محمدرضا مرادی
سودان تاکنون دو انقلاب موفق داشته است. در سال 1964 و 1985 اعتراضات مردمی باعث ساقط شدن دیکتاتوری‌های نظامی شد و دولت‌های غیر نظامی جایگزین آنها شدند. هر دو بار انقلاب سیاسی از خارطوم پایتخت این کشور شروع شد. امروز نیز در میانه اتفاق مهم دیگری هستیم که برخی آن را انقلاب دیگری در سودان می‌خوانند. با این حال این بار پیشتازان این انقلاب در خارطوم نیستند و قیام مردمی از حاشیه کشور شروع شده و به سرعت کل کشور را فرا گرفته است. اعتراضات اخیر از شهر «عطبره» در شمال شرقی کشور آغاز شد. در 19 دسامبر 2019 (28 آذر 97) هزاران نفر به خیابان‌ها آمدند تا به افزایش قیمت‌ها و کمبود مواد اساسی اعتراض کنند. خواسته‌های معترضان به سرعت از نان و سوخت به ساقط کردن رژیم تغییر یافت و ساختمان‌های حزب حاکم در شهر «عطبره» در آتش سوختند. در دو شهر «بربر» و «الدمار» نیز مردم به خیابان‌ها آمدند و تلفات هم دادند.  در ادامه، اعتراضات همانند انبار باروت مشتعل شد و به شهرهای دیگر کشیده شد. به گفته گروه المستقلون، دولت در همان روز نخست تظاهرات، 22 نفر را با گلوله هدف قرارداد.
در ادامه ایالت «نیل سفید» در جنوب نیز به جنبش اعتراضی پیوست و یکی دیگر از دفترهای حزب حاکم در آتش سوخت. به تدریج شمار بیشتری از شهرهای سودان به جنبش اعتراضی پیوستند. در اواسط ژانویه 15 ایالت از 18 ایالت سودان بخشی از جنبش اعتراضی شده بودند. خارطوم به عنوان پایتخت سودان نیز در میان شهرهای اعتراضی قرارداشت اما هیچ گاه رهبری قیام را بر عهده نگرفت.
سؤال مهم این است که چرا شهرهای پیرامونی سودان علیه خارطوم به پا خاسته‌اند؟ برای رسیدن به پاسخ این سؤال باید نگاهی به اقتصاد این کشور داشته باشیم.
سودان همواره به عنوان کشوری فقید و بدون پشتوانه صنعتی معروف بوده است. اقتصاد سودان از زمان جدایی جنوب سودان در سال 2011 در یک وضعیت سقوط آزاد قرار داشته است. بعد از جدایی سودان جنوبی، سودان ٧٥ درصد از چاه‌های نفتی خود را از دست داد و این به معنای از دست رفتن ٥٠ درصد از درآمدهای کشور و ٨٠ درصد از درآمدهای ارزی بود. در سال ٢٠٠٩ دولت سودان در یک بررسی اعلام کرد که نرخ فقر در این کشور ٤٦ درصد است. با این وجود کارشناسان معتقدند که میزان واقعی فقر 80 درصد است. در سال 2013 دولت سودان اقدام به افزایش قیمت سوخت کرد. این مسئله به شروع اعتراضات مردمی در خارطوم و شهر «ام درمان» منجر شد. این اعتراضات به عنوان گسترده‌ترین و خشن‌ترین تظاهرات از سال 1989 مطرح شد. طبق اعلام منابع رسمی در این تظاهرات 80 نفر و مصادر غیر رسمی ٢٠٠ تن کشته شدند. عمر البشیر در آن زمان چند اقدام انجام داد، در سطح داخلی یک گفت‌وگو به راه انداخت و گفت‌وگوهای ملی از اکتبر ٢٠١٥ البته با تحریم گسترده طیف مخالفان شروع شد. در سطح خارجی نیز البشیر فریب دلارهای سعودی را خورده و به تدریج از ایران فاصله گرفت و در محور عربستان و امارات قرار گرفت. در آن مقطع   عمر البشیر با وعده‌های عربستان به نوعی توانست خود را از مهلکه نجات دهد. اما موج دوم سیاست ریاضتی که از اواخر سال 2016 شروع شد همراه با لغو یارانه‌های سوخت و افزایش قیمت‌ها تا 30 درصد باعث شروع اعتراض‌ها شد.
در آن مرحله نیز البشیر در کمتر از یک سال توانست به نوعی به دولت وحدت ملی دست پیدا کند. اما بار دیگر مردم معترض برای بار سوم به خیابان‌ها بازگشته‌اند. اعتراضات اخیر بیشتر به خاطر گرانی نان، سوخت و مواد مصرفی بوده است. قیمت ‌مواد غذایی در سودان در دوره اخیر ۶۰ درصد افزایش یافته و براساس گزارش‌های دولتی میانگین تورم در ماه نوامبر 68/93 درصد بوده است و قیمت نان از یک پوند سودانی به ۳ پوند رسیده است و ارزش پول سودان کاهش یافته است.
فساد فراگیر و دریافت وام از چین و کشورهای حوزه خلیج‌فارس نیز دراین مدت تشدید شده و ظاهرا هیچ راهی برای متوقف کردن این زوال اقتصادی وجود ندارد. وضعیت اقتصادی سودان به ویژه در سال 2018 بدتر شد. تا آن زمان سودان 50 میلیارد دلار بدهی داشت و متحدان این کشور از اعطای وام بیشتر به خارطوم خودداری می‌کردند. در ماه‌های نخست سال 2018بنزین و گازوییل تقریبا به طور کامل در بازار نایاب شد، مردم دیگر قادر نبودند که پس‌انداز‌های خود را از بانک‌ها دریافت کنند. تا تابستان 2018 صف‌های طولانی بر‌ای دریافت نان در سراسر کشور تشکیل شد. این وضعیت در مناطق روستایی و حومه شهرها بدتر بود چرا که دولت به دنبال آن بود تا وضعیت اقتصادی پایتخت را به نوعی عادی جلوه داده و بحران آن را مخفی کند. به همین دلیل همه تلاش دولت به سروسامان دادن به بحران پایتخت معطوف شد. انقلاب مردم سودان همچنان ادامه دارد.
اما قیام مردمی در سودان ظاهرا بیش از هر جا باعث نگرانی برخی کشورها مانند عربستان شده است. عربستان تا مدت‌ها در برابر اعتراضات مردمی در سودان سکوت کرد اما در نهایت با تاخیر زیاد موضع گیری کرد. علی بن حسن سفیر سعودی در خارطوم اعلام کرد سعودی در کنار دولت و ملت سودان است تا بتواند به گام‌های خود در زمینه تحقق ثبات و امنیت ادامه دهد. نوع موضع گیری مقامات سعودی نشان دهنده این است که به شدت از برکناری عمر البشیر هراس دارند. اما راز این هراس چیست؟
حضور نیروهای سودانی در یمن: یکی از مهم‌ترین دلایل حمایت ریاض از عمر البشیر مشارکت سربازان سودانی در جنگ یمن است. سودان به طور رسمی شمار نظامیان خود در ائتلاف علیه یمن را اعلام نکرده، اما پیش از این نیز بارها اعلام کرده حاضر است ۶ هزار نظامی به یمن اعزام کند. البته شبکه الجزیره شمار نیروهای سودانی در یمن را 8 هزار اعلام کرده که بزرگ‌ترین تعداد نیرو در بین کشورهای دیگر در جنگ یمن به شمار می‌رود. در واقع اعزام نظامیان سودانی به جنگ یمن در حالی است که مقامات سابق و کنونی نظامی این کشور حضور سودان در این جنگ را ‌اشتباه قلمداد کرده و آن را تهدیدی برای امنیت ملی کشورشان می‌دانند. در واقع افزایش مخالفت‌ها با حضور نظامیان سودانی در جنگ یمن و نیاز شدید عربستان به این نظامیان باعث شده است تا بهترین گزینه برای عربستان بقای عمر البشیر باشد. چرا که برکناری وی به معنای بازگشت نظامیان سودانی از یمن خواهد بود و عربستان موقعیت خود را در یمن بیش از پیش در خطر خواهد دید. به همین دلیل هرگونه تغییری در وضعیت کنونی سودان به معنای تحت تاثیر قرار گرفتن موقعیت ریاض در یمن خواهد بود.
هراس از موج جدید انقلاب‌های عربی: انقلاب‌های عربی در سال 2011 که از تونس شروع شد هراسی راهبردی در کشورهای پادشاهی عربی به راه انداخت. چرا که در پادشاهی‌های عربی در صورت به راه افتادن موج تغییر و اعتراضات مردمی، موجودیت سیستم‌های پادشاهی به خطر خواهد افتاد. در واقع یکی از دلایلی که عربستان پس از شروع انقلاب 14 فوریه در بحرین به این کشور لشگرکشی کرد و مردم شیعه بحرین را سرکوب کرد، هراس از سرایت اعتراض‌ها به داخل عربستان بود. دلیل حمایت عربستان از کودتای نظامی السیسی در مصر نیز دقیقا هراس از پیروزی اسلام سیاسی اخوانی‌ها بود. به همین دلیل به راه افتادن هرگونه موج انقلابی مجدد در جهان عرب به معنای تهدیدی وجودی برای ارتجاع عرب خواهد بود. در واقع برخی از حکومت‌های عربی مانند امارات و عربستان به این دلیل اقدام به حمایت از عمرالبشیر کرده‌اند تا از تکرار انقلاب‌های عربی همانند سال ۲۰۱۱ جلوگیری کنند؛ انقلاب‌هایی که هدف اصلی مردم در آن سرنگونی دیکتاتورها خواهد بود.
به نظر می‌رسد عربستان تا زمانی که امید به بقای عمر البشیر داشته باشد از وی حمایت خواهد کرد. چرا که به قدرت رسیدن گروه‌های مردمی در سودان می‌تواند منافع ریاض را در این کشور به خطر بیندازد و مهم‌تر از همه نظامیان سودانی از یمن بازگشته و عربستان را تنها خواهند گذاشت.