با تناقض بودن و نبودن تلگرام دست و پنجه نرم می‌کردند و اینگونه مردم را هم دچار سردرگرمی کردند.
تلگرام عملا فیلتر نیست
سرپرست معاونت فضای مجازی دادستانی کل کشور در گفت‌و‌گو با برنامه «۱۰:۱۰ دقیقه» درباره نتیجه فیلتر شدن تلگرام گفت: با این شرایطی که وجود دارد تلگرام فیلتر نیست. زمانی که دستور قضایی فیلتر تلگرام صادر شد، این تصمیم براساس یک اجماعی بود که بین دستگاه‌های مختلف حاصل شد و مرکز ملی فضای مجازی در دولت و بسیاری از ارگان‌ها برای اجرای آن همکاری کردند.
جاویدنیا افزود: دستور قضایی این بود که تلگرام به گونه‌ای فیلتر شود که هیچ دسترسی به آن وجود نداشته باشد، الان وزیر ارتباطات اعلام می‌کند که ۱۲۷ پوسته برای تلگرام وجود دارد و به غیر از دو مورد که مجوز ادامه فعالیت داشتند، چرا تصمیمی برای ۱۲۵ مورد دیگر گرفته نشد و در رابطه با VPNها، فیلتر شکن‌ها و پروکسی‌ها هم چرا تصمیمی گرفته نشد؟
وی درپاسخ به اینکه، چرا پروکسی‌ها و فیلتر شکن فیلتر نمی‌شوند؟ هم گفت: این دقیقا سؤال ما از وزارت ارتباطات است و بابت آن بار‌ها و بارها تذکر داده شده است.
 آیا واقعاً پیامرسان‌های ایرانی
 مشکل فنی داشتند یا مشکل
 جای دیگری بود؟
اکنون و با حذف دو پوسته و در واقع فیلترشکن سوگلی دولت از روی موبایل‌ها توسط گوگل و انتشار نسخه‌های متعدد و نامطمئن دیگر از پوسته‌های تلگرامی که استفاده از آنها در بین مردم در حال افزایش است، نیاز به عرضه قوی و حمایت دولت از پیامرسان‌های بومی که در مقطعی با استقبال مردم نیز مواجه شده بودند بیش از پیش احساس می‌شود.
اما چرا این پیامرسان‌های بومی با همه قابلیت‌هایی که دارند تا کنون نتوانسته‌اند جای خود را پیدا کنند؟
حمید فتاحی معاون وزیر ارتباطات و رئیس‌هیئت مدیره شرکت ارتباطات زیرساخت، آبان ماه سال گذشته در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان سخنان قابل تأملی در مورد پیامرسان‌های داخلی به زبان آورد :
«پیام‌رسان‌های داخلی هم برنامه‌ریزی‌هایشان تدوین شده است و هم دانششان بسیار خوب است و توسعه‌های خوبی در بخش فنی انجام داده‌اند. من واقعاً در بخش فنی مشکلی نمی‌بینم اما فقط بخش فنی را نبینیم و من بارها در مصاحبه‌های قبلی و هم در جلسات این را گفته‌ام که این موضوع ابعاد دیگری هم دارد. اینطور نمی‌شود که ما یک پیام‌رسان را از جهات فنی آن بسیار تقویت، تجهیز و مقیاس‌پذیر کنیم اما در مورد حریم خصوصی کاربران، کاربر را قانع نکنیم. نمی‌خواهم بگویم اینجا به حریم خصوصی کاربران تعدی می‌شود یا نمی‌شود، می‌خواهم بگویم الآن به هر دلیلی برای کاربر ذهنیتی در این خصوص درست شده و کاربران نسبت به این موضوع حساس شدند و ما باید اقناع کنیم، دستگاه‌های مسئول باید این اطمینان‌خاطر را بدهند و بگویند این موارد، تبلیغات منفی است و یا بدسلیقگی برخی از مجریان بوده است.
ما قوانین بسیار متقن و مترقی در مورد حفظ حریم خصوصی کاربران داریم، ما فرمان 8 ماده‌ای حضرت امام(ره) را داریم، ما فتوای رهبر معظم انقلاب درباره حفظ حریم خصوصی را داریم.»(2)
 همچنین او در جایی دیگر و در پاسخ به سؤال خبرنگار فارس با تأکید بر اینکه مشکل اصلی، بحث فنی نیست باز هم می‌گوید:
« معتقدیم همه داستان بحث فنی نیست و اگر این طور بود امروز آنها با ۳۰ تا ۴۰ سرور می‌توانستند ۱۰ میلیون کاربر را پوشش دهند اما کاربر کجاست؟ اگر مشکل فقط فنی و سخت افزاری بود امروز این مشکلات وجود نداشت و حداقل ۱۰ میلیون کاربر داشتند؛ اما وضعیت فعلی نشان می‌دهد مشکل در جاهای دیگری است که مرکز ملی فضای مجازی در حمایت جدید پای کار آمدن دستگاه‌های دیگر را رصد می‌کند زیرا در فاز نخست دستگاه‌های دیگر پای کار نیامدند. »(3)
اخیراً نیز ابوالحسن فیروزآبادی، در حاشیه مراسمی و در جمع خبرنگاران با تاکید بر اینکه پیام رسان‌های داخلی ضعیف هستند، علت آن را در کل ضعیف بودن بخش خصوصی درکشور دانست.
او می‌گوید: «البته در جاهایی که بخش خصوصی نیز قوی است، متاسفانه آنها زیاد تمایل و رغبتی به سرمایه‌گذاری در بخش پیام رسان‌های داخلی ندارند.»
وی در عین حال ضمن تاکید بر حمایت دولت از پیام رسان‌های داخلی گفته است: «ما معتقدیم این حوزه‌ها مشابه فولاد و پتروشیمی نیازمند ورود و حمایت دولت است و به دلیل اینکه دولت ما یک دولت نفتی و پرقدرت است باید حمایت بیشتری کند و فضای لازم را برای ایجاد پلتفرم‌های مناسب ملی در داخل کشور فراهم کند.»(4)
اما این سخنان برای مردم نان و آب نمی‌شود. واقعاً چه کسی بایدگره کار را باز کند؟ یک روز می‌گوییم واتس آپ، یک روز می‌گوییم وایبر، یک روز می‌گوییم ویچت، یک روز تلگرام و فردا ...
آیا ساخت و یا حمایت از یک شبکه اجتماعی فراگیر که یکی از جزئی‌ترین مسائل در حوزه فضای مجازی است از تولید موشک نقطه زن و دستیابی به فناوری هسته‌ای و نانوتکنولوژی سخت‌تر است؟ به فرض که برخی دستگاه‌ها در قضیه پیامرسان‌های ایرانی پای کار نیامدند، اما مقصر اصلی در این ماجرا دولت است. از طرفی رئیس‌شورای عالی فضای مجازی نیز شخص رئیس‌جمهور بوده و برخی از اعضای دولت نیز به عنوان اعضای حقوقی، در این شورا حضور دارند. مطمئناً توانمند شدن در این حوزه، مصوبه خاصی نمی‌خواهد – البته مصوبه وجود دارد - که این قضیه در پیچ و خم این راهرو و آن راهرو سردرگم بماند.
 فرصت استثنایی برای جبران گذشته
با وجود فضاحت نمایشی که از سوی گوگل در مورد هاتگرام و تلگرام طلایی صورت گرفت و همچنین اظهار نظر وزیر ارتباطات در خصوص امنیت نداشتن پوسته‌های ایرانی تلگرام و وجود 127 پوسته غیررسمی و نامطمئن آن در کشور، در کمال تعجب، این پوسته‌ها، در حال جولان دادن در فضای مجازی کشور هستند. از طرفی در حوزه فنی نیز بنا به اذعان متخصصین امر، در مورد پیامرسان‌های ایرانی مشکل خاصی یا وجود ندارد و یا اگر وجود هم داشته باشد به راحتی قابل برطرف شدن است.
 بنابراین سیاسی بازی، عزم جدی نداشتن و ماهیگیری از ایجاد فضای دوقطبی، از مهمترین عوامل بلاتکلیفی پیامرسان‌های ایرانی در این مقطع زمانی است. در حالیکه مسئولان، اکنون می‌توانند تا قبل از فراگیر شدن نسخه جدید تلگرام و یا هر پیامرسان دیگر، تا حدودی اشتباهات گذشته خود را جبران کرده و با عزم جدی در ملی شدن بخشی از فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور قدم مؤثری بردارند.
البته وقتی عده‌ای با سوء تدبیر – در خوشبینانه‌ترین حالت – باعث شده‌اند که دغدغه مردم در حد سیب زمینی و پیاز و رب گوجه باشد، و نتوانسته‌اند حتی ابتدایی‌ترین نیاز مردم را برطرف کنند، چه انتظاری داریم که به اهمیت فضای سایبری و نقش بسیار مهم آن در حال و آینده پی برده و برای بومی کردن آن تلاش کنند.
در هر صورت وظیفه مردم مطالبه از دولت و ساکت ننشستن است، در غیر این صورت نه تنها در عرصه شبکه اجتماعی، که در سایر عرصه‌های سایبری نیز همان سلاحی را استفاده خواهیم کرد که یا گلوله ندارد و یا اگر دارد، مدیریت آن به دست بیگانه است.
منابع)
1)  4598485 /mehrnews.com/news
2) 6731444 /yjc.ir/fa/news
3) 13970921000631 farsnews.com/news/
4) 83119006 /irna.ir/fa/News