کمیت و کیفیت وجدان کاری در سازمان‌ها و ادارات - بخش پایانی
وجدان کاری و تعهد مسئولانه ضامن کیفیت خدمات
گروه گزارش
همه آحاد کارگری باید در فکر این باشند، درصدد این باشند که کیفیت کار را بالا ببرند؛ این برکت ایجاد می‌کند، هم برای خود او، هم برای جامعه. در بازار بزرگ مشهد کفاشی بود که معروف بود کفش‌هایی که می‌سازد، چرم کفش و کف کفش پاره می‌شود، امّا دوخت کفش از بین نمی‌رود؛ یعنی محکم‌کاری این‌جوری است. کاری کنیم که دوخت ما، آن کاری که دست ما است، درست و با کیفیت و با استحکام انجام بگیرد؛ این وظیفه کارگر است. خب، گفتن این آسان است، عمل کردنش چه‌جوری است؟ این که خدای متعال از زبان پیغمبر(ص) فرموند: رَحِمَ اللهُ اِمرَأً عَمِلَ عَمَلاً فَاَحکَمَه -که بنده این حدیث را شاید دَه‌ها بار تا حالا خوانده‌ام- رحمت خدا بر آن انسانی که کاری را انجام می‌دهد و آن را محکم انجام می‌دهد، محکم‌کاری می‌کند، خب این الزاماتی دارد. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار کارگران 8/2/95)
آیاتى از قرآن مجید بر نیرویى در درون انسان تصریح می‌کند كه دست تواناى آفریننده، آن را تعبیه كرده و می‌توان از آن به عنوان «وجدان» تعبیر كرد؛ خداوند متعال می‌فرماید: «وَهدَیَناهُ النَّجْدَیْنِ»؛ «و هر دو راه را به انسان نشان دادیم». بر این اساس، انسان توانایى تشخیص نیكى و بدى را در درون خویش دارد. چنان كه قرآن در جاى دیگر فرمود: «فَاَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْویها»؛ «خداوند به نفس آدمى تباهكارى و تقوایش را الهام نمود».
این آیات از یك نیروى تشخیص درونى انسان خبر مى‌دهند كه وجود آن قابل انكار نیست و لازم است از امر و نهى آن پیروى گردد که ما نام آن را وجدان می‌گذاریم.
امروزه بسیاری از کم‌کاری‌ها و دوباره کاری‌ها و دور ریز شدن سرمایه‌های ملی به علت عدم وجود وجدان کاری است. علت وجود این گونه مسائل را باید از خودمان پرسش کنیم که چرا در جامعه بشری و به ویژه در کشور خودمان این گونه اتفاقات به شکل یک فرهنگ خودنمایی می‌کند؟ چه کسانی مقصر این گونه موضوعات‌اند؟ ما که با فرهنگ غنی اسلامی که در همه زمینه‌ها الگوهای فراوانی از جمله وظیفه‌شناسی بسیار دارد، پرورش یافته‌ایم، چرا این گونه بی‌توجه به آن‌ها می‌نگریم؟
برخورد نامناسب
از آثار کمرنگ شدن وجدان کاری
گاهی وقت‌ها چقدر فاصله است میان کارکنانی که مربوط به یک سازمان‌اند؛ اما پای صحبت مراجعینشان که می‌نشینی فرسنگ‌ها فاصله میان تعهد و تکریمشان دیده‌اند.
یکی از مراجعین سازمان تاکسیرانی تهران برایمان می‌گوید: «نمی‌دانم برخوردشان برای خستگی ناشی از کار است یا کلا بی‌رغبت به انجام مسئولیت خویشند؟! قسمت رفاه از آن قسمت‌هایی است که معمولا مراجعین زیادی در آنجا دیده نمی‌شود، چرا که خدماتی که تحت عنوان رفاه تاکسیران قرار بر ارائه بوده، هر سال در حال کاهش است.»
وی در ادامه می‌افزاید: «با این که قبلا هم با عدم پاسخگویی درست کارکنان آن بخش مواجه شده بودم، مجبور بودم تا این دفعه هم برای سوالی در خصوص بیمه به آن جا مراجعه کنم، اما این بار نه تنها با عدم پاسخگویی درست، بلکه با رفتار بی‌ادبانه آنان مواجه شدم؛ به طوری که حتی جواب سلام بنده را هم با اکراه دادند و اصلا مرا راهنمایی نکردند.»
این خانم در گفتوگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «برخی از کارکنان این بخش قبلا تاکسیران بوده اند و واقعا جای تاسف دارد که حالا که در یک سمت اداری مستقر شده‌اند با کسانی که زمانی هم صنفشان بوده‌اند، چنین برخوردی دارند.»
این مسئله درحالی است که تعداد دیگری از تاکسیرانان نیز درباره نحوه رفتار و برخورد این بخش اظهاراتی مشابه این خانم دارند. یک تاکسیران که خود را معصومی معرفی می‌کند در گفتوگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «برخلاف برخی کارکنان سازمان، در شرکتی که زیر نظر آن هستیم، افرادی مشغول به کار پاسخگویی و رفع امور تاکسیران‌ها هستند که در هر شرایطی با صبر و حوصله پاسخگو هستند و با وجود این که بارها شاهد برخورد بد برخی همکاران با آن‌ها بوده ام، اما باز هم با صبر و احترام به انجام کار و پاسخگویی پرداخته‌اند.»
این جهان کوه است و فعل ما ندا
مسئول دفتر تاکسیرانی خودش را «راضیه پروانه» معرفی می‌کند. پروانه که از سال 92 در این شرکت مشغول به فعالیت است در گفتوگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «وجدان در کار همان کنترل، هدایت، نگهداری و صیانت از مبانی و اهداف سازمان با تاکید بر تعبیر دینی و علمی از آن است که موجب حفظ حقوق سازمان بر پرسنل و حفظ حقوق و کرامت انسانی پرسنل می‌گردد.»
پروانه معتقد است در واقع وجدان نوعی نگهبان بر اعمال و رفتار انسان عنوان می‌شود.
این کارمند با وجدان در ادامه می‌گوید: «از آنجا که ارباب رجوع‌های تاکسیرانی عموما تاکسیرانان عزیز و زحمتکش هستند که دغدغه کسب روزی حلال برای آنان یک اولویت مهم محسوب می‌شود، لذا بر اساس تعالیم دینی که در آیه 7 سوره مبارک اسرا آمده «احسنتم، احسنتم لاافسکم و ان اساتم فلها» پس رفتار با این قشر زحمتکش به نوعی برای مجموعه ما یک تکلیف دینی ایجاد می‌کند که برای حفظ کرامت انسانی تلاش کنیم.»
اساساً كار و اشتغال در بینش توحیدی اسلام، یك ارزش شمرده می‌شود و تلاش بیشتر در كارهای دنیوی و اخروی، زمینه سعادت و رستگاری افراد را در دنیا و آخرت فراهم میكند و آنان را تا درجه جهادگران در راه خداوند بالا میبرد.
با پروانه درباره عکس‌العمل این خدمت گفتوگو می‌کنیم و او ضمن اشاره به این بیت شعر «این جهان کوه است و فعل ما ندا/ بازگردد این نداها را صدا» می‌گوید: «برابر رهیافت‌های علمی برای هر عملی، عکس‌العملی تعریف می‌شود، همچنین بر اساس تفکر منطقی و باوری که مدیریت و مجموعه ما برای تحقق اهداف خود در پایه‌گذاری مجموعه مد نظر قرار داده، تکریم ارباب رجوع و تعهد در ارائه خدمت را مهم دانسته و در جهت آن تلاش‌های زیادی را صرف می‌کند. تلاش‌ها و توفیقاتی که به دست آمده ماحصل و نتیجه آموزش به کارکنان، تعهد، باور واقعی و قلبی کارکنان است.»
وجدان کاری در نظر حضرت علی(ع)
در ارزش کار و کوشش هیچ تردیدی نیست که اسلام آدمیان را به آن دعوت کرده است. احادیث زیادی در ارزش کار و کوشش وجود دارد و همین بس که پیامبر اعظم(ص) فرمودند: «نفرین شده است کسی که بار خود را به دوش مردم اندازد.»
در نهج‌البلاغه نه تنها کار در مورد دنیا مورد تاکید قرار گرفته، بلکه تا آدمی دست به کار نزند، قطعا در آخرت نیز سودی عایدش نخواهد شد، لذا امیرالمومنین علی(ع) می‌فرمایند: «عمل، عمل؛ پس از آن هدف، نیز استقامت، استقامت، سپس صبر، صبر.» و در جای دیگر فرمودند: «پس به سوی معاد بشتابید و بر اجل‌های خود پیشی بگیرید، چرا که به زودی رشته آرزوی مردمان بگسلد، مرگشان دریابد و در توبه به رویشان بسته شود.»
با توجه به این بیانات می‌توان نتیجه گرفت که تا آدمی در زندگیش جدیت به خرج ندهد، در امر آخرت نیز تساهل و کوتاهی خواهد کرد. چه آدمی همچنان که به زندگی خود اهمیت ندهد و کار مردم را آنچنان که باید و شاید به انجام نرساند، در امری که به زعم مردم هنوز واقع نشده، تسامح و تنبلی‌اش زیادتر خواهد شد. از دیدگاه حضرت علی(ع) ارج و منزلت آدمیان به میزان کارشان مشخص می‌شود و بدون درنظر گرفتن این ارتباط و نسبت، عدالت تحقق پیدا نمی‌کند.
حضرت علی(ع) در نامه‌ای به یکی از والیانشان می‌نویسند: «رنج تلاش هرکسی را عادلانه ارج بنه و به دیگری نسبت مده و در شناخت و بها دادن بدان کوتاهی مکن. هرگز مباد که شرافت و شخصیت کسی وادارت کند که کار و رنج کوچکش را بزرگ بشماری یا کار بزرگ و تلاش گمنامی را کوچک بینی.»
حجت‌الاسلام احمد میرزاده یک کارشناس فرهنگی در این باره توضیح می‌دهد: «در دیدگاه اسلام ملاک اصلی کار انسان‌هاست و حسب و نسب آن‌ها در ارزش کرده آن‌ها هیچ گونه تاثیری نباید داشته باشد، بلکه تنها چیزی که ملاک و معیار برتری افراد است، در درجه اول تقوی و در ثانی کار و عمل و دسترنج است. در دیدگاه اسلام خداوند ناظر همیشگی بر تمام اعمال آدمیان است. حالا اگر انسان بتواند حضور خداوند متعال را درک کند، قطعا چنین شخصی احتیاج زیادی به پاسبان‌های بشری نخواهد داشت. باید توجه داشت که چنین نگرشی ما را از پروردن آدمیان حتی آن‌هایی که حضور خدا را درک نمی‌کنند، بازدارد، لذا این نظریه مبنا را کار و وجدان قرار می‌دهد و تمام آدمیان را مورد خطاب قرار می‌دهد.»
این کارشناس فرهنگی در ادامه می‌گوید: «براین اساس بین وجدان و کار ارتباط تنگاتنگی وجود دارد و اگر در جامعه‌ای آدمیان این ارتباط را مدنظر قرار ندهند، قطعا کارها به صورت ناقص انجام خواهد پذیرفت. در نهج‌البلاغه حضرت علی(ع) همواره نسبت به عدم انجام دقیق امور ناراحت می‌شدند و از این که مسلمانان آن دوران نسبت به انجام امور خود تساهل می‌کردند، معترض بودند. اکنون با تامل در سخنان حضرت علی(ع) و سوال و دغدغه رهبر معظم انقلاب در خصوص میزان وجدان کاری و انضباط اجتماعی، آحاد جامعه اعم از کارکنان، کارمندان و در سطوح بالاتر مدیران و مسئولان کشور لازم است تا عملکرد خود را بررسی کرده و ضمن رفع کاستی‌ها، وجدان کاری را سرلوحه تمامی فعالیت‌های خود قرار دهند.»
امانت‌های الهی را
به سادگی نباید از دست داد
وجدان كاری در صورتی محقق می‌شود كه با دقت انجام شود؛ یعنی وجدان كاری، صرف انجام كار نیست؛ بلكه انجام كار از روی آگاهی و دقت است. این دو خاصیت وقتی محقق می‌شوند كه مدیر كاركنان را نسبت به هدف، و نیز چگونگی انجام كار آگاه كند و اگر كاركنان از رسالت سازمان و نیز كیفیت انجام كار آگاهی نداشته باشند، ممكن است كارها را با بی‌میلی و نیز با اتلاف منابع زیاد، انجام دهند؛ ازاین‌رو، هم خود و هم سازمان را دچار سردرگمی کنند.
امین قاسمی یک دانش‌آموخته مدیریت برایمان می‌گوید: «موفقیت سازمان‌ها در گرو داشتن نیروی انسانی كارآمد و خوب است. شایسته است که مسلمان در تمامی فعالیت‌های فردی و اجتماعی خویش، دقت و تلاش فراوانی به کار گیرد و با احساس مسئولیت، وظایف خود را به بهترین شکل انجام دهد. نهادینه ساختن وجدان کاری امری بسیار مهم است و راهکارهای خاص خود را می‌طلبد. توجه دادن به امانت الهی بودن همه امكانات و فرصت‌ها، توجه دادن به قیامت، آگاهی دادن به كاركنان درباره هدف سازمان، ایجاد باور به عبادت بودن كار، توجه دادن به حرمت رشوه، توجه دادن به حرمت اسراف و تبذیر، ایجاد حس مسئولیت‌پذیری در برابر وظایف خود، ایجاد حس قانون‌گرایی، ایجاد پایبندی به تعهدات سازمانی، استفاده از تشویق و تنبیه مناسب، تأمین مناسب نیازهای مادی كاركنان، مشاركت دادن كاركنان، رعایت عدالت و برابری، استفاده از ارتباطات مفید و موثر گروهی می‌توانند در زمینه نهادینه ساختن وجدان کاری مفید باشند.»