اشاره
عربستان همواره به کشور محدودیت‌ها و محرومیت‌ها در زمینه حقوق اجتماعی و سیاسی مردم معروف بوده است. قرائت متعصبانه و متحجرانه از اسلام باعث شده است تا در این کشور سخت‌گیری‌های مذهبی و دینی زیادی اعمال شود که نتیجه آن به وجود آمدن گروه‌های تروریستی است. اما گویا با روی کار آمدن ملک سلمان از سال 2015 این روند شاهد تغییراتی بوده و برخی آزادی‌های اجتماعی و مذهبی اعمال شده است. البته این آزادی‌ها از سوی کارشناسان، یک «فریب بزرگ» از جانب «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی برای رسیدن به تاج و تخت پادشاهی دانسته می‌شود. در هرحال، بن‌سلمان در قالب سند چشم‌انداز 2030، درصدد برخی اصلاحات برآمده و اعلام کرده که به دنبال ایجاد یک «عربستان مدرن» است. رژیم آل‌سعود در چارچوب این اصلاحات، قصد دارد درمورد حجاب و روابط زن و مرد که در اسلام حرمت خاصی دارد، دست به تغییراتی بزند. در مطلب حاضر برخی از اقدامات اخیر عربستان به ویژه در حوزه زنان،  مورد بررسی قرار می‌گیرد.
سرویس خارجی

 همسر بن سلمان
در روزهای اخیر عکس‌هایی از مراسم ازدواج ولیعهد عربستان در توییتر منتشر شده است. این اولین باراست که تصاویر مراسم ازدواج یکی از اعضای خاندان سلطنتی عربستان منتشر می‌شود. به گزارش اسپوتنیک به نقل از رسانه‌های عرب زبان، ولیعهد عربستان در آوریل ۲۰۰۸ با دختر عموی خود شاهزاده «ساره بنت مشهور عبدالعزیز» ازدواج کرده و صاحب دو فرزند پسر به نام «سلمان» و «مشهور» و دو فرزند دختر به نام «فهده» و «نوره» است. نکته جالب توجه در ارتباط با این ماجرا این است که عکسی از همسر بن سلمان منتشر شده که بدون حجاب است و این مسئله جنجال زیادی در شبکه‌های اجتماعی به پا کرده است. چرا که همه می‌دانند کشف حجاب علنی همسر ولیعهد عربستان می‌تواند پیام‌ها و معانی زیاد به دنبال داشته باشد.
کشف حجاب دختر ملک عبدالله
سایت‌های خبری جهان عرب با انتشار تصویر دختری بی‌حجاب، از کشف حجاب شاهزاده عادله دختر ملک عبدالله بن عبدالعزیز آل‌سعود پادشاه سابق عربستان سعودی خبر دادند. این سایت‌های خبری ضمن انتشار عکس فوق، اعلام کردند که این عکس در مدت زمان بسیار کوتاهی، با سرعت بسیار زیاد در صفحات شخصی در سایت‌های اجتماعی منتشر شده و در کمتر از یک ساعت بیش از یک میلیون مخاطب و بیننده کسب کرده است. گفته می‌شود در این عکس، دختر پادشاه کشور وهابیت، بدون نقاب و حتی بدون حجاب و با موهایی طلایی رنگ، ظاهر شده که اقدامی بی‌سابقه به شمار می‌رود. این اقدام شاهزاده عادله، نوعی ساختارشکنی محسوب می‌شود. او پیش از این در مراسم مختلف با روسری حضور می‌یافت و این اولین باری است که عکسی بی‌حجاب از وی منتشر شده است. عادله چندی پیش طی گفت‌وگو با نشریه فرانسوی «لوفیگارو» اظهاراتی علیه نوع حجاب در عربستان بیان کرده بود و حجاب زنان سعودی را یک فرهنگ محلی، که ریشه در قبایل عرب دارد و نه اسلامی، دانسته بود. وی در آن گفت‌وگو همچنین، از ازدواج دختران زیر ۱۸ سال با مردان میانسال و یا پیر به شدت انتقاد کرده و این کار را نیز از عادات و رسوم قبایل قدیمی عرب دانسته بود.
دست دادن با زن اماراتی
در خلال اخبار منتشره تحت عنوان دیدار بن سلمان و «محمد بن زاید» ولیعهد ابوظبی در جده، عکسی در روزنامه الکترونیکی عکاظ منتشر شد که ولیعهد سعودی را در حال ملاقات با «بنت سهیل بن فارس المزروعی» وزیر امور جوانان امارات به تصویر کشیده بود اما نکته‌ای که باعث شد این عکس در شبکه‌های اجتماعی جنجال‌برانگیز شود زیر پا گذاشتن قوانین اسلامی بود که تا مدتی قبل مقامات سعودی مدعی تلاش برای رعایت این قوانین در کشورشان بودند. این قوانین اما مدتی است که جای خود را به اصلاحات سریالی ولیعهد خام سعودی داده است ،اصلاحات جنجالی که ژست روشنفکری و غرب زدگی در تک تک آنها موج می‌زند. در تصویری که روزنامه عکاظ اقدام به نشر آن کرده، بن سلمان در حال دست دادن با شما المزروعی است، دست دادن با یک زن نامحرم بدون شک برخلاف قوانین دین اسلام است.
کنسرت در روز عید فطر
خبر دیگر اینکه، خانم «انغام» خواننده مصری در صفحه توییتر خود خبر از اجرای موسیقی و آواز در ریاض داد و نوشت: «هواداران عزیزم بسیار خوشبختم که در عید فطر در جشنی ویژه کنار شما خواهم بود». این اولین بار است که یک خواننده زن در ریاض، پایتخت عربستان سعودی آواز خواهد خواند.
علاوه‌بر این، تصاویر «هیفاء»، دختر ملک عبدالله، شاه پیشین عربستان روی جلد نشریه مد «ووگ» آمریکا همزمان با تشدید فشار سعودی‌ها بر فعالان حقوق زنان منتشر شد. این مسئله نیز برای نخستین بار است که روی می‌دهد.
آزادی‌ زنان
بسیاری از کارشناسان معتقدند که محمد بن‌سلمان با اجرای سند 2030 به دنبال آن است تا عربستان را در مسیر سکولاریسم پیش ببرد. بر این اساس این کارشناسان تاکید دارند این ماموریت از جانب غرب بر عهده وی گذاشته شده است. در همین راستا روزنامه اینترنتی «رأی الیوم» اعلام کرده که ناظران معتقدند عربستان سعودی به ناچار در مسیر سکولاریسم حرکت می‌کند و رویکرد رسانه‌های محلی این کشور در سخن گفتن از فواید قوانین مدنی و آماده‌سازی افکار عمومی برای تحولی تاریخی نشانگر همین امر است. تحولی که با جمع کردن بساط نهادهای دینی و انتقال به دوران گشایش و رفاه همراه خواهد بود. شبکه‌های ماهواره‌ای چون «روتانا» و «السعودیه ۲۴» نیز با دعوت از نویسندگان و روزنامه نگاران سعودی وابسته به جریان لیبرالیسم و کسانی که درباره منافع حاصل از لیبرالیسم در کشور،گفت‌و‌گو می‌کنند به ایفای این نقش می‌پردازند و این مهمان‌ها امارات را به عنوان نمونه‌ای که می‌تواند الگوی عربستان برای اجرای سکولاریسم اسلامی‌باشد، معرفی می‌نمایند. گفته می‌شود مقامات ارشد آمریکا نیز در سفری که ملک سلمان به واشنگتن داشته، به صراحت از وی خواسته‌اند تا به سلطه وهابیت در این کشور پایان دهد.
ملک سلمان در جهت تحکیم قدرت فرزندش در 28 سپتامبر 2017 طی یک فرمان ملوکانه، آزادی حقوق زنان را به دستگاه‌های حکومتی ابلاغ کرد. در میان اختلافات و معضلات اجتماعی که در جامعه‌ سعودی وجود دارد، هیچ یک به اندازه‌ وضعیت، نقش و آینده زنان مورد مناقشه و جدال نیست. این جدال چالشی است میان علمای محافظه‌کار‌ و علمای نو‌گرا بر سر آن‌که مردم عربستان به ویژه زنان در چه فضایی زندگی کرده و در کدام جایگاه‌ها ایفای نقش کنند. مطالبات زنان برای به عهده گرفتن نقش در جامعه، روز به روز در حال افزایش است و سیاست ماه‌های گذشته این موضوع را اثبات کرد که محمد بن سلمان در این مسئله در مقابل وهابیت کهن ایستاده است. این در حالی است که همواره در طول سال‌های متمادی تلاش زنان برای حضور آزادانه در مشاغل و مراکز مختلف با مخالفت نهادهای وابسته به وهابیت مواجه شده است. هرچند طرح اعطای مجوز رانندگی به زنان با واکنش مفتی اعظم آل‌سعود (عبدالعزیز بن عبدالله آل‌الشیخ) مواجه شد و او این طرح را «مجرمانه و غیر محترم» خواند اما در نهایت هیئت کبارالعلما که از علمای طراز اول عربستان تشکیل شده‌اند با تبعیت از این حکم پادشاهی، آن را مطابق شریعت اسلامی اعلام کرد. این فتوا در حالی مطرح شد که سال‌های گذشته در برابر اعطای آزادی به زنان، علمای وهابی دست به تظاهرات می‌زدند. مفتیان غیررسمی وهابی نیز در این زمینه موضع‌گیری سختی کردند. یکی از این علما «سعد الحجری» نام دارد، او می‌گوید مغز زنان معمولا نصف مغز مردان است و وقتی زنان به خرید می‌روند مغزشان از این‌هم کوچک‌تر می‌شود و به یک چهارم مغز مردان می‌رسد. این روحانی سپس می‌گوید که بدین دلیل زنان نباید اجازه رانندگی داشته باشند.
بین مفتیان وهابی و پیروان آنها که معتقدند دین و آیین حقیقی، دین سختی، مشقت و ریاضت است و باید لزوماً در تمام جنبه‌های فردی و جمعی اجرا شود و بن سلمانی که اعتقاد دارد پیامبر اسلام(ص) پیامبر مهربانی، عطوفت، آموختن و زندگی است، با دین حقیقی فاصله بسیار زیادی دارد. بن سلمان به دنبال ارائه چهره‌ سکولاریزه شده از اسلام است. چهره‌ای که دین را از سیاست جدا می‌خواهد. اگر برخی از اقدامات و مواضع بن سلمان مورد بررسی قرار گیرد، به وضوح سیاست و راهبرد وی نمایان می‌شود. به عنوان نمونه در ماه ژوئیه ۲۰۱۷ وزارت آموزش و پرورش عربستان اجازه داد دختران دانش‌آموز در کلاس ورزش مدارس دولتی شرکت کنند. در حالی که جریان وهابی حاکم بر عربستان به شدت مخالف این مسئله بوده‌است. در سپتامبر2017 زنان عربستانی برای اولین بار در تاریخ این کشور و در مراسم جشن سالگرد تشکیل کشور سعودی، به استادیوم رفتند.
پادشاه عربستان همچنین با صدور فرمانی، به زنان این کشور اجازه داد که رانندگی کنند. وزارت خارجه عربستان نیز «فاطمه سالم باعشن» را به عنوان سخنگوی سفارت عربستان در واشنگتن منصوب کرد و وی اولین زن سعودی است که به این مقام منصوب شده است. اعضای مجلس شورای عربستان هم صدور حکم فتوا از سوی مفتی‌های زن را در این کشور آزاد اعلام کردند. در ادامه همین روند، زنان برای نخستین بار توانستند اسناد هویتی عکس‌دار برای خود تهیه کرده و یک نسخه از سند ازدواج را برای خود نگه دارند. این گشایش‌ها باعث شد حق زنان برای گرفتن طلاق در هنگامی که مورد آزار و اذیت مردان قرار می‌گیرند افزایش یابد. به طور مثال، در جامعه‌ کنونی سعودی از هر سه ازدواج یک ازدواج به طلاق می‌انجامد. از طرفی بن‌سلمان به بهانه ‌اشتغال‌زایی برای نیروهای بیکار بومی، در سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ طرحی را درنظر گرفته که طبق آن، از زنان برای مشاغلی استفاده کنند که نیروهای کشورهای بیگانه در آنها فعال هستند. این طرح با واکنش منفی مفتی اعظم یعنی «عبدالعزیز بن عبدالله بن‌باز» مواجه شده و او نیز با «مجرمانه و غیرمحترم» خواندن این طرح، از مفتی‌های دیگر عربستان خواسته تا برای وزیر کار سعودی طلب بیماری و مرگ نمایند.
با نگاه به جامعه عربستان و سنجش افکار عمومی آن می‌توان به این برآیند رسید که جامعه عربستان بسترهای کافی برای حرکت به سمت سکولاریزه شدن را ندارد. برای اثبات ادعا می‌توان به یک نظرسنجی اشاره کرد که قبل از صدور حکم حق رانندگی زنان انجام شده است؛ در این نظرسنجی 85 درصد زنان سعودی مخالف حق رانندگی برای خود هستند. در همین راستا «عبدالعزیز بن عبدالله بن‌باز» مفتی اعظم عربستان فتوایی صادر و اعلام کرد: «اجازه دادن به زنان برای رانندگی موجب سقوط جامعه از طریق ترویج اختلاط دو جنس و ‌اشاعه فحشا می‌شود و به همین دلیل باید از آن جلوگیری کرد».
بنابراین به نظر می‌رسد سکولاریسمی که محمد بن‌سلمان به دنبال اجرایی کردن آن است در درون خاستگاهی ندارد و بیشتر تجویز شده از سمت غرب و به ویژه آمریکا است. الگویی که ولیعهد عربستان به دنبال پیاده کردن آن است، بیشتر شبیه به الگوی امارات متحده عربی است. الگو و مدلی که نه تنها برای عربستان بلکه برای بیشتر کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس تدارک دیده شده است. «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهور آمریکا نیز بارها از اقدامات و سیاست‌های بن‌سلمان در حوزه اصلاحات، حمایت و پشتیبانی کرده است. به طوری که اندیشکده «کاتو» مستقر در واشنگتن حمایت  رئیس‌جمهور آمریکا از سیاست‌های محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان سعودی را «بازی با آتش» دانست.
نتیجه
محمد بن‌سلمان در فاز جدید اصلاحات خود سعی دارد که حجاب و روابط بین زن و مرد را نشانه بگیرد. برای این مقصود برخی از زنان دربار سعودی به ویژه همسر بن‌سلمان با انتشار عکس بدون حجاب خود سعی کرده‌اند که تابوی این مسئله را شکسته و اعلام کنند که عربستان به سمت شخصی کردن حجاب پیش می‌رود. از سوی دیگر، دست دادن بن‌سلمان با وزیر زن اماراتی باعث شد که بحث سکولاریزه کردن جامعه عربستان از سوی بن‌سلمان بیشتر به واقعیت نزدیک شود. اما نکته مهم این است که اصلاحات در عربستان در حالی روی می‌دهد که همزمان سرکوب‌ها نیز افزایش یافته است. این مسئله خود دروغین بودن طرح اصلاحات بن سلمان را نشان می‌دهد.
یک گزارش حقوق بشری سازمان ملل، که طی پنج روز تحقیقات در عربستان تهیه شده است نشان می‌دهد که این کشور قوانین ضدتروریستی را به طور سیستماتیک برای توجیه شکنجه‌ها و زندانی کردن مدافعان حقوق بشر استفاده می‌کند. روزنامه گاردین ضمن ‌اشاره به گزارش سازمان ملل درباره عربستان نوشت، «بن امرسون» گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور مبارزه با تروریسم، با سیاستمداران، قضات، پلیس و دادستان‌های عربستانی ملاقات کرده است. وی در گزارشی نوشته است در عربستان کسانی که به طور مسالمت‌آمیز از حق آزادی بیان استفاده می‌کنند، به طور سیستماتیک مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرند. وی افزود، در عربستان عده‌ای سال‌ها در زندان می‌مانند و بقیه اعدام می‌شوند و از سوی دیگر، کسانی که این زندانیان را شکنجه می‌دهند، از مصونیت برخوردارند. این درحالی است که عربستان به تازگی 10 گواهینامه رانندگی به زنان این کشور داده و محمد بن سلمان ولیعهد سعودی خود را در موضع اصلاح‌گر در عربستان قرار داده است. اما این تغییرات تاریخی در عربستان همچنان تحت‌الشعاع دستگیری‌ ماه گذشته مخالفان مشهور ممنوعیت رانندگی، قرار می‌گیرد. امرسون می‌گوید طی دو سال گذشته، تمرکز بی‌سابقه‌ای از قدرت اجرایی خاندان سلطنتی در همه حوزه‌های زندگی مردم وجود داشته است. وی این مسئله را برای سازمان ملل که به سعودی‌ها این اجازه را داد تا سال ۲۰۱۶ به شورای حقوق بشر سازمان ملل وارد شوند، شرم‌آور عنوان کرد. وی افزود، هیچ قضاوتی در این کشور، مستقل نیست و سیستم قضایی کاملا در کنترل پادشاه است. امرسون خاطر نشان کرد، هیچ آزادی بیان، هیچ تفکیک قدرت، هیچ رسانه آزاد و هیچ اتحادیه تجاری آزاد یا هیچ جامعه مدنی در حال فعالیتی در عربستان وجود ندارد. از سوی دیگر، 30 نهاد حقوق بشری بین‌المللی از جمله «دیده بان بین‌المللی حقوق بشر»، «سازمان عفو بین‌الملل» و «مرکز اروپایی برای دموکراسی و حقوق بشر» از مقامات سعودی خواسته‌اند که هرچه سریع‌تر جوانان دختر و پسر فعال در زمینه حقوق بشر را که بازداشت شده‌اند، آزاد کند. به گزارش پایگاه «الخلیج آنلاین» این سازمان‌ها خواستار روشن شدن مکان بازداشت افرادی شده است که صرفا به دلیل حمایت از حقوق زنان یا غیره، بازداشت شده‌اند. این سازمان‌ها از عربستان خواستند اجازه دهد این افراد با خانواده خود در تماس باشند. در بیانیه‌این سازمان‌ها ضمن ابراز نگرانی از وضعیت حقوق بشر در عربستان، آمده است که این بازداشت‌ها در زمانی انجام شده است که دولت ریاض در قالب طرح «چشم‌انداز ۲۰۳۰»، اجرای شماری از اصلاحات را در عربستان آغاز کرده است. رژیم آل‌سعود طی هفته‌های گذشته، دستکم ۱۷ فعال زن و مرد در حوزه حقوق بشر را بازداشت کرده و به زندان انداخته است؛ امری که با اعتراض گروه‌های حقوق بشری و سازمان‌های بین‌المللی فعال در زمینه حقوق بشر روبه‌رو شده است.
در کل به نظر می‌رسد که تلاش‌های بن‌سلمان برای اعطای آزادی‌های بیشتر به ویژه در مورد زنان طرحی وارداتی است که با فرهنگ مردم عربستان همخوانی ندارد. البته بن‌سلمان در رقابت با امارات سعی دارد تا مسئله سکولاریزه کردن جامعه عربستان را پیش ببرد. اما نکته قابل تامل در این مورد این است که وی همزمان با اجرای این اصلاحات، فعالان حقوق زنان را نیز دستگیر و زندانی می‌کند.
درهر حال، سوالی که در حال حاضر ذهن‌ها را به خود مشغول کرده، این است که آیا اصلاحات موردنظر آمریکا و بن‌سلمان، باعث قوام رژیم آل‌سعود می‌شود، یا نه، این اصلاحات به ضدخود تبدیل شده و آل‌سعود را با چالش‌های جدید مواجه خواهد کرد؟