بررسی یک عبرت تاریخی؛ زمینه‌ها و شرایط انعقاد معاهده برجام
مذاکرات ناتمام
سهراب صلاحی
قطعنامه 1696
در قطعنامه 1696مورخ 9 مرداد 1385، (31 ژوئیه 2006) شورای امنیت تعلیق تمامی فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی و باز فرآوری، ازجمله تحقیقات و توسعه (R&D) که باید توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آزمایش شود، از ایران خواسته و تهدید کرده بود چنانچه ایران به درخواست‌های این قطعنامه بی‌توجهی نماید، نسبت به اقدامات تنبیهی علیه ایران تصمیم‌گیری خواهد شد.
همچنین در بند 5 این قطعنامه برای اولین بار به توانمندی‌های دفاعی ایران اشاره شده و از دولت‌ها خواسته شد که از نقل‌وانتقال محموله‌های حاوی اقلامی که به برنامه موشکی بالستیک ایران کمک می‌کنند، جلوگیری نمایند.
پس از صدور قطعنامه 1696، ایران طی نامه‌ای به اشکالات اساسی بسته 6 ژوئن 2006 همچون الزامی بودن تعلیق برای شروع مذاکره و عدم اذعان به حق کشورمان برای غنی‌سازی پاسخ داد. افزون بر آن در تاریخ 5/7/1385 (27/9/2006) هیئتی از سوی جمهوری اسلامی ایران با سولانا در برلین دیدار و مذاکره نمود. لاریجانی به سولانا گفته بود: «ایران حاضر نیست حتی یک لحظه غنی‌سازی را تعلیق نماید»، با این وجود اروپا با عقب‌نشینی از مواضع اولیه خود، قبول کرده بود که شرط تعلیق غنی‌سازی از سوی ایران برای انجام مذاکره حذف، اما پس از مذاکره و برای مدت محدود و معینی غنی‌سازی تعلیق گردد تا به تعبیری آبروی اروپا و شورای امنیت نیز حفظ گردد.
سولانا پس از مذاکره با لاریجانی اظهار داشت: «نتوانسته است ایران را متقاعد به تعلیق غنی‌سازی نماید، اما درعین‌حال گفت که در مذاکرات پیشرفت حاصل شده است و اظهار امیدواری نمود که مذاکرات ادامه داشته باشد» و اعلام شد که طرفین در این مذاکرات به یک تفاهم یازدهبندی برای حل موضوعات دست یافتند اما آمریکا و کشورهای اروپایی با سلب اختیار از سولانا، مانع پیگیری این تفاهم شدند.
همزمان بعضی از منابع غربی برای به انفعال کشاندن ایران در مباحثات هسته‌ای، اعلام کردند که ایران به‌طور محرمانه، با تعلیق 90 روزه غنی‌سازی موافقت نموده است، که محمود احمدی‌نژاد در سخنرانی سفر خود در کرج در 6 مهر 1385 اعلام کرد که ایران حتی با پیشنهاد تعلیق یک‌روزه غربی‌ها به بهانه مسائل فنی موافقت نکرده و اساساً تعلیق غنی‌سازی جزء مذاکرات مسئولان ایرانی نخواهد بود. اعلام صریح موضع ایران در شرایطی که چند ماه رسانه‌های غربی از موافقت ایران برای تعلیق مدتی محدود سخن گفته بودند، شُک مهمی بر دیپلماسی اروپا وارد کرد و آنها برای توجیه رفتار خود، بعضاً چنین مطرح می‌کردند که اعلام چنین موضع صریحی به جهت غلبه تندروها بر دولت ایران است.
«علی لاریجانی» ـ دبیر وقت شورای امنیت ملی کشور ـ نیز در مصاحبه با مجله آلمانی، «فوکوس» اعلام کرد: «ممکن است به جهت نیاز برخی رآکتورهای برق هسته‌ای در ایران، به سوخت غنی‌شده بالاتر از 5/3 درصد، در سطح بالاتری غنی‌سازی کنیم».
پس از مذاکرات لاریجانی با سولانا و درحالی‌که «شون مک کورمک» ـ سخنگوی وزارت خارجه آمریکاـ اعلام کرد: «زمان برای متقاعد کردن تهران به تعلیق غنی‌سازی به سرآمدِ»، «بوش» ـ رئیس‌جمهور آمریکا ـ به روزنامه «وال‌استریت ژورنال» گفت: «من با نظر وزیر خارجه(رایس) درباره اینکه اروپا باید وقت کافی برای مذاکره داشته باشد تا ببیند آیا می‌توان ایران را متقاعد کند یا خیر، موافق هستم».
با وجودی که اعلام شده بود وزرای خارجه گروه 1+5 روز جمعه 14/7/1385 در رابطه با پرونده هسته‌ای ایران به رایزنی خواهند پرداخت، اما شکاف بین اعضاء از هرزمانی بیشتر آشکار بود. درحالی‌که آمریکا و انگلیس اعلام کرده بودند که شورای امنیت بحث پیرامون تحریم محدود علیه ایران را در دستور کار قرار خواهد داد، اما وزیر خارجه روسیه اعلام کرد که کشورش و چین با هرگونه تحریمی علیه ایران مخالف هستند. سولانا نیز اعلام کرد که همچنان معتقد به مذاکره است، با این چارچوب که حق ایران برای غنی‌سازی در انرژی هسته‌ای صلح‌آمیز به رسمیت شناخته شود و ایران با اروپا به همکاری بپردازد.
جلسه جمعه‌شب وزرای خارجه 1+5 در لندن که قرار بود درباره تحریم ایران برگزار شود، با تأخیر در حالی برگزار شد که رایس به علت نقص فنی هواپیما، فقط 45 دقیقه آخر جلسه توانست خود را از عراق به لندن برساند. نقص فنی هواپیما در نظر تحلیلگران سیاسی، درواقع نقص دیپلماسی آمریکا برای اجرای قطعنامه 1696 تلقی گردید که اساساً صدور آن از مواضع حقوقی به دور بود. مقاومت جمهوری اسلامی ایران باعث شد که حتی فرانسه و آلمان نیز تا حدود زیادی از خط آمریکا و انگلیس جدا شوند.
یک روز قبل از برگزاری نشست در لندن، وزیر خارجه فرانسه اعلام کرد: «حتی اگر شورای امنیت خط تحریم ایران را دنبال نماید، باب مذاکره با ایران بسته نخواهد بود». از آن مهم‌تر «لاوروف» ـ وزیر خارجه روسیه ـ به خبرگزاری «آسوشیتدپرس» گفت: «متأسفانه رویه یکجانبه آمریکا، کار جمعی شش کشور و تصمیم درباره ایران را پیچیده کرده است». وی افزود: «آمریکا در شرایط کنونی اشتباه می‌کند و اقدامات پیشنهادی این کشور غیرمنطقی است». لاوروف ادامه داد: «ایران اکنون با فناوری مربوط به غنی‌سازی اورانیوم آشنایی دارد، به همین دلیل باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که از بیشتر شدن خطر رژیم عدم گسترش جلوگیری شود و ایران به سمت شاخه نظامی هسته‌ای نرود». چین نیز معتقد به ادامه مذاکرات بود. آلمان نیز که پس از آمریکا و انگلیس در شیپور تحریم ایران می‌دمید پس از مشاهده مواضع روسیه، چین و فرانسه آهنگ ملایم‌تری برگزید و نسبت به مؤثر بودن تحریم، ابراز تردید کرد.
در همین حال و درشرایطی که آمریکا و انگلیس به‌دنبال جلوگیری از استفاده صلح‌آمیز ایران از انرژی هسته‌ای بودند، به‌رغم اولتیماتوم شورای امنیت،کره‌شمالی، روز دوشنبه 17/7/1385 به آزمایش هسته‌ای مبادرت کرد که چالش بزرگ دیگری برای شورای امنیت و به خصوص آمریکا بهشمار می‌رفت. با تجربه مذاکرات ایران و طرف‌های مقابل، کره شمالی به این نتیجه رسید که در مذاکرات هسته‌ای چیزی به دست نخواهد آورد و از سوی دیگر تهدید آمریکا علیه کشورش را محتمل می‌دانست.
سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ضمن اعلام اینکه ایران خواستار جهان عاری از سلاح‌های هسته‌ای است، افزود: «جمهوری اسلامی معتقد است که سیاست تحریم و تهدید آمریکا باعث شد که کره شمالی به سمت استفاده غیرصلحآمیز از انرژی هسته‌ای سوق پیدا نماید».
پس از چند روز تلاش آمریکا، شورای امنیت قطعنامه 1716 علیه کره شمالی صادر و فروش وسایلی که در تسلیحات موشکی و هسته‌ای کاربرد خواهد داشت ممنوع و اعلام کرد کشتی‌هایی که عازم کره و یا از کره شمالی خارج شوند مورد بازرسی قرار می‌گیرند. اگرچه روسیه و چین به این قطعنامه رأی مثبت دادند، اما چین اعلام کرد که در بازرسی‌های کشتی مشارکت نمی‌کند. در مقابل کره شمالی نیز اعلام کرد ممکن است برای مقابله با تحریم اقتصادی، متوسل به نیروی نظامی گردد. همچنین به‌رغم اعلام «رایس» ـ وزیر خارجه آمریکا ـ در استفاده از هرگونه اقدام ازجمله ابزار نظامی برای حفظ امنیت کره جنوبی و دیگر متحدان منطقه‌ای این کشور، مسئولین کره جنوبی اعلام کردند که حاضر به شرکت در محاصره اقتصادی کره شمالی نیستند.