تضرع راه درمان دردها و بلاها
علی مسرور
***
انسان در زندگی روزانه خویش با هزاران مشکل و درد و رنج دست به گریبان است. بسیاری از مردم نمیدانند چرا هرچه سنگ است جلوی پای لنگ است؛ در حالی که اگر به فلسفه آفرینش و حکمت خلقت انسان توجه میکردند و به پروردگاری خداوند هستی ایمان و باور میداشتند، به آسانی و سادگی درمییافتند که هیچ چیز در عالم بیهدف و حکمت تحقق نمییابد و هر نعمت و نقمتی ریشه در رفتارها و کردارها و نیز نیات و مقاصد آشکار و نهان آدمی دارد و این گونه نیست که برگی از درختی به حکمت و علم و مشیت الهی فرو افتد.
بر اساس بسیاری از آیات و روایات، درصد بیشتر مشکلات و دردها ریشه در گناهان و خطاهای آدمی دارد و به شکل مجازات تنبیهی و یا تذکری برای انسان و جامعه بروز میکند و تنها درصد کمی از مشکلات و سختیهاست که ریشه در مسئله ابتلاء و آزمونهایی دارد که خداوند به سبب آن میکوشد تا برخی از قوا و توانمندیهای شخص را فعلیت بخشد و او را به مقامات عالیتر و برتر برساند. بر این اساس باید گفت بسیاری از بلاها و دردها و رنجها پاسخهای طبیعی به کردارهای ماست و بازتاب اعمال و رفتاری است که در پیش گرفتهایم. از این رو سخن از دستاوردهای بشری «بما کسبت ایدیالناس» است که این گونه خود را در زندگی روزانه مردم نشان میدهد و آدمی را به رنج و سختی میافکند.
راهکارهایی که قرآن برای رهایی و نیز درمان دردها و مشکلات پیش آمده به سبب کردارهای نادرست و خطا بیان میکند اموری است که موجب میشود تا انسان در هنگام عمل به آنها در اندیشه رود و جایگاه و نیز وظیفه و مسئولیت خود را به عنوان انسان بفهمد و بدان عمل کند.
استغفار و توجه به خدا، راه حل آمرزش خطاها
از جمله راههایی که قرآن برای رهایی از بسیاری از مشکلات و دردها و رنجها و نیز کمبودهای مادی و مالی بیان میکند، راهکار استغفار و توبه است. هرچند که برای توبه و استغفار شرایط و آداب خاصی در آیات و روایات بیان شده است که انجام آن برای تحقق استغفار و توبه واقعی و نصوح لازم و ضروری است و میبایست بدان عمل شود، ولی یکی از روشهایی که در اینجا مورد تاکید قرار میگیرد عبور از مقام تکبر است؛ زیرا بسیاری از رفتارهای زشت و خطای انسانی برخاسته از نوعی تکبر و غروری است که به وی دست میدهد.
به این معنا که هر کسی به سبب عدم توجه و یا عدم شناخت جایگاه خود و خدا در هستی رفتار و کرداری را در پیش میگیرد که او را به گرفتاری میافکند؛ زیرا رفتارش برخاسته از نوعی تکبر در قبال خداوند است. شخصی که خداوند را به عظمت و جلال واقعیاش بشناسد، هرگز رفتاری بیرون از دایره آموزههای وحیانی اوامر و نواهی الهی انجام نمیدهد و میکوشد تا کارها را به بهترین وجه ممکن به درستی به سرانجام برساند. شناخت جلال و جبروت الهی و توجه به مقام کبریایی و عظمت او در کنار توجه به فقر ذاتی خویش، موجب میشود تا نوعی خوف و هراس در انسان پدید آید که او را از ارتکاب محرمات و یا ترک واجبات بازمیدارد.
در سوره انسان(دهر) که به بیان رفتار خاندان عصمت و طهارت اختصاص دارد، بیان شده که ایشان با آنکه عبادت و رفتارهایشان حتی در اطعام دیگران به سبب حب الله و وجه الله است ولی درک عظمت و توجه به خدا و بروز و ظهور وی در روز قیامت در مقام قهاریت و جلال موجب شده است که هم خود ایشان و هم خداوند سخن از ترس و خوف و خشیت ایشان به میان آورند.
این بدان معناست که هرچه شناخت و نیز توجه آدمی به خداوند افزایش یابد خشیت و خوف از وی نیز افزایش مییابد. از این رو امام سجاد(ع) که زینالعابدین خاندان عصمت و طهارت است هنگام وضو و به نماز ایستادن، رخسارش دگرگونه میشد و از خشیت خداوندی میلرزید.
بر این اساس گفتهاند کسانی که خطا میکنند یا نسبت به خداوند و مقام و جایگاه وی در هستی شناخت درست و کاملی ندارند و یا هنگام خطا، متوجه جایگاه خود و خدا نیستند رفتاری تکبرآمیز بروز میدهند و با کس شمردن خویش در برابر خداوند مرتکب گناه و خطا میشوند. بر این اساس راهکاری که قرآن برای رهایی از تکبر نشان میدهد، راهکاری است که موجب میشود تا شخص با عمل به آن، از دام تکبر و آثار آن رهایی یابد و بسیاری از مشکلات وی برطرف شود؛ زیرا هر مشکل و سختی و نیز درد بیدرمانی ریشه در گناه و خطا دارد که به سبب تکبر و خودبرتربینی و عدم توجه به خدا و ذکر او پدید آمده است. براین اساس است که تضرع به معنای اظهار ذلت و ضعف در برابر خداوند به عنوان یکی از مهمترین راهکارهای دردهای بیدرمان و رفع و یا دفع بلا و مشکلات در آیات قرآنی معرفی شده است.
چیستی تضرع
برای اینکه درک درستی از راه درمان خطاها و تکیه داشته باشیم به بیان چیستی و اهمیت تضرع در آموزههای قرآنی میپردازیم. بنابر آیات قرآن، هنگامی که بر انسان مصبیت و بلا و دردی وارد میشود، میبایست به علل ایجاد و عوامل تحقق آن بیندیشد. قرآن چنان که گفته شد ریشه بسیاری از مشکلات و مصیبتهای بشری را در عملکرد نادرست وی میداند؛ هر چند که برخی از آنها را به سبب دستیابی به مقامات عالی میداند ولی از آنجا که صاحب ابتلا و آزمون، در مقامی است که خود در مییابد که مورد آزمون و ابتلای الهی قرار گرفته است به سادگی میتواند تفاوت مصیبت و آزمون را دریابد. از این رو نمیتوان گفت که شخص ممکن است دچار شک و تردید شود که آنچه بدان گرفتار آمده است آیا مصیبت است یا آزمون؟ براین اساس میبایست اصل در بلایا و مصیبتها را بازتاب اعمال زشت و خطا و گناه دانست. برای رهایی از این مصیبتها قرآن راهکار تضرع را پیشنهاد میکند که نوعی عمل برای بازگشت و شناخت و توجه به خدا و جایگاه و مقام کبریایی اوست.
علامه طباطبایی در تفسیر ارزشمند المیزان میفرماید انسان هنگامی که با مصیبتی روبهرو میشود در آغاز به صورت پنهانی نجات خود را از خدا میخواهد اما با شدت گرفتن مصیبت و ظهور آثار نومیدی و انقطاع از اسباب، بدون نگرانی از اطلاع دیگران به صورت علنی خداوند را میخواند و این همان معنای تضرع است که در برخی آیات در مقابل «خفیه» قرار گرفته است. (المیزان ج7 ص 133)
تضرع از آنجا اهمیت مییابد که گناه و خطا در حقیقت نوعی گستاخی و تکبر در برابر خداونداست. کسی که تضرع میکند به نوعی تذلل و کوچکی خویش را مینمایاند.
از اینرو یکی از رسالتهای پیامبران در آیه 42 سوره انعام و نیز 94 سوره اعراف ایجاد زمینههای تضرع خلق دانسته شده است؛ زیرا با ایجاد شناخت و توجه دادن مردم به خدا موجب میشوند تا در برابر خداوند خاضع و خاشع شده و تذلل و تضرع نمایند. تضرع اختصاص به مردم عادی ندارد بلکه هرکسی که دارای شناخت بیشتری نسبت به خدا باشد و ملتفت عظمت و کبریایی او شود به طور طبیعی به اظهار تذلل و تضرع میپردازد و کسانی که به سبب هر امر درونی چون وسوسه ابلیس دچار خطا یا ترک اولی شدند میبایست به دامن تضرع بیاویزند چنانکه حضرت آدم(ع) اینگونه عمل کرد.
زمینههای تضرع
برای زمینههای تضرع میتوان به اموری اشاره کرد که از جمله آنها شناخت است؛ زیرا شناخت در کنار توجه و التفات موجب میشود تا حالتی از تضرع و تذلل در انسان پدید آید.
بنابراین میتوان گفت که غفلت (اعراف آیه 205) و قساوت قلب (انعام آیه 43) و همچنین تزیین شیطان (همان) و خود برتربینی که به سبب رفاه پدید میآید از مهمترین علل و عواملی است که تکبر و گناه و خطا را ایجاد و مانع تضرع شخص میشود.
آثار و کارکردهای تضرع
چنانکه گفته شد تضرع بهترین ابزار برای رهایی انسان از مشکلات و مصیبتها و دردهای بیدرمان است. خداوند در آیه 42 و 63 سوره انعام و 94 سوره 94 و 53 سوره نحل رهایی از مشکلات و گرفتاریها را به تضرع مرتبط کرده است. رهایی از عذابهای گوناگون نیز تنها از راه توبه و استغفار و تضرع امکانپذیر است. (مومنون آیه 64 و 76) برای درخواست نصرت و یاری نیز از تضرع میتوان بهره گرفت. (مومنون آیات 64 و 65) بنابراین تضرع دو کاربرد درباره بلاها دارد که هم موجب دفع بلاهای محتمل و هم رفع بلاهای پیش آمده میشود، همچنین برای جلب نعمت نیز میتوان از آن بهره برد.
از آنجا که تضرع بیانگر تذلل در برابر خداوند است هرگونه پرهیز از آن به معنای تجاوزگری (اعراف آیه 55، 94 و 95) و ظلم به خویش (انعام آیه 43 و 45) و دوری از محبت خدا (اعراف آیه 55) دانسته شده است و شخص به این دلیل مستحق توبیخ و سرزنش الهی (انعام آیه 42 و 43) میشود.
از دیگر کارکردهای تضرع به پیشگاه خداوند در هنگام سختیها و مشکلات، مصونیتیابی از عذابهای ناگهانی است. (انعام آیه 42 و 44 و نیز اعراف 94و 95 و مومنون 76 و 77) بخشی از پیامبران برای قرار گرفتن در زمره صالحان و دیگر مقامات عالی انسانی به تضرع، به عنوان یک راهکار توجه داشتهاند، از جمله حضرت یونس(ع) با تضرع به پیشگاه خداوند توانست در جرگه صالحان قرار گیرد. (آیه قلم 46 و 50)