تاریخ تمدن اسلامی- ۴۲
حکومت شیعی آل بویه، دوره شکوفایی کتابخانه‌ها
پروفسور دکتر زیگرید هونکه ضمن شرح آنچه در قرن 10 میلادی در کتابخانه‌های اسلامی می‌گذشت، به رکوردداران کتاب نیز‌اشاره دارد:
«...کسی به اندازه «خلیفه الهزیز قاهره ای»، کتابخانه‌اش اهمیت نداشت، حتی خلیفه قرطبه (کوردوبا) که در سرتاسر آسیا افرادی داشت که مرتبا برای تکمیل کتابخانه‌اش می‌کوشیدند. این کتابخانه فاطمیان، قشنگترین و تکمیل‌ترین کتابخانه بود و دارای یک میلیون و ششصد هزار جلد کتاب بود، تنها ششصد هزار و پانصد جلد کتابهای ریاضی و هیجده هزار جلد آثار فلسفه.
ولی این ابهت، پسرش را از آن باز نمی‌داشت که با رسیدن به حکومت، کتابخانه دیگری در کنار آن بنا کند که دارای 18 سالن بود. در این صورت چرا باید وزراء و کارمندان دربار، به این گونه کارها سعی نکنند و از پیشوای خود تبعیت نکنند؟ نظیر کتابخانه یکصد و هفده هزار جلدی «مهلبی» وزیر که در هنگام وفاتش در سال 963 میلادی به جای گذاشت، کم نیستند. ابن عَبّاد که همکار او و جوانتر از او بود، دارای کتابخانه‌ای با تعداد دویست و شش هزار جلد کتاب و یک قاضی تعداد یک میلیون و پنجاه هزار جلد کتاب داشته است...امروز کجا هستند کتابخانه‌های خصوصی بیست و سی هزار جلدی مانند کتابخانه پزشک خصوصی سلطان صلاح الدین ایوبی به نام»ابن مطران»و داروساز معروف «ابن تلمیذ» و یا دانشمند تاریخ شناس «ابن القفطی»!... «
کتاب دوستی در بین همه مسلمانان از هر دسته وجود داشت، نه تنها بین دانشمندان بلکه هر فرد خود ساخته‌ای از مردان بزرگ کشور گرفته تا ذغال فروش، از قاضی گرفته تا موذن، مشتریان دائم کتابفروشی‌ها بودند. در یک کتابخانه متوسط خصوصی یک فرد اسلامی در قرن دهم میلادی، تقریبا بیش از جمع کل کتابهای کتابخانه‌های اروپا کتاب یافت می‌شد.
این گرمی بازار کتاب، یک ساله و یا ده ساله پایان نیافت، بلکه قرن‌ها همچنان ادامه داشت. این یکی از عوامل مهم اقتصاد اسلامی شد که هرساله میلیاردها برای برای خرید کتاب پرداخت می‌شد. تنها کتابخانه نظامیه دانشگاه معروف بغداد، بودجه سالیانه خرید کتاب و آثار خطی دیگرش، یک میلیون و نیم فرانک طلا بود.
صدها هزار نفر به خاطر کتاب دوستی جامعه، به کار و نان می‌رسیدند. آنجا رونویسان و خوشنویسان در فن خود، هنرمندان واقعی بودند. هرکتابخانه و هرکتابفروشی، تعدادی از این افراد را به کار مشغول می‌داشت. اینها اکثرا طلبه‌هایی بودند که هم کار می‌کردند و هم درس می‌خواندند و یا افراد با هوش و بی‌پولی بودند که بدینوسیله درآمدی داشتند.
کاغذسازها هم در کارخانه‌های کاغذسازی شان و همچنین در آسیاهای خردکننده و نرم‌کننده مواد اولیه کاغذ، در شهرهای سمرقند، بغداد، دمشق، طرابلس شام، طبریه در فلسطین و یاتیفا واقع در بلنسیه اندلس، مشغول به کار بودند.
صحاف‌ها هم کاغذ را به نوع صحافی چینی، دو تا، سه تا، چهارتا، هشت تا و شانزده تا کرده، به قواره‌های متداول و معروف به منصوری یا فولیو Folio بغدادی، ربعی یا کوارت Quart، هشت قسمتی یا اکتاو Oktav (همانطور که امروز در اروپا نیز آنچنان نامیده می‌شوند)، تبدیل کرده، بعد از آن جزوات را ته دوزی کرده و صحاف‌های چرم کار برای آنان جلد چرمی نقش دار می‌ساختند.
پروفسور زیگرید هونکه پس از تحقیق و مطالعه درباره وضعیت کتاب و کتابداری در سرزمین‌های اسلامی و در دوران تمدن اسلامی با شگفتی می‌نویسد:
«... و در اینجا شغل کتابفروشی مانند داروفروشی، یکی از کشفیات تمدن اسلامی است. کتابفروش، واسطه فرهنگ بود و کتابفروشی، مرکز فرهنگی شهر. این چیزهایی بود که مدتهای مدید، فقط در نزد مسلمانان رایج بود.
«پیش کتابفروش»ها اسم بازار کتابفروش‌ها در بغداد بود واقع در باب البصره، جایی که صدتا دکان کتابفروشی قرار داشت. دانشمندان بغداد و جهان اسلامی در اینجا همدیگر را ملاقات می‌کردند. جایی که دائما طغیان‌های قلب و عقل در هم مخلوط می‌شدند. در اینجا فیلسوف و شاعر و منجم، در کنار همدیگر در میان نشریات جدی، تفحص و جستجو می‌کردند و همین جاست که طبیب و تاریخ دان و دوستداران کتاب، دنبال مجلدات کهنه می‌گشتند. در اینجا بحث می‌کردند و تکه‌هایی را برای هم دیگر می‌خواندند. اینجا، مرکز مبادلات علمی بود.
«تبادل افکار»، اسم یکی از کتاب هاست که در حدود سال 1000 میلادی انتشار یافت و 106 گفت‌و‌گو بین دانشمندان را یادداشت کرده که برخی در خانه یکی از فلاسفه اسلامی و بعضی دیگر دربازار کتابفروش‌ها رخ داده‌اند. در اینجا و در همین زمان، ابن ندیم کتابفروش، از مشتری هایش پذیرایی می‌کند. او یکی از معروفترین کتابفروشی‌های بغداد است وخود دانشمندی عالیرتبه و نامی به شمارمی آید...»
آن زمان که اروپا در جهالت به سر می‌برد...
اما در مقابل این شور و نشاط کتاب و کتابخوانی در سرزمین‌های اسلامی، در اروپا رکود و خاموشی حاکم بود و به جز برخی کتب ادعیه مسیحی و اجرای مراسم و آیین‌های کلیسا، اغلب کتاب دیگری یافت نمی‌شد که اگر می‌شد، سر و کار دارنده آن با دادگاه تفتیش عقائد و کلیسا و چوبه‌های آتش بود. دکتر محمد حسین ریاحی (استاد هنر دانشگاه اصفهان) اینگونه وضعیت کتاب را در اروپای قرون وسطی با شکوفایی دوران تمدن اسلامی مقایسه کرده و برای اثبات حرف خود از مثال و نمونه هم استفاده می‌کند:
«... حالا شما وقتی نگاه می‌کنید، می‌بینید در همان زمانی که اروپا در جهل به سر می‌برد، دانشی وجود نداشت و سیاهی قرون وسطی حاکم بود، در خانه صاحب بن عَبّاد (همین جایی که امروز قبر او قرار دارد، در محله‌ای که باب الدّریه نامیده می‌شد و بعدها به طوقچی‌اشتهار پیدا کرد) دانشمندان، علماء، بزرگان، متفکران از شرق و غرب عالم، کتاب هایشان را برای صاحب می‌فرستادند و صاحب به آنها صله‌ها و جایزه‌ها می‌داد. وقتی بیشتر بررسی می‌کنید، متوجه می‌شوید از آندلس اسلامی، از ماوراء النَّهر، کتاب‌ها را به اصفهان می‌فرستادند تا صاحب ببیند. خود صاحب بن عَبّاد هم کتابخانه بسیار بزرگی داشت...»
گفته می‌شود 117 هزار تا 206 هزار جلد کتاب در کتابخانه صاحب بن عَبّاد وجود داشته است.همینطور کتابخانه «ابن عمید» یا کتابخانه «مجدالدوله دیلمی» در ری و بسیاری کتابخانه‌ها دیگر در سایر شهرها. برخی مورخان، دوران آل بویه را دوران کتابخانه‌ها نامیده‌اند.
کتابخانه بزرگ صاحب بن عَبّاد
دکتر محمد حسین ریاحی ادامه می‌دهد:
«... همان زمانی که اروپا تعداد کتابخانه‌های بسیار کمی داشت و در این کتابخانه‌ها هم تعداد قلیلی تالیفات و آثار مکتوب وجود داشت، در جهان اسلام، صاحب بن عَبّاد کتابخانه بزرگی داشت که نقل می‌کنند شتران زیادی کتاب‌ها و کتابخانه او را حمل می‌کردند...»
از دیگر مراکز علمی پژوهشی که در دوران طلایی اسلام بنیان نهاده شد، کتابخانه‌های عمومی (با قابلیت امانت‌دهی کتاب)، دانشگاه‌ها (با رویکرد اعطاء درجه‌های علمی به دانشجویان) و رصدخانه‌های نجوم به عنوان مراکز پژوهشی را می‌توان نام برد. تفاوت آشکاری که رصدخانه‌های عصر شکوفایی اسلام با رصد خانه‌های کهن داشتند، غیر خصوصی بودن این گونه مراکز بود.
4 میلیون جلد کتاب در بغداد، 3 میلیون جلد در طرابلس
کتابخانه در دوران تمدن اسلامی نقش بسیار اساسی داشته است. از اولین سال‌های شکل گیری این تمدن شاهد شکل گیری کتابخانه‌های متعددی هستیم. در تاریخ آمده که در قرون اولیه تمدن اسلامی، کتابخانه‌های بسیاری در بخش‌های مختلف سرزمین‌های اسلامی احداث شده بود. مثلا گفته می‌شود که کتابخانه بغداد 5/3 تا 4 میلیون جلد کتاب داشته یا کتابخانه‌هایی که در نیشابور احداث شده بود مانند کتابخانه صابونی، کتابخانه دانشکده دارالاسته در قرن چهارم که بسیار مشهور بوده، کتابخانه نظامیه، کتابخانه محمد غزالی، کتابخانه مسجد عقیق با 5000 جلد کتاب، کتابخانه مدرسه سعدیه، کتابخانه مدرسه بیهقیه که ابوالحسن بیهقی در قرن چهارم هجری بنا کرد. همچنین در مراغه که کتابخانه رصدخانه مراغه حدود 400 هزار جلد کتاب داشته و همین کتابخانه‌ها بخشی از تمدن اسلامی را به اروپا منتقل کرد. نوشته شده که در کوردوبا یا قرطبه آن روز که مرکز حکومت اسلامی آندلس بود، کتابخانه‌ای دائر می‌شود که قریب 400 هزار جلد کتاب در آن موجود بوده است یعنی چندین برابر کتابهای کل اروپا در آن روزگار.
این نتیجه تمدنی است که بنیادش را حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) گذاردند و ادامه‌اش را ائمه اطهار (علیهم السلام) پی گرفتند، از جمله در دوران حضرات امام محمد باقر و امام جعفر صادق (علیهم السلام) که دانش اندوزی و علم جویی در حوزه‌های علمیه تجمیع شد و دانشگاه بزرگ اسلامی بوجود آمد.