نگاهی مستند به خسارات اشغالگران در جنگ جهانی دوم به ایران
تسویه حساب زورکی
در سند زیر، هزینههای ادعایی دولت بریتانیا توسط سفارت این کشور به طور دقیقتر نوشته و سیاهه شده است؛ از جمله اموال تحویلی به راهآهن که در سند فوق در یک عنوان و به مبلغ 370 هزار لیره درج شده بود، در نامه وزیر مختار سفارت انگلیس به نخست وزیر ایران، در دو عنوان «اموال حمل و نقل (تاسیسات راه آهن)» به مبلغ 250 هزار لیره و «لوازم راه آهن» به بهای 370 هزار لیره آمده است و در پایان هم اظهار داشته که به موجب این قرارداد و لیست هزینههای انگلیس در ایران، دولت ایران موافقت کرده کلیه مطالباتش از دولت بریتانیا تصفیه شده و دیگر هیچگونه طلبی حتی درمورد خسارات وارده به بیسیم کرمانشاه نیز از دولت فخیمه بریتانیا ندارد!
سند:
سفارت کبرای انگلیس – تهران
تاریخ 21 خردادماه 1327
شماره 48/34/195
آقای نخست وزیر
عطف به مذاکراتی که بین مقامات ایران و انگلیسی راجع به دعاوی دولت شاهنشاهی ایران از دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان نسبت به استفاده نیروی نظامی انگلیس از راه آهن و بنادر ایران در مدت اجرای پیمان انگلیس و شوروی و ایران مورخه 29 ژانویه 1943 به عمل آمده، محترما به استحضار خاطر آن جناب میرساند که دولت متبوعه دوستدار با ترتیب ذیل موافقت دارد:
1-علاوه بر 1682000000 ریال وجه نقدی که دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان به طور موقت به بنگاه راه آهن ایران قبلا پرداخته است. دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان به موجب این سند موافقت نمود که مبلغ 5700000 (پنج میلیون و هفتصد هزار) لیره انگلیسی دیگر نیز تادیه نماید.
2-دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان به موجب این سند موافقت دارد که تاسیسات و لوازم مندرجه در ستون 1 فهرست زیر را که ارزش تخمینی آنها در ستون 2 معین است، مجانا به دولت ایران واگذار نماید.
1-دستگاه مخابرات تلگرافی و تلفنی شامل لوازم به ارزش ...... 325 هزار لیره
2-کارخانه اره کشی تهران 36 هزار لیره
3- اموال حمل و نقل (تاسیسات راه آهن) 250 هزار لیره
4- لوازم راه آهن 370 هزار لیره
5-پنج فرودگاه هوایی (مهرآباد، قلعه مرغی، کرمان، زاهدان،
میرجاوه) 175 هزار لیره
6-قبر جهت شهرداری تهران 16500 لیره
7-لکوموتیو و آلات ناقله در ایران و تنومه 210 هزار لیره
8-لوازم برای مرمت و نگهداری تلفن 3000 لیره
9-ترانسفورماتور 353 لیره
جمع 1484853 لیره
3-دولت شاهنشاهی ایران به موجب این سند موافقت دارند که با عقد قرارداد حاضر کلیه دعاوی مالی از دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان بابت استفاده نیروهای نظامی انگلیس از راه آهن و بنادر ایران در مدت اجرای پیمان انگلیس و شوروی و ایران مورخه 29 ژانویه 1942 به انضمام کلیه بدهی دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان بابت دعاوی که دولت ممالک متحده آمریکا ممکن است نسبت به واگذاری لوازم بنگاه راه آهن ایران به عمل آورد، کاملا و قطعا تصفیه میگردد.
4-به علاوه با این قرارداد دعاوی علیه دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان راجع به خسارات وارده بر ایستگاه بیسیم کرمانشاه نیز که از طرف دولت شاهنشاهی ایران به مبلغ یک میلیون و 132 هزار ریال برآورد شده و همچنین ادعای مبلغ 40337 لیره طبق فهرست ضمیمه که بدهی نیروی هوایی سلطنتی است، تصفیه
میگردد....۷۹
اما نمایندگان ایران به این تسویه حساب اجباری و زورکی رضایت نداده و خواستار مذاکرات مجدد میگردند، در عین اینکه نمایندگان دولت بریتانیا کفایت مذاکرات را اعلام کرده و دیگر راضی به ادامه بحث و بررسی درباره مطالبات مالی ایران نیستند. سند زیر که حاوی مکاتبات وزارت امورخارجه با نخست وزیر است، حکایت فوق را بیان میکند:
سند:
وزارت امور خارجه
اداره دفتر محرمانه
عهود و امور حقوقی
تاریخ 16/6/1327
شماره ۶۸۳۴
محرمانه
خیلی فوری
جناب آقای نخست وزیر
در تعقیب نامه شماره 2984 مورخه 26/5/1327 راجع به مطالبات بنگاه راه آهن از متفقین، این موضوع در کمیسیونی با حضور جناب آقای معاون وزارت راه و آقای حسین نواب، رئیس اداره عهود و امور حقوقی با نماینده سفارت انگلیس مذاکره شد. مشارالیه اظهار داشت یک مرتبه این کار قطع شده و مجددا راجع به آن مذاکره شده است. در دفعه دوم که تجدید مذاکره شده، از نمایندگان ایران سؤال کردیم آیا اختیار لازم را برای تسویه این حساب دارا هستند و جواب مثبت دادند. بنابراین دیگر خزانه داری دولت انگلیس حاضر برای تجدید مذاکره نیست. جواب داده شد به طوری که اطلاع دارید، این مسئله فعلا در مجلس شورای ملی مورد مذاکره است و پاره نمایندگان مبلغ پیشنهادی از طرف سفارت انگلیس را کافی برای تسویه حساب تمام مطالبات راه آهن ایران ندانستهاند و ممکن است نظیر این مذاکرات تجدید شود.بنابراین بهتر خواهد بود که در مبلغ پیشنهاد شده تجدید نظری به عمل آید.
نماینده سفارت مجددا اظهار داشت برای تجدید مذاکره راجع به این موضوع حاضر نیست. اظهار شد که خزانه داری برچه اساسی قرض دولت انگلیس را از این بابت 5700000 لیره تشخیص داده که حاضر نیستند تجدید مذاکره نموده و به آن افزایش بدهند؟ جواب داد اساس آن در مذاکراتی که بین نمایندگان طرفین به عمل آمده، بیان شده. گفته شد هرگاه مبنای حساب تعرفه راه آهن پس از وضع تحقیقات بوده با آنکه به عقیده ما طبق همان تعرفه هم مطالبات راه آهن از دولت انگلیس بیش از اینها است، مع ذالک باید تذکر بدهیم که تعرفه راه آهن در دوره همکاری عادلانه نبوده، زیرا شاخص زندگانی در ایران در دوره جنگ چندین برابر ترقی کرده و تعرفه راه آهن ثابت مانده است.
مشارالیه همان جواب اولیه خود را تکرار و اظهار داشت حاضر برای شروع مذاکره راجع به این موضوع نیست. راجع به طرز پرداخت بااشاره به قرارداد اول آذر 1325 که به موجب آن شصت درصد مبلغ مزبور باید به طلا تادیه گردد، سؤال شد خزانه داری انگلیس چه ترتیبی برای پرداخت آن میدهند؟ جواب داد پس از اینکه راجع به تسویه حساب بین دولت ایران و خزانه داری انگلیس توافق حاصل گردید، ترتیب پرداخت نیز ممکن است مورد مذاکره واقع شود.
وزیر امور خارجه
موسی نوری اسفندیاری۸۰
مکاتبات ادامه مییابد و همچنان دولت بریتانیا از طریق سفارت خود، منکر پرداخت هرگونه خسارت به دولت ایران شده و آن را موکول به تسویه هزینههایی میداند که انگلیس در ایران انجام داده است. در تاریخ 31 خرداد 1327 نامهای دیگر از سوی رایزن بازرگانی سفارت انگلیس خطاب به وزارت راه و بنگاه راه آهن ایران همان مطالب قبلی را تکرار و موافقت نامههای قبلی را به رخ مقامات ایرانی میکشاند. ن.س.رابرتس رایزن بازرگانی سفارت بریتانیا در انتهای ادعاهای تکراری خود آورده است:
... علت منظور نمودن این دعاوی آن است که دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان این طور در نظر گرفته است که چون یک عده از اموالی که موافقت بر عدم مطالبه قیمت آنها نموده مانند دستگاه مخابرات تلگرافی و تلفنی و فرودگاهها مربوط به راه آهن و بنادر نمیباشد، طریق عادلانه و منصفانه آن است که دعاوی ادارات دیگر دولت شاهنشاهی از نیروهای نظامی انگلیسی نیز در مقابل ملغی گردد...۸۱
سند:
سفارت کبرای انگلیس – تهران
تاریخ 21 خردادماه 1327
شماره 48/34/195
آقای نخست وزیر
عطف به مذاکراتی که بین مقامات ایران و انگلیسی راجع به دعاوی دولت شاهنشاهی ایران از دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان نسبت به استفاده نیروی نظامی انگلیس از راه آهن و بنادر ایران در مدت اجرای پیمان انگلیس و شوروی و ایران مورخه 29 ژانویه 1943 به عمل آمده، محترما به استحضار خاطر آن جناب میرساند که دولت متبوعه دوستدار با ترتیب ذیل موافقت دارد:
1-علاوه بر 1682000000 ریال وجه نقدی که دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان به طور موقت به بنگاه راه آهن ایران قبلا پرداخته است. دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان به موجب این سند موافقت نمود که مبلغ 5700000 (پنج میلیون و هفتصد هزار) لیره انگلیسی دیگر نیز تادیه نماید.
2-دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان به موجب این سند موافقت دارد که تاسیسات و لوازم مندرجه در ستون 1 فهرست زیر را که ارزش تخمینی آنها در ستون 2 معین است، مجانا به دولت ایران واگذار نماید.
1-دستگاه مخابرات تلگرافی و تلفنی شامل لوازم به ارزش ...... 325 هزار لیره
2-کارخانه اره کشی تهران 36 هزار لیره
3- اموال حمل و نقل (تاسیسات راه آهن) 250 هزار لیره
4- لوازم راه آهن 370 هزار لیره
5-پنج فرودگاه هوایی (مهرآباد، قلعه مرغی، کرمان، زاهدان،
میرجاوه) 175 هزار لیره
6-قبر جهت شهرداری تهران 16500 لیره
7-لکوموتیو و آلات ناقله در ایران و تنومه 210 هزار لیره
8-لوازم برای مرمت و نگهداری تلفن 3000 لیره
9-ترانسفورماتور 353 لیره
جمع 1484853 لیره
3-دولت شاهنشاهی ایران به موجب این سند موافقت دارند که با عقد قرارداد حاضر کلیه دعاوی مالی از دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان بابت استفاده نیروهای نظامی انگلیس از راه آهن و بنادر ایران در مدت اجرای پیمان انگلیس و شوروی و ایران مورخه 29 ژانویه 1942 به انضمام کلیه بدهی دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان بابت دعاوی که دولت ممالک متحده آمریکا ممکن است نسبت به واگذاری لوازم بنگاه راه آهن ایران به عمل آورد، کاملا و قطعا تصفیه میگردد.
4-به علاوه با این قرارداد دعاوی علیه دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان راجع به خسارات وارده بر ایستگاه بیسیم کرمانشاه نیز که از طرف دولت شاهنشاهی ایران به مبلغ یک میلیون و 132 هزار ریال برآورد شده و همچنین ادعای مبلغ 40337 لیره طبق فهرست ضمیمه که بدهی نیروی هوایی سلطنتی است، تصفیه
میگردد....۷۹
اما نمایندگان ایران به این تسویه حساب اجباری و زورکی رضایت نداده و خواستار مذاکرات مجدد میگردند، در عین اینکه نمایندگان دولت بریتانیا کفایت مذاکرات را اعلام کرده و دیگر راضی به ادامه بحث و بررسی درباره مطالبات مالی ایران نیستند. سند زیر که حاوی مکاتبات وزارت امورخارجه با نخست وزیر است، حکایت فوق را بیان میکند:
سند:
وزارت امور خارجه
اداره دفتر محرمانه
عهود و امور حقوقی
تاریخ 16/6/1327
شماره ۶۸۳۴
محرمانه
خیلی فوری
جناب آقای نخست وزیر
در تعقیب نامه شماره 2984 مورخه 26/5/1327 راجع به مطالبات بنگاه راه آهن از متفقین، این موضوع در کمیسیونی با حضور جناب آقای معاون وزارت راه و آقای حسین نواب، رئیس اداره عهود و امور حقوقی با نماینده سفارت انگلیس مذاکره شد. مشارالیه اظهار داشت یک مرتبه این کار قطع شده و مجددا راجع به آن مذاکره شده است. در دفعه دوم که تجدید مذاکره شده، از نمایندگان ایران سؤال کردیم آیا اختیار لازم را برای تسویه این حساب دارا هستند و جواب مثبت دادند. بنابراین دیگر خزانه داری دولت انگلیس حاضر برای تجدید مذاکره نیست. جواب داده شد به طوری که اطلاع دارید، این مسئله فعلا در مجلس شورای ملی مورد مذاکره است و پاره نمایندگان مبلغ پیشنهادی از طرف سفارت انگلیس را کافی برای تسویه حساب تمام مطالبات راه آهن ایران ندانستهاند و ممکن است نظیر این مذاکرات تجدید شود.بنابراین بهتر خواهد بود که در مبلغ پیشنهاد شده تجدید نظری به عمل آید.
نماینده سفارت مجددا اظهار داشت برای تجدید مذاکره راجع به این موضوع حاضر نیست. اظهار شد که خزانه داری برچه اساسی قرض دولت انگلیس را از این بابت 5700000 لیره تشخیص داده که حاضر نیستند تجدید مذاکره نموده و به آن افزایش بدهند؟ جواب داد اساس آن در مذاکراتی که بین نمایندگان طرفین به عمل آمده، بیان شده. گفته شد هرگاه مبنای حساب تعرفه راه آهن پس از وضع تحقیقات بوده با آنکه به عقیده ما طبق همان تعرفه هم مطالبات راه آهن از دولت انگلیس بیش از اینها است، مع ذالک باید تذکر بدهیم که تعرفه راه آهن در دوره همکاری عادلانه نبوده، زیرا شاخص زندگانی در ایران در دوره جنگ چندین برابر ترقی کرده و تعرفه راه آهن ثابت مانده است.
مشارالیه همان جواب اولیه خود را تکرار و اظهار داشت حاضر برای شروع مذاکره راجع به این موضوع نیست. راجع به طرز پرداخت بااشاره به قرارداد اول آذر 1325 که به موجب آن شصت درصد مبلغ مزبور باید به طلا تادیه گردد، سؤال شد خزانه داری انگلیس چه ترتیبی برای پرداخت آن میدهند؟ جواب داد پس از اینکه راجع به تسویه حساب بین دولت ایران و خزانه داری انگلیس توافق حاصل گردید، ترتیب پرداخت نیز ممکن است مورد مذاکره واقع شود.
وزیر امور خارجه
موسی نوری اسفندیاری۸۰
مکاتبات ادامه مییابد و همچنان دولت بریتانیا از طریق سفارت خود، منکر پرداخت هرگونه خسارت به دولت ایران شده و آن را موکول به تسویه هزینههایی میداند که انگلیس در ایران انجام داده است. در تاریخ 31 خرداد 1327 نامهای دیگر از سوی رایزن بازرگانی سفارت انگلیس خطاب به وزارت راه و بنگاه راه آهن ایران همان مطالب قبلی را تکرار و موافقت نامههای قبلی را به رخ مقامات ایرانی میکشاند. ن.س.رابرتس رایزن بازرگانی سفارت بریتانیا در انتهای ادعاهای تکراری خود آورده است:
... علت منظور نمودن این دعاوی آن است که دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان این طور در نظر گرفته است که چون یک عده از اموالی که موافقت بر عدم مطالبه قیمت آنها نموده مانند دستگاه مخابرات تلگرافی و تلفنی و فرودگاهها مربوط به راه آهن و بنادر نمیباشد، طریق عادلانه و منصفانه آن است که دعاوی ادارات دیگر دولت شاهنشاهی از نیروهای نظامی انگلیسی نیز در مقابل ملغی گردد...۸۱