پرسش:
آیا تفاوت طینت‌ها که در آموزه‌های وحیانی از آنها به طینت پاک (علیین) و طینت آلوده (سجین) تعبیر شده است، جبر نیست و با اختیار و آزادی انسان تعارض ندارد؟
پاسخ:
در دو بخش قبلی پاسخ به این سوال به مفهوم طینت و طینت از دیدگاه روایات و تحلیل علامه مجلسی(ره) و علامه طباطبایی درباره روایات طینت پرداختیم. اینک در ادامه دنباله مبحث را پی‌ می‌گیریم.
بررسی سندی
از منظر وی، هر چند در سلسله راویان افراد ضعیفی چون ابی‌الجارود وجود دارند، ولی نمی‌توان با وجود چنین افرادی حکم کلی برای همه روایات صادر و همه آنها را از اعتبار ساقط نمود. در صورت تعارض میان روایات لازم است تک‌تک آنها را بررسی کرده، در صورت وجود قدر جامع آنها تعارض رفع خواهد شد. در نتیجه یکی از سه راه‌حل پیشنهاد می‌شود. یا در صورت قطعی بودن، باید آنها را پذیرفت؛ یا در صورت مخالفت با کتاب و سنت آنها را طرد کرد، و یا هیچ دلیلی بر قبول و رد آنها وجود ندارد. اگر چه کثرت روایات در این باب به حد تواتر نمی‌رسد که قطعیت را به همراه داشته باشد، چون تعارض حتمی نیز وجود ندارد، می‌توان به کلیت آنها اطمینان کرد.
بررسی دلالی
در تحلیل روایات مزبور اگر بخواهیم آنها را به سعادت و شقاوت ذاتی حمل نماییم، بی‌تردید، صحیح نخواهد بود و شایسته نیست که اینها را همانند ثبوت زوجیت برای چهار بدانیم؛ همچنین این امر مخالف با عقل و کتاب و سنت خواهد بود؛ بنابراین قضاوت عجولانه با این دسته از روایات و طرد و رد آنها صواب نخواهد بود؛ زیرا، هنوز همه اسرار نظام هستی و خلقت بشری کشف نشده‌اند. ایشان پس از بررسی زیاد به این نتیجه می‌رسد که در دلالت اخبار باید تعمق بیشتری نمود و عقل را از شوائب وهم و خیال پاک کرده، با صفای ذهن بدان پرداخت. (المیزان، ج 8، ص 101)
بر همین اساس، علامه روایات باب طینت را به پنج دسته تقسیم نموده، و ضمن تبیین و تشریح بحث، تا حدود زیادی به اشکالات پاسخ می‌دهد. تقسیم‌بندی او عبارت است از:
1- روایاتی که انسان‌ها را از ابتدای خلقت به دو گروه سعادتمند و شقاوتمند تقسیم می‌کنند. عده‌ای با حسن اختیار خویش راه سعادت، و برخی با سوء اراده خود مسیر شقاوت را برمی‌گزینند؛
2- اخباری که بر بهشتی بودن طینت و سرشت برخی انسان‌ها و بازگشت آنان به بهشت، و اخباری که از گل جهنم بودن عده‌ای دیگر و بازگشتشان به جهنم دلالت دارند؛
3- احادیثی که خلقت انسان‌ها را به آب منتسب می‌کنند، به این معنا که خلقت افراد مؤمن و اهل بهشت را به آب شیرین و گوارا، و طینت اشخاص کافر اهل جهنم را به آب تلخ و شور اسناد می‌دهد؛
4- روایاتی که اختلاف افراد انسانی را به تفاوت در نور و ظلمت مربوط می‌سازد. در این دسته از روایات آمده است که خلق انسان‌های نیکوکار و مؤمن از نور و طینت افراد شرور از ظلمت است؛
5- احادیثی که بر انتقال خوبی‌های اشقیا به خوبان، و بدی‌های نیکوکاران به بدان دلالت دارند. (همان، ص 96)
ادامه دارد