معایب و مزایای کتاب‌های الکترونیک در عصر حاضر
سایه سنگین عدم نظارت بر نشر الکترونیکی کتاب
گروه گزارش
با آغاز زندگی ماشینی و باز شدن پای ابزارهای الکترونیکی به دنیای بشر همه امکانات رفته رفته خود را با الکترونیکی شدن سازگار کردند و کتاب و کتابخوانی نیز هرگز از این قاعده مستثنی نبوده‌اند؛ مدت‌هاست که لذت ورق زدن کتاب‌های کاغذی جای خود را به ورق خوردن بی‌صدای صفحات کتاب‌های الکترونیکی روی مانیتورها داده‌اند. برخی از نویسندگان و ناشران از مزایای این تکنولوژی مطالعاتی و برخی دیگر از معایب و آسیب‌های آن می‌گویند.
امروزه نشر الکترونیکی کتاب‌ها تا حدودی جای خود را در میان خوانندگان کتاب باز کرده است و این امکان را برای مخاطبان فراهم کرده تا برای مطالعه کتاب مد نظرشان تنها با یک جست‌وجو در اینترنت آن را به سرعت در اختیار داشته باشند. برخی از سایت‌ها و صفحات عرضه‌کننده این نوع کتاب‌ها متعلق به خود ناشران هستند که با هزینه‌ای کمتر از نسخه کاغذی، کتاب را عرضه می‌کنند اما برخی دیگر از این سایت‌ها به طور رایگان و البته غیرمجاز شما را به خواندن کتاب‌ها بی‌آنکه اندک پولی بپردازید دعوت می‌کنند.
نشر الکترونیکی غیرمجاز
یک نوع سرقت است
یک تحقیق نشان داده است که با خواندن کتاب‌های الکترونیکی میزان یادگیری کاهش می‌یابد، در این پژوهش از یک گروه ۲۵ نفری خواسته شد که یک کتاب ۲۸ صفحه‌ای را در کتاب‌خوان بخوانند و یک گروه ۲۵ نفری دیگر هم همان کتاب را از روی کتاب کاغذی مطالعه کردند؛ سپس از آنها خواسته شد که ۱۴رویداد از داستان را به ترتیب زمان وقوع بیان نمایند؛ در این بررسی عملکرد خوانندگان کتاب‌های کاغذی بسیار بهتر بود. یک بررسی دیگر هم در دانشگاه نروژ بر روی گروهی از دانشجویان انجام گرفت و نشان داد که مطالعه از روی کاغذ یادگیری بهتری به دنبال دارد.
ویدا اسلامیه، مترجم، با انتقاد از نشر غیرمجاز کتاب‌ها به صورت الکترونیک در گفت‌و‌گو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «کتابی که ترجمه و تالیف می‌شود و به چاپ می‌رسد تولیدکنندگانی دارد که برای تولید آن زحمت می‌کشند و زندگی‌شان از این طریق می‌گذرد؛ اگر بخواهیم بگوییم که مردم برای کتاب پول ندهند و به رایگان کتاب‌خوان شوند این بی‌انصافی است.»
وی همچنین در ادامه می‌افزاید: «به نظر من نشر غیرمجاز و الکترونیکی کتاب‌ها هیچ مزایایی ندارد. اینکه یک نفر می‌خواهد کتاب بخواند، اگر این درک را دارد که کتاب خواندن باعث رشد می‌شود باید این درک را هم داشته باشد که تولیدکننده کتاب زندگیش از این راه می‌گذرد و این کار نوعی دزدی به حساب می‌آید و هیچ مزایایی ندارد.»
این مترجم همچنین درباره نسخه‌های مجاز الکترونیکی کتاب‌ها که توسط خود ناشران منتشر می‌شود بیان می‌کند: «اما اینکه به هر حال ناشران، کتاب‌های الکترونیکی را خودشان با قیمت پایین‌تر ارائه می‌دهند، خیلی خوب است؛ چون کسانی که به هر حال توان اقتصادی ندارند که بخواهند کتاب‌ها را با هزینه بالا تهیه کنند می‌توانند آنها را با قیمت پایین‌تر تهیه و استفاده کنند و از مطالعه محروم نشوند.»
اسلامیه درباره تهدیداتی که از طریق نشر غیرمجاز الکترونیکی متوجه صنعت نشر است نیز می‌گوید: «این نوع نشر الکترونیک قطعا به صنعت نشر ضربه می‌زند؛ چون خیلی‌ها به هر دلیلی به این کتاب‌ها احتیاج دارند و باید این کتاب‌ها را تهیه کنند و بخوانند؛ وقتی پی.دی.اف‌های به‌طور رایگان در اختیارشان نباشد ناگزیر این کتاب‌ها را می‌خرند و از آن‌جایی که ناشر هم قطعا آنها را برای فروش عرضه کرده به این نحو می‌تواند کارش را ادامه دهد؛ اما اگر خرید نباشد حتما ناشر هم ورشکسته خواهد شد و به مرور دست از تهیه و چاپ کتاب می‌کشد.»
90 درصد کتاب‌های الکترونیکی
مشمول کپی‌رایت نیستند
درباره وسعت نفوذ کتاب‌های الکترونیکی در ایران آمار و ارقامی موجود نیست، اما قطعا تعداد تبلت‌ها و اسمارت‌فون‌ها در این کشور کم نیستند، ولی این که تا چه حد برای کتابخوانی مورد استفاده قرار می‌گیرند، جای پرسش دارد.
کاوه میرعباسی، نویسنده و مترجم، درحالی که کتاب‌های الکترونیک را بیشتر یک مزیت می‌داند؛ می‌گوید: «مسئله این است که خواندن کتاب الکترونیک ابتدا ممکن است چون برخی به آن عادت ندارند سخت باشد، اما مزیت آن در این است که ارزان‌تر است. من بسیاری از کتاب‌های خارجی روز را به صورت الکترونیکی مطالعه می‌کنم.»
او همچنین ادامه می‌دهد: «تقریبا 90 درصد سایت‌هایی که کتاب الکترونیک را در اختیار مردم می‌گذارند؛ کتاب‌هایی را عرضه می‌کنند که مشمول کپی‌رایت نیستند. تنها زمانی که 30سال از مرگ مولف گذشته باشد، کتاب متعلق به همه است. همچنین سایت‌هایی وجود دارند با این امکان که پس از گذشت حدود دو ماه از چاپ کتاب نسخه الکترونیک آن با قیمت ارزان‌تر عرضه می‌شود و اگر کسی عادت به خواندن الکترونیک کتاب‌ها داشته باشد، می‌تواند آن را به‌راحتی بخرد و بخواند.»
این نویسنده با بیان تفاوت میان نسخه‌های مجاز و غیرمجاز کتاب‌های الکترونیک در گفت‌و‌گو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «سایت‌هایی که کتاب‌ها را با فرمت پی.دی.اف عرضه می‌کنند شامل نشر غیرمجاز هستند، اما آنها که آثار را با فرمت ای‌پاب به‌اشتراک می‌گذارند، شامل نشر مجاز هستند، چرا که فرمت ای‌پاب غیرقابل کپی است که البته هر کسی نمی‌تواند با این فرمت مطالعه کند و تا نرم‌افزار مخصوص آن نباشد، امکان خواندن آن وجود ندارد.»
میرعباسی استقبال از نسخه‌های مجاز الکترونیک را کم می‌داند و عنوان می‌کند: «به ازاء هر 50 کتاب کاغذی اکنون حدود یک کتاب الکترونیکی فروش می‌رود و مردم هنوز به این نحو از خرید و مطالعه کتاب عادت نکرده‌اند.»
او در پایان می‌افزاید: «من فکر می‌کنم در آینده‌ای نزدیک با توجه به بحرانی که کاغذ دارد این نحو از فروش و مطالعه کتاب خواهان بیشتری پیدا می‌کند.»
به نظر می‌رسد برترین ویژگی کتاب‌های الکترونیکی نسبت به کتاب‌های کاغذی، حجم و امکان جا به جایی آنهاست. با روی کار آمدن حافظه‌های کوچک و پرظرفیت، این قابلیت برای خواننده فراهم گشته که تعداد بسیار زیادی از کتاب‌های الکترونیک را همواره با خود به همراه داشته باشد. شما قادرید کلیه متون کتاب‌های کتابخانه ملی و حتی بیشتر از آن را با خود در یک حافظه کوچک به همراه داشته باشید، و این اصلا چیز دور از ذهنی نیست. با داشتن چنین امکانی دیگر نیاز نیست یک قسمت اعظمی از منزلتان را به کتابخانه اختصاص دهید و می‌توانید تمامی کتاب‌هایتان را با چندین بک آپ در حافظه کوچکی ذخیره‌نمایید.
احساس نوستالژیک
خواندن کتاب‌های کاغذی
هرچند که انتشار الکترونیک کتاب‌ها کار را برای همه آسان کرده، اما هنوز هم برخی از اهل کتاب ترجیح می‌دهند که بهای ورق زدن صفحات کتاب‌های کاغذی را که بوی کاغذ از میان آن احساس می‌شود حتی چند برابر بهای نسخه الکترونیک آن بپردازند.
شهرزاد لولاچی، مترجم، با تاکید بر اینکه هیچ چیز نمی‌تواند جای کتاب را بگیرد می‌گوید: «در هیچ کجای دنیا، هیچ چیز نمی‌تواند جایگزین کتاب شود، چرا که کتاب را در هر وضعیتی می‌توانید در دست بگیرید و بخوانید، اما حتی تبلت و دیگر وسایل چنین شرایطی ندارند. همچنین کتاب احساس نوستالژیک زیبایی به خواننده می‌دهد و خیلی‌ها از داشتن یک کتابخانه خوب به خودشان می‌بالند و افتخار می‌کنند.»
او همچنین ضمن اشاره به این که کتاب‌های الکترونیکی نیز بخش انکار ناپذیری از تکنولوژی هستند، بیان می‌کند: «حقیقت این است؛ کسی که واقعا کتاب را دوست دارد مطمئنا آن را می‌خرد، اما افرادی هم هستند که تمایل به پی.دی.اف‌خوانی دارند. هرچند که باز هم خوب است و به هر حال ترجیح می‌دهیم که یک فرد چه مجاز و چه غیرمجاز یک کتاب را بخواند و چیزی‌است که در تمام دنیا وجود دارد و نمی‌توان از آن جلوگیری کرد.»
در یک بعد‌ازظهر زمستانی برای اهالی کتاب هیچ وسیله‌ای نمی‌تواند جایگزین یک کتاب خوب شود؛ یک صندلی راحت، یک کتاب خوب و یک فنجان چای یا قهوه! برای یک فرد اهل مطالعه حتی بوی کتاب و کاغذ حس آرامش به همراه دارد، احساسی که یک کتاب الکترونیکی هرگز نمی‌تواند منتقل کند. حتی عموم مردم و کسانی که فقط کتاب‌های درسی را می‌خوانند تمایل بیشتری به استفاده از کتاب کاغذی دارند.
نقدی بر کتاب‌های الکترونیک
با ظهور کتاب الکترونیک، متخصصان پیش‌بینی کردند که به زودی عصر کاغذ و کتاب‌های سنتی به پایان خواهد رسید و کتاب الکترونیک جایگزین آن خواهد شد؛ ولی با وجود گذشت بیش از 30 سال از عمر کتاب الکترونیک، کتاب‌های سنتی همچنان پیشتاز عرصه نشر هستند.
بنابر یک مطالعه علمی در سال 2000 میلادی، استفاده از کاغذ بین سال‌های 1970 تا 1997میلادی هم در صنعت چاپ و هم در نگارش، به میزان 13درصد افزایش یافته است. چنانکه کاربران هنوز هم مطالعه کتاب‌های سنتی را بسیار آسان‌تر از مشاهده صفحات نمایش می‌دانند. شاید یکی از مهم‌ترین دلایل عدم استقبال کاربران از کتاب الکترونیک تحمیل یک ساختار فیزیکی بیش از حد جدید به آنان است. این بدان معناست که بیشتر کاربران از کودکی با مطالعه کتاب‌های سنتی اُنس گرفته‌اند و در حقیقت، این نوع مطالعه بخشی از عادت‌ها و فعالیت‌های خود به خودی آنان شده است. از این رو، کسب عادت جدید و ترک عادت پیشین، مستلزم گذشت زمان خواهد بود.
احمد آرام، نویسنده، در حالی که با دوستداران نسخه‌های کاغذی کتاب هم عقیده است، می‌گوید:« لمس کردن صفحات کتاب برای خواننده، همانند شروع شدن یک جهان دیگر است، اما در عصر جدید بنا بر دلایلی مخاطبان به نسخه‌های الکترونیکی پناه می‌برند، چرا که از نظر اقتصادی هم برای آنان مقرون به صرفه است. اما لذتی که از پی.دی.اف به‌دست می‌آورند فقط لذتی‌ست که به طور رایگان به دست‌شان رسیده و نمی‌تواند لذت کتاب را به آنها منتقل کند.»
این نویسنده در حالی که معتقد است جریان آوردن کتاب از کتاب‌فروشی تا خانه و بعد خواندن آن لذت خاص دارد که خواننده را برای اینکه بداند در کتاب چه اتفاقی می‌افتد آماده می‌کند؛ ادامه می‌دهد:«من فکر می‌کنم که حتی مطالعه این جور کتاب‌ها نوعی آسیب روحی و روانی دارد که باعث فشار آمدن به تمام بدن می‌شود تا فرد بتواند از طریق نور صفحه کامپیوتر آن را بخواند.»
آرام در پاسخ به اینکه با وجود تیراژ پایین کتاب، انتشار الکترونیک می‌تواند کمکی به افزایش سرانه مطالعه کتاب کند، می‌گوید:«ممکن است که به خاطر پرفروش شدن یک کتاب مردم به سمت آن هجوم ببرند، اما این باعث افزایش سرانه مطالعه نخواهد بود. قبلا که تیراژ کتاب حدود سه‌هزار نسخه بود، حالا به حدود سیصد نسخه رسیده است که در این دوره شاهد رواج نسخه‌های الکترونیکی و پی‌دی اف بوده‌‌ایم.»