محمد احسان آزادی
در نخستین بخش از مطلب پیش‌رو اهمیت روزه در اسلام و نقش آن در تمرین ترک و خودداری و کسب تقوای الهی و تساوی فقیر و غنی مورد بررسی قرار گرفت در ادامه درسها و آموزه‌ها و آثار دیگر روزه واکاوی شده است.
***
فقر قیامتی
روزه کلاسی برای درک مفهوم برابری و برادری انسانی است. یعنی انسان بداند همه از یک نفس آفریده شده‌اند و هیچ تفاوتی جز به تقوا میان افراد نیست و از آن‌جایی که تقوا یک امر باطنی است کسی نمی‌تواند درباره دیگری قضاوتی داشته باشد و کسی را دارای کرامت یا فاقد آن بر شمارد. پس باید به هر انسانی به سبب شرافت ذاتی، اکرام و تکریم کرد چنانکه خداوند آدم و بنی آدم را کرامت بخشید.(اسراء، آیه 70) بر این اساس، دارایی و ثروت و قدرت به معنای کرامت شخص نیست؛ چنانکه نداری نیز به معنای اهانت نیست.(فجر، آیات 15 تا 17) کسی نمی‌تواند دیگری را به سبب فقر و فقدان قدرت اجتماعی و سیاسی، جزو اراذل و اوباش بشمارد و خود را به سبب ثروت و قدرت از ما بهتران قلمداد کند، چنانکه معیار و شاخص کافران در ارزش‌گذاری دیگران این گونه است.(هود، آیه 27)
از نظر قرآن همه انسان‌ها از فقر هویتی و ذاتی وجودی برخوردارند، به طوری که اگر عنایت و فضل الهی یک دم از کسی قطع شود نابود و نیست می‌شود. پس انسان نباید بر داشته‌های مادی خویش تفاخر کند. البته برای بسیاری از انسان‌ها این حقیقت آشکار است؛ زیرا هماره دارایی‌ها را از دست می‌دهند و در نفس و بیرون از نفس آنها همواره کمبودها و نواقص ایجاد می‌شود و هر از گاهی به مصیبتی گرفتار می‌آیند. با این همه مردم از حقیقت فقری خود غافل می‌شوند.
انسان در قیامت به چشم دل و بصیرت بینای تیز خویش می‌بیند که چگونه فقر هویتی دارد. البته کسی که خود را به خدا وصل کرده باشد، از غنای الهی برخوردار شده و فقر او به غنایی خاص تبدیل می‌شود.
در روایات، یکی از آموزه‌ها و درس‌هایی که باید از ماه رمضان گرفته شود، موضوع فقر هویتی انسان است که در آخرت آشکار می‌شود. انسان اگر با خودش ره توشه تقوا را برای آخرت نبرد، در فقر محض خواهد بود.(بقره، آیه 197) ماه رمضان به انسان می‌آموزد با گرسنگی و تشنگی آشنا شود و درد فقیران و بینوایان را لمس کند و برای کمک به آنان برخیزد. همچنین انسان در ماه رمضان با حقیقت دیگری آشنا می‌شود که اگر ره توشه تقوا بر نگیرد در قیامت با فقری مواجه خواهد شد که بدتر از آن نیست. امام رضا(ع) فرمود: انما امروا بالصوم لکی یعرفوا الم الجوع و العطش فیستدلوا علی فقر الاخره؛ مردم به انجام روزه امر شده‌اند تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگی آخرت را بیابند. (وسائل الشیعه، ج 4 ص 4 ح 5 علل الشرایع، ص 10 )
آزمون اخلاص
انسان برای رسیدن به کمالی در عبادت باید نیت خود را خالص گرداند و تنها برای خداوند و وجه‌الله عملی را انجام دهد.(انسان، آیه 8) منظور از عمل اعم از ترک یا فعل است. پس اگر می‌خواهد کاری را انجام ندهد برای رضایت خداوند آن را انجام ندهد همان طوری که اگر کاری را انجام می‌دهد تنها برای رضایت الهی انجام دهد.
از نظر قرآن،  اخلاص سرّى است الهى كه تنها در قلب بندگان محبوب الهى قرار مى‌گيرد. خداوند پيامبران بزرگ خويش را با اين صفت ستوده (مريم، آیه 51) و آن را سبب عدم سلطه شيطان معرفى مى‌كند.(ص، آیه 83)
كلمه اخلاص از ريشه خلص به معناى پيراستن از آميختگى و برگزيدن است و حقيقت آن، بيزارى از غير خدا (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ذیل واژه خلص) است.
خداوند در قرآن با بهره‌گیری از واژه‌هایی چون «اخلص» و مشتقات آن و نیز عبارت‌هایی چون «يريدون وجهه»، «اتّبع رضوان اللّه»، «أسلم وجهه للّه»، «نصحوا للّه»، «لن‌ندعوا من دونه إلها»، «ابتغاء وجه ربّهم»، «لوجه‌اللّه»، «قربات عند اللّه»، «للّه»، «ابتغاء مرضات اللّه»، «إن أجرى إلاّ على ربّ العالمين»، «اعبدوا اللّه ما لكم من إله غيره» بر ارزش و اهمیت اخلاص در عبادات تاکید کرده است. از نظر قرآن، ارزش انسان به این است که اعمالش را با اخلاص انجام دهد و به این سر الهی دست یابد.(بقره، آیه 112؛ آل عمران، آیات 162 و 163؛ نساء، آیه 125) همچنین خداوند کسب تقوا را در گرو اخلاص دانسته (شعراء، آیات 109 و 110) و آن را راهی مطمئن برای تمسک به ریسمان الهی و دستاویز محکم(لقمان، آیه 22) و عامل رضایت‌مندی خود(فتح، آیه 18) دانسته است. پس انسان باید یاد بگیرد چگونه اخلاص را در خود ایجاد و تقویت کند؛ زیرا راهی جز آن برای انسان نیست.
البته برخی از عبادت‌ها، به سبب آنکه طبیعت آن اقتضای ظهور و بروز دارد، احتمال ریا در آن می‌رود و انسان ممکن است کاری را برای خودنمایی و نشان دادن به دیگران انجام دهد. مثلا صدقه‌ای را می‌دهد یا نمازی را می‌خواند که به سبب حرکات آشکار نماز و  بالا و پایین رفتن، به چشم دیگران می‌آید. حج و جهاد و مانند آنها نیز چنین اقتضایی دارد. انسان نمی‌تواند حج رفتن یا زیارت امامان(ع) را مخفی کند و به طور طبیعی دیگران از اعمال عبادی انسان مانند حج و جهاد آگاه می‌شوند؛ اما روزه از عبادت‌هایی است که می‌تواند مخفی باشد و زمینه ریاورزی و خودنمایی در آن کمتر یا اصلا نیست. این گونه است که انسان می‌تواند رضایت خداوندی را به دست آورد، زیرا عبادتی را انجام می‌دهد که خالصانه و لوجه‌الله است.
امیرمومنان امام علی (ع) درباره نقش بسزای روزه در کسب اخلاص در انسان فرموده است: فرض‌الله... الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را واجب کرد تا به وسیله آن اخلاص خلق را بیازماید. (نهج‌البلاغه، حکمت 252 )
پس یکی از مهم‌ترین ابزارها و وسایل کسب اخلاص ، استفاده از روزه است. انسان در کلاس روزه می‌تواند به دور از هر گونه ریاورزی و خودنمایی، کسب اخلاص کند، بویژه آنکه در این نوع عبادت امور ضد اخلاصی چون منت گذاری نیز وجود ندارد؛ چنانکه در احسان و انفاق و دیگر کارهای خیر چنین امکان و احتمالی وجود دارد که موجب تباهی عمل می‌شود.
زکات بدن و سلامت آن
زکات به معنای رشد و نمو و پاک کردن است. از نظر اسلام دادن بخشی از مال در راه خدا و در چارچوب واجبات مالی و حتی انفاق و احسان استحبابی موجب افزایش ثروت و برکت در آن می‌شود. همچنین برای هر چیزی زکاتی است؛ زیرا زکات همانند هرس کردن و زدن شاخه‌های اضافی برای افزایش و کیفیت بخشی به محصول درختان و بوته‌ها است.
بدن انسان نیز در طول سال با انباشت زیادی از مواد غذایی در قالب چربی و مانند آن، نیازمند هرس است. روزه موجب هرس شدن شاخ و برگ‌های اضافی بدن است. بررسی‌های علمی نشان می‌دهد که با روزه ، مواد لازم بدن به یک تعادل می‌رسد و حتی غده‌های سرطانی نیز حذف می‌شود؛ زیرا این غده‌ها از انباشت بیش از اندازه مواد غذایی پدید می‌آید.
درسی که از رمضان باید آموخت آن است که همواره در طول سال باید خودمان را به گونه‌ای تربیت کنیم تا به مقدار نیاز بخوریم و مواد غذایی را در بدن خود به شکل چربی و قند اضافی ذخیره نکنیم که موجب انواع بیماری‌ها است. پیامبر گرامی(ص) می‌فرماید: صوموا تَصِحّوا؛ روزه بگيريد تا تندرست باشيد. (نهج‌الفصاحه، ص 547 ، ح 1854)
همچنین آن حضرت می‌فرماید: لکل شیئی زکاهًْ و زکاهًْ الابدان الصیام؛ برای هر چیزی زکاتی است و زکات بدنها روزه است. (الکافی، ج 4، ص 62، ح 3 )
درس مجاهدت و جهاد
از دیگر درس‌هایی که می‌توان از کلاس ماه رمضان و روزه گرفت، درس مجاهدت و جهاد است. جهاد در اصطلاح تلاش نظامی است که با جان و مال در معرکه نبرد انجام می‌گیرد. اما نوعی از جهاد به عنوان جهاد نفس است که علیه زیاده خواهی‌های نفس انجام می‌گیرد و جهاد اکبر نام دارد؛ زیرا انسان تا زمانی که بر دشمن درون چیره نشده نمی‌تواند بر دشمن بیرون غلبه کند؛ چرا که پیامبر(ص) فرموده است: أَعْدَى‏ عَدُوِّكَ‏ نَفْسُكَ الَّتِي بَيْنَ جَنْبَيْكَ‏؛ سرسخت‌ترین دشمنت نفس تو هست كه در میان دو پهلويت قرار دارد. بحار الأنوار، علامه، ج ‏۶۷، ص ۶۴؛ حكمت نامه پيامبر اعظم، محمدی ری شهری، ج ۷، ص ۴۱۸)
خداوند تغییرات بیرونی را متوقف بر تغییرات درونی در نفس دانسته و می‌فرماید: إِنَّ اللهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ؛ براستی خداوند هیچ چیز از قومی را تغییر نمی‌دهد مگر آنکه آنان آنچه در نفس‌هایشان است تغییر دهند.(رعد، آیه 11)
بنابراین، تغییراتی که در عرصه جهاد اجتماعی و سیاسی و نظامی رخ می‌دهد، متوقف بر تغییرات درونی و روانی است.
روزه به سبب آنکه شرایط سختی را ایجاد می‌کند تمرینی برای مجاهدت‌های نظامی است. از این رو روزه در روزهای بلند و گرم تابستان در حکم مجاهدت در میدان جهاد نظامی دانسته شده است. رسول خدا(ص) فرموده است: الصوم فی الحر جهاد؛ روزه گرفتن در گرما، جهاد است. (بحارالانوار، ج 96، ص 257 )
مهار و مدیریت نفس و اعضا
چنانکه بارها گفته و شنیده شده، هدف از روزه آموزش و پرورش نفس است. انسان با روزه مهار و مدیریت نفس را به دست می‌گیرد تا بر اساس رضایت خداوندی عمل کند نه خواسته‌ها و هواهای نفسانی. بسیاری از مردم به سبب تحت تاثیرقرار گرفتن از هواهای نفسانی، خدای خویش را هواهای نفسانی قرار می‌دهند(فرقان، آیه 43؛ جاثیه، آیه 23) اما روزه به انسان این امکان را می‌دهد تا از ولایت هواهای نفسانی بیرون آمده به ولایت الهی برسد.
البته ایجاد چنین تغییری بسیار سخت و دشوار است؛ زیرا دشمن‌ترین دشمنان انسان مسئولیت مقابله با این تغییر را به عهده دارد و اجازه نمی‌دهد تا چنین تغییری رخ دهد. بنابراین، لازم است تا گام به گام این تغییرات ایجاد شود. گام‌های نخست تغییر با مهار اعضا و جوارح انجام می‌گیرد. امام صادق(ع) فرموده است: اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و شعرک و جلدک؛ آنگاه که روزه می‌گیری باید چشم و گوش و مو و پوست تو هم روزه دار باشند.(یعنی از گناهان پرهیز کند). (الکافی ج 4 ص 87، ح 1 )
همچنین حضرت زهرا (س)فرمود: ما یصنع الصائم بصیامه اذا لم یصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه؛ روزه‌داری که زبان و گوش و چشم و جوارح خود را حفظ نکرده روزه‌اش به چه کارش خواهد آمد. (بحارالانوار، ج 93 ص 295 )
در این گام باید به سراغ مهم‌ترین جنبه انسانی رفت و قلب را آموخت تا فرمانبردار هواهای نفسانی نباشد و بر اساس خواسته‌های آن رفتار نکند. از همین‌رو امام علی(ع) برترین حالت را صوم قلب دانسته و فرموده است: صوم القلب خیر من صیام اللسان و صوم اللسان خیر من صیام البطن؛ روزه قلب بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شکم است. (غرر الحکم، ج 1، ص 417، ح 80 )
اگر انسان به صوم قلب و تسلط بر نفس نرسد، نباید امید داشته باشد که روزه واقعی را درک کرده و از آثار و برکات آن بهره‌مند باشد. امام علی(ع) هشدار داده و فرموده است: کم من صائم لیس له من صیامه الا الجوع و الظماء و کم من قائم لیس له من قیامه الا السهر و العناء؛ چه بسا روزه‌داری که از روزه‌اش جز گرسنگی و تشنگی بهره‌ای ندارد و چه بسا شب زنده‌داری که از نمازش جز بیخوابی و سختی سودی نمی‌برد.(نهج‌البلاغه، حکمت 145)
تمرین  صبر و استقامت
روزه یکی از بهترین وسایل و ابزارهای ایجاد و تقویت صبر  و استقامت در انسان است. اگر انسانی بخواهد در مقام صابران قرار گیرد و از آثار آن بهره‌مند شود، باید روزه را به عنوان بهترین ابزار به کار گیرد. در روایت است: عن الصادق (ع) فی قول الله عزوجل :«واستعینوا بالصبر و الصلوة » قال: الصبر الصوهًْ؛ امام صادق علیه‌السلام فرمود: اینکه خداوند عزوجل فرموده است: از صبر و نماز کمک بگیرید، مراد از صبر، همان روزه است. (وسائل الشیعه، ج 7 ص 298، ح 3 )
البته هر چه شرایط روزه گرفتن سخت‌تر باشد، تاثیر بیشتری در تحقق و تقویت صبر خواهد داشت. در این میان خداوند به کسی که صبوری و استقامت پیشه کند از طریق فرشتگان یاری می‌رساند. این گونه است که روزه‌دار از عنایت ویژه و امدادهای غیبی الهی برخوردار می‌شود و با آنکه در روزهای عادی به سرعت تشنگی و گرسنگی بر او چیره می‌شد، در روزه‌هایی که نیت روزه می‌کند بویژه روزه‌های ماه رمضان در اوج گرما و روزهای طولانی تابستان، احساس تشنگی و گرسنگی نمی‌کند یا کمتر می‌کند به طوری که خودش احساس می‌کند در وضعیت دیگری قرار دارد که خیلی بهتر از روزهایی است که روزه نمی‌گیرد. این قدرت و توان را خداوند از راه فرشتگان به او می‌رساند؛ زیرا امام صادق(ع)فرموده است: من صام لله عزوجل یوما فی شدة الحر فاصابه ظما و کل الله به الف ملک یمسحون وجهه و یبشرونه حتی اذا افطر؛ هر کس که در روز بسیار گرم برای خدا روزه بگیرد و تشنه شود خداوند هزار فرشته را می‌گمارد تا دست به چهره او بکشند و او را بشارت دهند تا هنگامی که افطار کند. (الکافی، ج 4 ص 64 ح 8؛ بحار الانوار ج 93 ص 247)
شادی روزه‌دار
انسان شادی و سرور را دوست می‌دارد و آن را نشانه‌ای از خوشبختی می‌داند. کسانی که در توهم خوشبختی هستند و می‌خواهند به خوشبختی توهمی دست یابند، از مواد و ابزارهایی استفاده می‌کنند که ایشان را به شادی گذرا برساند. این گونه است که به مواد مخدر رو می‌آورند تا احساس خوشبختی و شادی را در خود به هر شکلی شده ایجاد کنند. البته استفاده از این ابزارها برای ایجاد احساس شادی در دل و روان، تبعات سنگینی دارد؛ زیرا به دلیل آنکه تاثیر مواد مخدر است، شادی به سرعت از دست می‌رود و جای خود را به غم و اندوهی سنگین می‌دهد. افزون بر آن ، این مواد در بلندمدت تاثیر خودش را از دست داده و ناچار به مصرف بیشتر و زمان بیشتر می‌شوند و خود به افزایش غم و حزن و اندوه و افسردگی کمک می‌کند و در نهایت شخص به تباهی و مرگ سوق می‌یابد.
از نظر آفریدگار و پروردگار بشر، راه درست کسب شادی و سرور استفاده از این مواد نیست، بلکه شادی واقعی از راه‌های دیگری کسب می‌شود که زیباتر، برتر، سالم تر، مفیدتر، ماناتر، پایاتر و سازنده‌تر است. از جمله این راه‌ها، کسب شادی از راه روزه داری است.
امام صادق(ع) فرموده است: للصائم فرحتان فرحة عند افطاره و فرحة عند لقاء ربه؛ برای روزه‌دار دو خوشحالی است: 1 - هنگام افطار 2 - هنگام دیدار پروردگار در وقت مردن و روز قیامت.(وسائل الشیعه، ج 7 ص 290 و 294 ح 6 و 26)
علت این شادی آن است که رضایت خداوندی و تقرب به او از راه اعمال عبادی و اطاعت، انسان را در جایگاه برتری قرار می‌دهد که در آن مقام اندوه و حزنی از گذشته و ترس و خوفی از آینده نیست و انسان در برترین حالت از خوشحالی قرار می‌گیرد.(بقره،آیات 62 و 112 و 262؛ آل عمران، آیه 170؛ انشقاق، آیه 9) از نظر قرآن شادی واقعی در رضایت خداوندی از طریق انجام انواع عبادت به دست می‌آید. پس اگر کسی خواهان شادی و سرور واقعی است آن را در اطاعت الهی و رضایت خداوندی بجوید.
باید روزه در ماه رمضان را تمرینی برای راه‌یابی به شادی واقعی دانست و از این کلاس کوتاه آموزشی و پرورشی برای رسیدن به شادی و سرور بهره گرفت. در مدت کوتاه یک ماهه رمضان انسان هر شب وقتی بر سر سفره افطار می‌نشیند، از شادی و سروری برخوردار می‌شود که بر اساس رضایت الهی فراهم آمده است. این سرور را می‌توان با استفاده از انجام انواع عبادت در طول سال تکرار کرد.
تمرین روزه‌داری در بهار مومن
بی گمان روزه‌داری در ماه‌های گرم و بلند تابستان سخت و دشوار است. یکی از راه‌های کسب توان برای انجام این عمل سخت در ماه‌های گرم و بلند تابستان، انجام این عمل عبادی به شکل تمرینی در بهار ایمان و مومن است. رسول خدا(ص) فرمود: الشتاء ربیع المومن یطول فیه لیله فیستعین به علی قیامه و یقصر فیه نهاره فیستعین به علی صیامه؛ زمستان بهار مومن است از شبهای طولانی‌اش برای شب زنده داری و از روزهای کوتاهش برای روزه داری بهره می‌گیرد. (وسائل الشیعه، ج 7 ص 302، ح 3)
پس برای اینکه بتوان در ماه‌های تابستان روزه واجب گرفت، بهتر آن است تا در روزهای کوتاه زمستان آن را تمرین کرد و بستری برای روزهای بلند تابستان فراهم آورد. اصولا انسان با تمرین است که به کاری عادت می‌کند. پس کودکان را در زمستان به روزه داری تشویق کنیم تا آمادگی انجام آن را در تابستان به دست آورند. خودمان نیز باید این رویه را در پیش گیریم تا بدن به روزه داری عادت کند و در هنگام تابستان و روزهای بلند بتوانیم سربلند از روزه واجب رمضانی بیرون آییم.
راه‌های دیگری نیز وجود دارد تا انسان برای روزه در روزهای سخت‌تر آماده شود. از جمله گرفتن سه روز روزه مستحبی در هر ماه است. این روزه گرفتن هم انسان را آماده می‌کند و هم آثار و برکات بسیاری دارد. امام صادق(ع) فرمود: من جاء بالحسنهًْ فله عشر امثالها من ذلک صیام ثلاثهًْ ایام من کل شهر؛ هر کس کار نیکی انجام دهد ده برابر آن پاداش دارد و از جمله آنها سه روز روزه در هر ماه است. (وسائل الشیعه، ج 7، ص 313، ح 33 )
همچنین روزه گرفتن در برخی از ماه‌های سال که ثواب و پاداش بسیاری دارد تمرینی برای انجام روزه در ماه مبارک رمضان و روزهای بلند سال است. امام کاظم (ع) فرموده است: رجب نهر فی الجنه‌اشد بیاضا من اللبن و احلی من العسل فمن صام یوما من رجب سقاه الله من ذلک النهر؛ رجب نام نهری است در بهشت از شیر سفیدتر و از عسل شیرین‌تر هرکس یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد خداوند از آن نهر به او می‌نوشاند. (من لا یحضره الفقیه ج 2 ص 56 ح 2؛ وسائل الشیعه ج 7 ص 350 ح 3)
افطاری دادن و بخشندگی
از دیگر درس‌هایی که ماه رمضان به آدمی می‌آموزد، عادت به اطعام و افطاری دادن به دیگران و بخشندگی است. انسان‌ها در این ماه به سبب افزایش معنویت و ترس از قیامت و گرایش به رضوان الهی، اعمال بهتری را انجام می‌دهند و بسیار مهربان و دلسوز می‌شوند. اهل احسان و بخشندگی شده و به سادگی از حق خویش می‌گذرند و اهل ایثار می‌شوند؛ زیرا می‌کوشند خود را به ابرار و مقربان و سابقون نزدیک کنند و همانند اهل بیت عصمت و طهارت(ع) لوجه الله از خود ایثار و گذشت کرده و اطعام کنند(انسان، آیات 5 تا 8).
البته در قرآن آمده برای عبور از گردنه‌ها و عقبات روز قیامت باید کارهایی انجام داد که یکی از مهم‌ترین آنها اطعام دادن است.(بلد، آیات 12 تا 14)
در اسلام برای تشویق مردم به اطعام و افطاری دادن روزه‌داران روایات بسیاری وارد شده است. از جمله امام صادق(ع) فرموده است: من فطر صائما فله مثل اجره؛ هر کس روزه‌داری را افطار دهد، برای او هم مثل اجر روزه‌دار است. (الکافی، ج 4 ص 68، ح 1 ) امام کاظم(ع) نیز فرموده است: فطرک اخاک الصائم خیر من صیامک؛ افطاری دادن به برادر روزه دارت از گرفتن روزه (مستحبی) بهتر است. (الکافی، ج 4 ص 68، ح 2 )
تمرین سپاسگزاری و شکر
از نظر آیات قرآنی یکی از راه‌های شکر نعمت، روزه گرفتن است. برای همین است که هر گاه در کاری موفقیتی کسب شد بهترین شیوه شکرگزاری روزه گرفتن دانسته شده است. خداوند در آیه 185 سوره بقره، روزه ماه رمضان را تمرینی برای شکرگزاری دانسته است. به این معنا که روزه هم تمرین کسب تقوا و هم تمرینی برای تشکر از خداوند برای نعمت‌های بسیاری است که به او داده است.
تمرین استعانت از خدا
از درس‌های دیگر رمضانی تمرین استعانت جویی از خداست. از آنجایی که بر اساس آیات و روایات تفسیری استعانت‌جویی از صبر به استعانت جویی از روزه تفسیر شده است(بقره، آیات 45 و 153 و روایات تفسیری) باید گفت که یکی از بهترین راه‌های مددجویی از خدا، روزه گرفتن است. در ماه رمضان این رویه به روزه داران آموزش داده می‌شود و انسان می‌تواند از این رویه در طول سال بهره گیرد و هر گاه در کاری ناتوان بود و موفقیت خود را کم می‌بیند می‌تواند به نماز و روزه به عنوان دو عامل برای توجه و بهره‌گیری از امدادهای الهی در راستای کسب موفقیت استفاده کند.
در آیات و روایات ، درس‌ها و آموزه‌های دیگری برای روزه رمضان و اعمال آن بیان شده است. اما در این مختصر به همین مقدار بسنده می‌شود.