ضرورت به‌کارگیری دنیای مجازی در خدمت فرهنگ مطالعه-گروه گزارش
شبکه‌های اجتماعی در خدمت ترویج کتابخوانی
عکس‌ها از محمدعلی شیخ‌زاده
در یک فضای آرام، کنار پنجره نیمه باز رو به حیاطی که دور تا دور درختان سبز با شکوفه‌های بهاری و گل‌های خوشبو که رایحه‌شان از دریچه نیمه باز پنجره به داخل می‌آید، روی صندلی چوبی با یک فنجان چای گرم در حال خواندن کتاب برای افراد اهل مطالعه بسیار دل‌انگیز است، چرا که بوی کتاب و کاغذ تداعی‌کننده عطر زندگی است و طراوت و آرامش را در فرد ایجاد می‌کند و با فرار انرژی‌های منفی و دغدغه‌های روز، حس رضایت‌مندی را به ارمغان می‌آورد.
انسان در طول تاریخ به خاطر ذهن کنجکاو و تمایل به دانستن همواره به دنبال افزایش آگاهی بوده است. در ابتدا از طریق شنیداری و نقل روایات و داستان‌ها به شکل سینه به سینه و به مرور و با گذشت زمان، با اختراع خط و افزایش سطح سواد، از طریق نوشتاری بوده است. با پیشرفت بشر، نیاز به مطالعه در انسان بیشتر احساس شد.
با توجه به وابستگی و ارتباط تنگاتنگ انسان به طبیعت، مطالعه به روشی سنتی(کاغذی) با روحیات او سازگارتر بوده و حس خوبی را القاء می‌کند و اما امروز با رواج شبکه‌های اجتماعی و توسعه امکانات ارتباطی نحوه برخورد افراد با ابزار مطالعه تفاوت چشمگیری داشته است و دنیای ارتباطات و عصر اطلاعات دامنه بسیار وسیعی پیدا کرده است. در هفته‌های پیش رو نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران دایر شده و به همین بهانه گزارش امروز کیهان را به نقش و تاثیر شبکه‌های اجتماعی بر فرهنگ مطالعه اختصاص داده‌ایم. همراه ما باشید.
نقش خانواده در بهبود فرهنگ مطالعه
هسته مرکزی خانواده یعنی والدین از اصلی‌ترین عناصر تاثیرگذار بر رفتار افراد محسوب می‌شوند. به طوری که گفته می‌شود کسانی که والدین اهل مطالعه دارند و از کودکی کتاب خواندن را به عنوان بخشی از فعالیت روزانه خود پذیرفته‌اند، در سنین بالاتر هم این علاقه و انگیزه درونی شده و به شکل ناخودآگاه به مطالعه گرایش پیدا می‌کنند و فرهنگ مطالعه در چنین خانواده‌ای نهادینه می‌شود و حتی بر این باورند که مطالعه سبب یادگیری و بالا رفتن اطلاعات عمومی افراد می‌شود. قطعا مطالعه رکن اصلی آن خانواده خواهد شد.
تحقیقاتی در مجله آنلاین نورولوژی منتشر شده است که می‌گوید خواندن کتاب در تمام طول عمر باعث می‌شود که مغز در سنین بالا، توانایی خود را حفظ کند.
این تحقیق روی 294 شرکت‌کننده‌ای صورت گرفته بود که همگی در میانگین سنی 89 سال از دنیا رفتند. نتایج تحقیقات ثابت کرد، روند کاهش قدرت حافظه‌ای کسانی که در طول عمر خود فعالیت‌های تحریک‌کننده ذهن، مثل کتاب خواندن را به طور مرتب انجام می‌دادند، بسیار کمتر از کسانی است که چنین فعالیت‌هایی را در برنامه روزانه خود نگنجانده بودند. همچنین این تحقیقات نشان داده کسانی که در طول زندگی خود فعالیت ذهنی داشتند 32 درصد کمتر از دیگران با مشکلات ذهنی در دوران پیری مواجه می‌شوند. همچنین سرعت کاهش توانایی مغز و حافظه در کسانی که فعالیت ذهنی ندارند، 48 درصد بیشتر است.
«احسان‌الله هدایت» کارشناس مسائل حقوقی و اقتصادی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «با توجه به پیشرفت‌های چشمگیر ابزار ارتباطی و فضای مجازی، گرایش افراد به مطالعه کتاب کمتر شده است و این امر در بلندمدت و آینده به زیان جامعه ما خواهد شد. وی به نقش مهم والدین در عصر ارتباطات اشاره می‌کند و می‌گوید: «بنابراین در قرن حاضر نقش پررنگ والدین در درجه اول و افزایش آگاهی و اصلاح محیط‌های تربیتی در گرایش به مطالعه کتاب و به روز کردن آنها از مهم‌ترین وظایف خانواده است.»
وی در ادامه می‌افزاید: «تاثیر مطالعه بر ذهن آن‌چنان است که یک فرد مسن اگر چنانچه در طول عمر خود کتاب خواندن را بخشی از فعالیت روزانه خود قرار دهد، اگر در مورد گذشته و یا حتی تاریخ و مطالب مربوط به رشته تخصصی و یا مطالبی که از قبل مطالعه کرده سوال شود، به راحتی پاسخ خواهد داد. چرا که ذهن خود را فعال نگاه داشته و به وضوح برای او یادآوری می‌شود. به عبارتی مطالعه غذای مغز است و سلامت مغز را تضمین می‌کند و معمولا افراد اهل مطالعه کمتر به بیماری آلزایمر مبتلا می‌شوند.»
مرکز آمار ایران چه می‌گوید؟
به نقل از مرکز آمار ایران، کاوه کیانی معاون طرح‌های آمار و آمارهای ثبتی مرکز آمار ایران، سرانه مطالعه کتاب‌های غیردرسی افراد 15 ساله و بیشتر، در ماه به طور متوسط 7 ساعت و 41 دقیقه بوده است که از این میزان، سرانه مطالعه قرآن و ادعیه 3 ساعت و 7 دقیقه و سرانه سایر کتب غیردرسی 4 ساعت و 34 دقیقه بوده است که این آمار شامل کتاب‌های غیردرسی چاپی و الکترونیکی است.
به این ترتیب باید اذعان داشت یکی از عوامل کاهش سرانه مطالعه در ایران، کم‌توجهی خانواده‌ها و دست‌اندرکاران آموزشی و پرورشی به مطالعه و فرهنگ‌سازی در جهت آن است که در صورت ادامه این روند در آینده‌ای نزدیک با پیرذهنی و یا کاهش قدرت حافظه روبه‌رو خواهیم شد. این هشدار را باید جدی گرفت و به ترویج فرهنگ مطالعه تلاش و کوشش کرد.
فرهنگ‌سازی مطالعه و نحوه استفاده از شبکه‌های اجتماعی
با توجه به دسترسی آسان به اخبار و اطلاعات در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و جذابیت آنها بسیار مورد توجه قرار گرفته است و لزوم فرهنگ‌سازی در جهت استفاده از آن بیش از پیش احساس می‌شود.
«خانم دکتر لاله افتخاری» نماینده پیشین مردم تهران در مجلس شورای اسلامی و کارشناس و صاحب‌نظر در امور فرهنگی در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان به این موضوع مهم می‌پردازد و می‌گوید: «مطالعه و فرهنگ کتابخوانی باید در کشور اسلامی ما رواج پیدا کند. و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند به گسترش فرهنگ مطالعه و انتقال پیام، ضرورت مطالعه، دانش‌افزایی و آگاهی‌بخشی به وسیله کلیپ‌ها، پیام‌ها، سخنان بزرگان، آیات، روایات و مطالب مختلف و مفید دیگر کمک کنند و باید در این زمینه شبکه‌های اجتماعی را به سمت هویت اصیل اسلامی هدایت کنیم و همچنان که مقام معظم رهبری بارها تاکید فرموده‌اند باید میدان شبکه‌های اجتماعی را از دشمنان و معاندان نظام بگیریم.»
خانم دکتر افتخاری در ادامه همین بحث تأکید می‌کند: «عمل به توصیه‌های رهبری در حوزه شبکه‌های اجتماعی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است و باید جریان‌های فعال فکری و فرهنگی در جامعه از طریق توصیه افراد به یکدیگر، معرفی کتاب‌های مناسب و برنامه‌های خوب، نحوه صحیح کتابخوانی و توجه به ضرورت مدیریت زمان و مدیریت شبکه‌های اجتماعی به مردم آگاهی دهند.»
عضو سابق کمیسیون فرهنگی مجلس‌های هشتم و نهم تصریح می‌کند: «برای بهره‌برداری و استفاده بهتر از شبکه‌های اجتماعی باید مدیریت آنها در ابعاد زمانی ومحتوایی را دردست گرفت وزمان خاصی را به مطالعه و مرور این شبکه‌ها اختصاص داد. گذاشتن نکات مهم بعضی از کتاب‌ها، محورهای مهم و اصلی از طریق پیام و قراردادن آنها در گروه‌ها و کانال‌ها و... می‌تواند در بالابردن فرهنگ مطالعه در جامعه امروز تأثیرگذار باشد و حتی تبادل کتاب هم می‌تواند از همین طریق انجام شود و در حقیقت شبکه‌های اجتماعی در خدمت کتاب و کتابخوانی باشد نه اینکه رقیبی برای آن، رقیبی که قدر است، جذابیت دارد، در دسترس است، راحت‌تر از کتاب و حتی شاید هزینه آن هم کمتر از کتاب باشد. در نتیجه باید این رقیب به‌عنوان یک خدمت‌گذار در خدمت کتابخوانی در آید.
کتاب‌های الکترونیکی در عصر کنونی
یکی از موضوعات مهم روز وجود کتاب‌های الکترونیکی است که متأسفانه بدون حق کپی‌رایت دانلود می‌شوند و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. گرچه ترویج کتاب‌های الکترونیکی می‌تواند در بالابردن فرهنگ مطالعه در جامعه موثر و مفید باشد اما باید اذعان داشت که این موضوع چارچوب‌های خاص خود را دارد و هر فردی نباید بتواند به‌راحتی هر کتابی را بدون رعایت حق نویسنده دانلود کند. خانم دکتر افتخاری کارشناس امور فرهنگی در این‌باره به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «یک بعد دیگر شبکه‌های اجتماعی همین کتاب‌های الکترونیکی می‌باشند که این شبکه‌ها می‌بایست در خدمت ترویج فرهنگ مطالعه الکترونیکی قرار بگیرند. اما چگونگی تهیه فایل‌های صوتی یا نوشتاری این کتاب‌ها هم جای بحث و بررسی دارد و باید از محل‌هایی مثل کتاب‌فروشی‌ها یا مکان‌های عرضه کتاب مثل نمایشگاه کتاب، این خریدهای اینترنتی کتاب انجام شود چرا که این امر کمک می‌کند تا افراد در هرجایی بدون اینکه وزن سنگین کتاب را تحمل کنند، آنها را در قالب نرم‌افزار در گوشی یا در تبلت همراه خود داشته باشند و از لحظات‌شان برای کتابخوانی استفاده کنند. مهم این است که فرد نیاز به خواندن کتاب را در خود احساس کند و بداند چه بخواند، چطور بخواند، چه‌وقت بخواند و البته محل خاص معمولاً مدنظر نیست، چرا که در هرجایی می‌توان از کمترین فرصت برای خواندن کتاب استفاده کرد.»
به گفته نماینده پیشین تهران در مجلس، از راهکارهای مقابله با خطرات احتمالی دنیای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، آگاهی‌بخشی به افراد در مورد خطرات آنها براساس مستندات، آمار و ارقام و آسیب‌هایی است که می‌توانند داشته باشند با ذکر مصادیق آنها و بالاخره آموزش نحوه صحیح مدیریت این ابزارهای ارتباطی و اجتماعی است.
عضو سابق کمیسیون فرهنگی در مجلس نهم ادامه می‌دهد: «مدیریت این ابزار، یعنی شبکه‌های اجتماعی نباید افراد را هدایت کند، بلکه افراد باید شبکه‌ها را مدیریت کنند و آن را به خدمت بگیرند. اینکه طوری مدیریت شوند که سهم خانواده و حق آنها ضایع نشود، حتی در محل کار، زمان استراحت، عبادت و... یک زمان‌بندی محدود ومشخصی برای آنها درنظر گرفته شود با کارکرد مشخص. اینطور نباشد که افراد تمام زمان و فرصت خود را صرف اینترنت و فضای مجازی کنند.»
دکتر افتخاری معتقد است عدم اعتماد به پیام‌های دریافتی و بررسی پیام‌ها تا راستی‌آزمایی نشود نباید مورد اعتماد باشند. بنابراین شبکه‌های اجتماعی چنانچه مدیریت نشوند زیان‌های جسمی، روحی و روانی در پی خواهند داشت در عین حال استفاده صحیح از آنها می‌تواند در خدمت جامعه اسلامی باشد و به کارها سرعت بخشیده و حتی در امور اداری، ایاب و ذهاب را کم کنند.»
رئیس سابق فراکسیون قرآن و عترت مجلس همچنین می‌گوید: «شبکه‌های اجتماعی خود ابزار فرهنگ‌سازی هستند. از طریق کانال‌ها، گروه‌ها و عناوین جذاب و حتی نحوه فرهنگ‌سازی می‌توان از آنها استفاده کرد. در واقع استفاده از شبکه‌های اجتماعی در جهت خدمت به خود این شبکه‌ها باید صورت بگیرد تا جلوی هرنوع انحراف آنها گرفته شود.»
باید نحوه مدیریت بر شبکه‌های اجتماعی، روش استفاده و مدیریت صحیح و مصرف درست از شبکه‌های اجتماعی را بیاموزیم. و همچنین کسانی‌که صاحب‌نظر هستند و تریبون دارند و حتی خانواده‌ها هم می‌توانند در فرهنگ‌سازی نقش بسزایی را ایفا کنند. مثلاً والدین می‌توانند الگوی مناسبی در جهت استفاده درست از این شبکه‌ها باشند و همچنین آنها با رفتار خود می‌توانند مدیریت صحیحی داشته‌باشند و بستری را فراهم کنند برای گردهم آوردن خانواده و زمان مشخصی برای استفاده از این ابزار در کنار هم.
صاحب‌نظران، تریبون‌داران و تأثیرگذاران در عرصه اجتماع نیز همین وظیفه را برعهده دارند و باید در آگاهی جامعه و سالم‌سازی آن بکوشند. شاید بعضی از کتب درسی هم لازم باشد که اجتماعی‌شدن را به شکل درست به افراد یاد دهند و چه در فضای مجازی و چه در فضای حقیقی ضرورت و اهمیت اجتماعی‌بودن را بیاموزند. نه اینکه بدون برنامه و هدف باشند.
اینها را خانم دکتر افتخاری می‌گوید و در ادامه تأکید می‌کند: «به‌عقیده من صداوسیما می‌تواند بسیار تأثیرگذار باشد. روزنامه‌ها، مطبوعات و تمام خبرگزاری‌ها و دیگر رسانه‌ها هم می‌توانند به سهم خود تأثیرگذار باشند. حتی پویش‌هایی راه‌اندازی کنند، مثل پویش مدیریت برنامه و یا پویش استفاده صحیح از شبکه‌های اجتماعی و این قبیل فعالیت‌ها که می‌توانند بسیار تأثیرگذار باشند.»
امروز شبکه‌های اجتماعی را می‌توان فرصت یا تهدید نامید. اگر با مدیریت درست آن را در خدمت جامعه قرار دهیم فرصت مناسبی است برای ترویج فرهنگ اسلامی- ایرانی و اگر آن را به حال خود رها کنیم بدون شک می‌تواند تهدیدی جدی برای جامعه جوان ما باشد.
از همین رو توصیه‌های مهم مقام معظم رهبری در طول این سال‌ها در حوزه شبکه‌های اجتماعی می‌تواند ما را به سرمنزل مقصود هدایت کند و دشمنان را در اهداف ضدفرهنگی خود ناکام گذارد. به امید اینکه مدیران فرهنگی ما بتوانند با برنامه‌های مدون و دقیق شبکه‌های اجتماعی را در خدمت فرهنگ مطالعه و ترویج معارف اسلامی و انقلابی قرار دهند.