الف) شهرهای علمی در تمدن اسلامی
استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» درباره شکل گیری حوزه‌ها و مدارس علمی و دانشگاههای اسلامی می‌نویسد:
«... اولین حوزه علمی در مدینه تاسیس شد و برای اولین بار عرب حجاز در مدینه با مسئله استادی و شاگردی و نشستن در حلقه درس و حفظ و ضبط آنچه از استاد می‌شنود، آشنا شد. مسلمین با حرص و ولع فراوانی آیات قرآن را که تدریجا نازل می‌گشت را فرا می‌گرفتند و به حافظه می‌سپردند و آنچه را که نمی‌دانستند از افرادی که رسول خدا آنها را مامور کتابت آیات قرآن کرده بود و به کُتّاب وحی معروف بودند، می‌پرسیدند... در مسجد پیغمبر رسما حلقه‌های درس تشکیل می‌شد و در آن حلقه‌ها به بحث و گفت‌و‌گو درباره مسائل اسلامی و تعلیم و تعلم پرداخته می‌شد... بعد از مدینه، عراق محیط جنب و جوش علمی گشت. در عراق ابتدا دو شهر بصره و کوفه، مرکز علم بودند اما پس از بنای بغداد، آن شهر مرکز علمی شد و در آن شهر بود که علوم ملت‌های دیگر به جهان اسلام منتقل گشت. بعدها ری و خراسان و ماوراء النهر و مصر و شام و اندلس و غیره هرکدام به صورت یک مهد علمی در آمدند...
سلیمانیه در عثمانی
مجموعه «سلیمانیه» در ترکیه که در کنار مسجدی به همین نام قرار دارد، در واقع یک شهر علمی مانند «ربع رشیدی» در تبریز به حساب می‌آمد. شهری که دانشمندان و فضلاء و طلاب علوم دینی و تجربی بتوانند تمامی احتیاجات خود را در آن رفع کنند. چنان‌که در گوشه‌ای از این شهر علمی، حمام وجود داشته، در سمت دیگر بیمارستان و مسجد سلیمانیه که خود یک مرکز عبادی بزرگ به شمار می‌آمد، در سویی دیگر مکتب خانه و مدرسه و کلاس‌های درس و همچنین بخش پژوهشی و تحقیقاتی و به خصوص کتابخانه‌ای که طلاب و دانشمندان و دانشجویان بتوانند تجارب علمی و پژوهشی خود را در آن انجام دهند. کتابخانه‌ای که هنوز هم حاوی نسخه‌های منحصر به فرد منابع و مکتوبات تاریخی و علمی و پژوهشی است. سلیمانیه‌ یک مجموعه علمی پیشرفته بود، آن هم در دوران و قرونی که اروپا در بربریت و توحش غوطه می‌خورده است.
ربع رشیدی، یک شهر علمی تمام عیار
«ربع رشیدی» در تبریز اولین مجموعه دانشگاهی در تاریخ بشریت به حساب می‌آید. در این مجموعه تمام سازه‌هایی که می‌توانسته نیازهای مختلف دانشجویان و طلاب علم را فراهم کند، موجود بوده است. مجموعه‌ای که براساس اسناد به دست آمده از جمله وقف نامه آن، در زمان صدارت «خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی» بنیاد گذارده شده و متشکل از دانشگاه و بیمارستان و مراکز خرید و کتابخانه بوده که در آن علماء، محصلین، دانشجویان و طلاب می‌توانستند علوم مختلف را تحصیل کنند و همه نیازهای مادی و غیر مادی خود را در همان مجموعه تامین نمایند؛ اعم از خرید، مسائل درمانی و بیمارستان برای کارهای عملی و تجربی دانشجویان پزشکی و...
دکتر بهروز ایبلیکچه (استاد دانشگاه آذربایجان) درباره خصویات
«ربع رشیدی» می‌گوید:
«... ربع رشیدی نام دانشگاهی در تبریز است که 700 سال پیش ساخته شد. در آن زمان رشته پزشکی، زراعت و علوم پرورشی در این دانشگاه تدریس می‌شد و حدود 4000 نفر در این مکان آموزش قرائت قرآن می‌دیدند. دانشمندان بسیاری از کوفه، بصره و شام آمده و به جوانان تدریس می‌کردند. پزشکان، کحالان و جراحان بسیاری از 123 دیار دنیا مثل سرزمین روم، یونان، چین، هند و مصر به این دانشگاه که افتخار تبریز بود، آمده و به مردم خدمت  می‌کردند. این دانشگاه همواره یکی از صفحات طلایی تاریخ ایران محسوب شده. در سایه تلاش‌های خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، علم جویان بسیاری در آن زمان از نقاط مختلف جهان به ایران می‌آمدند و پس از علم اندوزی به دیار خود بازمی‌گشتند. می‌توان گفت علم جویانی از ممالک اروپایی و نقاط دیگر با دست خالی به تبریز آمده و پس از کسب علم، با دست پر تبریز را ترک می‌کردند...»
در لغت نامه دهخدا درباره ربع رشیدی چنین آمده است:
«... ربع رشیدی... از یادگارهای خواجه رشیدالدین فضل اﷲ همدانی وزیر نامی «اولجایتو» یا سلطان محمد خدابنده و مولف «جامع التواریخ رشیدی» است که در اوایل قرن هشتم و یا اواخر قرن هفتم هجری بنا شد و برحسب نوشته مورخان و جهانگردان بزرگ، دارای وسعت و عظمت زمین با بناهای بیشمار از قبیل مسجد و مدرسه و دارالشفا و کتابخانه و گنبدی برای مدفن خواجه رشیدالدین بوده از این‌رو برخی آن‌را «شهرچه»ای نام نهاده‌اند.
این بنا مثل بیشتر شهرهای قدیم دارای حصار و بارویی عظیم است و کتابخانه آن بزرگترین کتابخانه‌های عصر بشمار میرفته و مدرسه آن مرکز بزرگ تحصیلات دانش پژوهان بوده است و نامه خود خواجه که به دو پسرش خواجه جلال الدین حاکم روم و خواجه سعدالدین درباره ساختمان این بنا نوشته، گواه صادقی بر عظمت و شکوه آن
می‌باشد.
از مضمون این دو نامه مستفاد میشود که در آن زمان «ربع رشیدی» بمنزله دانشگاهی بوده که از هر علمی در آنجا شعبه‌ای تاسیس شده و 6 هزار تن دانشجو در آن به کسب علوم  می‌پرداخته و خواجه، اوقافی برای تکمیل کتابخانه و مدرسه و نشر کتب و تامین هزینه زندگی و تحصیل طلاب علوم مختلف اختصاص داده و دانشمندان بزرگ از هر کرانه گرد کرده و به کار تالیف و تدریس گماشته و مقرری آبرومندی برای آنان تعیین کرده بوده است و از آن جمله پنجاه پزشک حاذق وچندین جراح از هند ومصر وچین و شام در آنجا سکونت داشته‌اند. شاردن، سیاح معروف فرانسوی که در سال 1084 هجری قمری به ایران مسافرت کرده، در ضمن شرح و تعریف این قلعه گوید: صد سال قبل، شاه عباس کبیر دستور به تعمیر آن داد ولی شاهان دیگر صفوی توجهی بدان نکردند و دوباره ویران شد.»
بزرگترین بنیاد خیریه تاریخ
اما «ربع رشیدی» از یک محله بزرگتر بوده و بزرگترین بنیاد خیریه محسوب شده که تاریخ ایران چه در زمان قبل از اسلام و چه بعد از اسلام، مانند آن را به این شکوه و عظمت تجربه نکرده بود.وقفنامه
«ربع رشیدی» به خط خود خواجه رشید الدین فضل الله همدانی در دویست و پنج صفحه بزرگ نوشته شده و شرح ابنیه و عمارات
«ربع رشیدی» (املاک و اموالی که برآن وقف شده، کیفیت مصارف آن املاک و اموال)، صفات لازمه متولی و ناظر و مشرف (شرایط خدمه و عمله و کسان دیگر که از اوقاف «ریع رشیدی» برخوردار می‌شوند) را به تفصیل بازگفته است.
دروسی که در مدارس «ربع رشیدی» تدریس و تعلیم می‌گردید،کتاب‌هایی که نوشته و خوانده می‌شد، ترتیب خدمت پاسبانان و غلامانی که به خدمت «ربع رشیدی» گماشته شده و حقوق و معاش روزانه و سالانه آنها و اطبایی که برای بیمارستان آنجا استخدام شده بودند و شرایط استخدام آنها و دروسی که به شاگردان طب می‌آموختند، چگونگی دوا دادن به بیماران و نسخه نوشتن طبیب و حتی طریقه آش پختن برای رنجوران، تهیه خوراک زمستان و انبار آذوقه، به تمامی در آن وقفنامه شرح داده شده است. شرح کامل این وقف تاریخی در فصل سبک زندگی اسلامی/ایرانی و در بخش وقفنامه «ربع رشیدی» خواهد آمد.
ب) علم و عالِم در اسلام
در اینکه اسلام راجع به علم تأکید و توصیه کرده و در کمتر موضوعی، این قدر توصیه و تأکید شده است، بحثی نیست. از قدیمی‌ترین زمانی که کتب اسلامی تدوین شد، در ردیف سایر دستورهای اسلامی از قبیل نماز، روزه، حج، جهاد و امر به معروف، بابی هم تحت عنوان باب «وجوب طلب العلم» باز شد و علم به عنوان یکی از فرایض شناخت.
در اولین آیات وحی امر به خواندن، قلم و بیان شده است و آیات دیگری هم در فضیلت علم و مقام عالم آمده است از طرف دیگر آیاتی جهل را به لحن شدیدی مذمت کرده است.
گذشته از آیات قرآن کریم، مؤکدترین و صریح‌ترین توصیه‌های رسول خدا(صلی الله علیه وآله) و اهل بیت (علیهم السلام) درباره علم است. از آن جمله روایات زیر:
«طلب العلم فریضهًْ علی کل مسلم» و در برخی نسخه‌ها «... و مسلمهًْ»
یعنی تعلم و طلب علم بر هر مسلمانی فرض و واجب است.این روایت بیان می‌کند، علم اختصاص به طبقه‌ای خاص و به جنسی خاص ندارد و هر کس مسلمان است باید دنبال علم برود، و علم یک فرضیه عمومی است.
و یا در روایت «اطلبوا العلم ولو بالصین» ؛ یعنی علم مکان معین ندارد، هر نقطه ی جهان که علم هست بروید و اقتباس کنید و یا روایت
«اطلبوا العلم من المهد الی اللحد» یعنی در همه ی عمر، از گهواره تا گور، در جستجو و طلب علم باشید، یعنی علم فصل و زمان معین ندارد؛ در هر زمانی باید از این فرصت استفاده کرد.