خودکفایی اقتصادی از منظر قرآن
جواد نیکوسیرت
خودکفایی و استقلال جامع در همه حوزه‌ها، بر اساس آموزه‌های قرآنی، آئین مسلمانی است. تاکید قرآن بر این است که جامعه اسلامی در عرصه اقتصادی باید با اتخاذ روش‌هایی بر روی پاهای خود بایستد و به بیگانگان محتاج نباشد.
آنچه در پی می‌آید بررسی برخی آیات مربوط به ضرورت خودکفایی مسلمانان است.
خودکفایی و استقلال، آئین مسلمانی
خداوند در آیات قرآنی بر استقلال همه‌جانبه امت اسلام از جوامع دیگر تاکید می‌کند. برخی از آیات به‌صراحت هر گونه وابستگی به ویژه در حوزه اقتصادی را مردود شمرده و از مسلمانان خواسته تا به گونه‌ای اقتصاد جامعه را بنیاد گذاشته و استوار سازند که نیازی به بیگانگان وجود نداشته باشد؛ زیرا اقتصاد، قوام جامعه است (نساء، آیه ۵) و همانند ستون میانی خیمه عمل می‌کند. پس اگر اقتصاد خودکفا و مستقل وجود نداشته باشد، جامعه فاقد ستون اصلی و میانی خواهد بود و توان ایستادگی و مقاومت نخواهد داشت.
خداوند با تمثلی در آیه ۲۹ سوره فتح وضعیت مسلمانی و جامعه اسلامی را همانند گیاهی دانسته که بر ساق خود استوار است و به جایی تکیه ندارد. خداوند می‌فرماید:«محمد پیامبر خدا و کسانی که با او هستند بر کافران سختگیرند و با یکدیگر مهربان؛ آنان را می‌بینی که رکوع می‌کنند، به سجده می‌آیند و جویای فضل و خشنودی خدا هستند، نشانشان اثر سجده‌ای است که بر چهره آنهاست، این است وصفشان در تورات و در انجیل، که چون کشته‌ای هستند که جوانه بزند و آن جوانه محکم شود و بر پاهای خود بایستد و کشاورزان را به شگفتی وادارد، تا آنجا که کافران را به خشم آورد، خدا از میان آنها کسانی را که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند به آمرزش و پاداشی بزرگ وعده داده است».
در این آیه خداوند می‌فرماید امت اسلام، امتی است که با خودشان مهربان و نسبت به دشمنان سختگیر هستند. اهل عبادت و بندگی بوده و آثار سجود در پیشانی‌شان دیده می‌شود. همچنین آنان همانند گیاهی هستند که جوان و محکم روی پای خود ایستاده‌اند و تکیه‌ای به کسی و چیزی ندارند.
در این عبارت آئین مسلمانی توضیح داده شده که شامل امور زیر است: همراهی با پیامبر(ص)، شدت و سختگیری نسبت به کفار، مهربانی نسبت به یکدیگر، اهل رکوع و سجود دائمی و اقامه نماز، جست‌وجوگر فضل و ثواب خداوندی و رضوان و خشنودی الهی، دارندگان چهره و سیمای اهل عبادت و آثار و نشانه سجده‌های بسیار، مفید چون گیاه، هماره در حال رشد و جوانی، استحکام داخلی، استواری بیرونی، موجب شادمانی خداوند و پیامبر(ص) به عنوان کشاورز و زارع، موجب خشم دشمنان.
در تفسیر مجمع‌البیان در ذیل آیه آمده است: در آیه شریفه خداى فرزانه در قالب این مثال به وصف پیامبر و ایمانآوردگان پرداخته که منظور از کِشت و زراعت، وجود گرانمایه پیامبر است و جوانه‌ها یاران فداکار و پراخلاص آن حضرت که بر گرد خورشید وجود او هستند. آنان در آغاز طلوع اسلام ناتوان و بىیار و یاور بودند، همان‌گونه که هر نهال و زراعتى در آغاز ضعیف است و آنگاه بتدریج قوت و توان مى‌یابد و رشد مىکند، مردم توحیدگرا و با ایمان نیز دست یارى بر دست یکدیگر نهادند و رفته رفته با ایمان و اخلاص و خودسازى و تقوا و دانش و بینش و مدیریت درست، به قدرتى شکستناپذیر تبدیل شده و بر کارها تسلط یافتند.
مفسران تفسیر نمونه نیز می‌نویسند: در توصیف دوم که در انجیل آمده نیز پنج وصف عمده براى مؤمنان و یاران محمد (ص) ذکر شده است: جوانه زدن، کمک کردن براى پرورش، محکم شدن، بر پاى خود ایستادن، و نمو چشمگیر اعجاب‌انگیز.
در حقیقت اوصافى که در تورات براى آنها ذکر شده اوصافى است که ابعاد وجودی آنها را از نظر عواطف و اهداف و اعمال و صورت ظاهر بیان مى کند و اما اوصافى که در انجیل آمده بیانگر حرکت و نمو و رشد آنها در جنبه هاى مختلف است. آرى آنها انسان‌هایى هستند با صفات والا که آنى از«حرکت» باز نمى‌ایستند، همواره جوانه مى‌زنند و جوانه‌ها پرورش مى‌یابد و بارور مى‌شود. همواره اسلام را با گفتار و اعمال خود در جهان نشر مى‌دهند و روز به روز خیل تازه‌اى بر جامعه اسلامى مى‌افزایند.
آنها هرگز از پاى نمى‌نشینند و دائما رو به جلو حرکت مى‌کنند، در عین عابد بودن مجاهدند، و در عین جهاد عابدند، ظاهرى آراسته، باطنى پیراسته، عواطفى نیرومند و نیاتى پاک دارند، در برابر دشمنان حق مظهر خشم خدایند و در برابر دوستان حق، نمایانگر لطف و رحمت او.
سپس در دنباله آیه مى‌افزاید: این اوصاف عالى، این نمو و رشد سریع و این حرکت پربرکت، به همان اندازه که دوستان را به شوق و نشاط مى‌آورد سبب خشم کفار مى‌شود. (تفسیر نمونه ذیل آیه.)
در این آیه به صراحت با عباراتی چون «فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ» از جامعه اسلامى خواسته شده تا به عنوان آئین مسلمانی به استقلال و خودکفایی برسند. لذا از آئین مسلمانی یکی این است که جامعه و امت اسلامی باید خودکفا، مستحکم و مستقل باشد و روى پاى خود بایستد و هیچ نیازی به دشمنان نداشته باشد، بلکه باید چنان در حالت سرزندگی و جوانی و کوشش و تلاش و رشد و نمو باشد و از همه جهات مستقل و خودکفا که دشمنان را به خشم آورد و موجبات نومیدی آنان را فراهم آورد؛ به طوری که اگر تحریم کردند نه تنها اندوهگین نشود، بلکه آن را عاملی برای افزایش قدرت و رشد و شکوفایی خود بداند و گمان نبرد که با تحریم اقتصادی، اقتصادش فرو می‌پاشد و جامعه بی‌ستون قوام بخشی به نام اقتصاد خواهد ماند.
خداوند در آیه ۲۸ توبه خواستار قطع رابطه اقتصادی با دشمنان اسلام و مسلمانان می‌شود که از آئین مسلمانی است که با دشمنان قطع ارتباط کنید. سپس به مسلمانان نسبت به تحریم اقتصادی و قطع رابطه با دشمنان دلگرمی می‌دهد و می‌فرماید که اگر رابطه اقتصادی با دشمنان قطع شود شما ضرر و زیانی نخواهید کرد؛ زیرا خداوند از فضل خویش شما را کمک می‌کند و مشکلات اقتصادی شما را حل و فصل می‌کند؛ چنانکه می‌فرماید: وَإِنْ خِفْتُمْ عَیْلَهً فَسَوْفَ یُغْنِیکُمُ اللهُ مِن فَضْلِهِ إِن شَاء إِنَ اللهَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ و اگر در این قطع رابطه از فقر بیمناکید، پس بزودى خدا- اگر بخواهد- شما را به فضل خویش بىنیاز مىگرداند، که خدا داناى حکیم است. (توبه، آیه ۲۸)
اینکه خداوند در آیات قرآن خواستار استقلال همه‌جانبه بویژه اقتصادی است، از آن روست که اقتصاد، قوام بخش جامعه و ستون آن است؛ و استقلال و خودکفایی به معنای استقلال در زمینه‌های دیگر نیز خواهد بود؛ اما وابستگی اقتصادی موجب می‌شود تا جامعه فاقد ستون اصلی باشد و نتواند بر ساق خود استوار و محکم بایستد و هماره نیازمند تکیه گاهی است که بر آن تکیه دهد.
این خودکفایی و استقلال اقتصادی است که زمینه و بستر استقلال سیاسی و نظامی را فراهم می‌آورد؛ زیرا اگر جامعه اسلامی بخواهد دارای استقلال سیاسی باشد باید از توان نظامی نیز برخوردار باشد و وابستگی به دیگران نداشته و یا اجازه ندهد تا دیگران بر آنان سلطه یافته و چیره گردند. این گونه است که اگر بخواهیم به مفاد آیه ۶۰ سوره انفال عمل کنیم و در حد استطاعت از نفرات و تجهیزات جنگی و دفاعی برخوردار باشیم باید استقلال اقتصادی داشته و بتوانیم همه قوت و توان نظامی را از این راه به دست آوریم.
پس، از آنجا که استقلال سیاسی و نظامی در گرو استقلال اقتصادی است، لازم است تا به عنوان امت اسلام و یک هویت مستقل در عرصه جامعه جهانی و در میان امت‌های دیگر، از استقلال اقتصادی برخوردار بوده و از هر گونه وابستگی اقتصادی رهایی یافته و بر پا و ساق خود استوار بوده و تکیه و اعتمادی به دیگران نداشته باشیم؛ چرا که خداوند در آیه ۵ سوره نساء و به‌صراحت کامل در آیه ۲۸ سوره توبه بیان می‌کند که وابستگی اقتصادی مهم‌ترین عامل وابستگی جامعه به بیگانگان خواهد بود؛ از همین روست که در توصیف مسلمانی و آئین آن در آیه ۲۹ سوره فتح می‌فرماید که خودکفایی و استقلال و اعتماد بر خود و برپای خود ایستادن، از آئین مسلمانی است.
راه‌های دستیابی به خودکفایی
اگر بخواهیم به خودکفایی و استقلال اقتصادی برسیم باید اصول و قواعدی را مراعات کنیم. در اینجا به برخی از مهم‌ترین اصول و راه‌های دستیابی به استقلال و خودکفایی اقتصادی از نگاه آیات قرآن اشاره می‌شود:
1- کار: شکی نیست که اصل اولی در تولید اقتصادی کار است. از این رو در آیات قرآنی بر این اصل اساسی و مهم تاکید شده است. (نحل، آیه ۱۴؛ اسراء، آیات ۱۲ و ۶۶؛ قصص، آیه ۷۳؛ روم، آیه ۴۶؛ مزمل، آیه ۲۰) انسان در زندگی دنیوی هر آنچه بکارد در آخرت درو می‌کند؛ از همین روست که باید عامل خود باشد تا بهشتی غنی و آخرتی سعادتمند داشته باشد. اصولا انسان در زمین آمده تا با کار در آن بتواند خود و جهان را بسازد و آخرت خویش را تامین نماید. (هود، آیه ۶۱) از آیات قرآنی به دست می‌آید که امت اسلام اگر بخواهد به امر خودکفایی و استقلال واقعی دست یابد، باید مجاهدت و تلاش کند و تنها به کار عادی بسنده نکند.
2- توزیع درست منابع و ثروت: کار، نیازمند منابع و ثروت است که آن نیز به وفور در زمین به‌اشکال گوناگون وجود دارد. آب و خاک و هوا و معادن و مانند آنها همه از منابع ثروت و اقتصاد است که اگر به‌درستی توزیع شود و در اختیار همگان قرار گیرد، اقتصاد جامعه شکل مناسب به خود می‌گیرد و امکان توسعه و پیشرفت اقتصادی و همه‌جانبه برای جامعه فراهم می‌آید. خداوند در آیات قرآنی یکی از اصول اساسی اسلام و مسلمانی را توزیع عادلانه ثروت دانسته و بر توزیع و گردش سالم اقتصاد در همه حوزه‌ها از جمله منابع و ثروت ملی تاکید کرده است. از جمله مهم‌ترین آیات در این زمینه می‌توان به آیه ۷ سوره حشر‌اشاره کرد.
3- اعتدال در مصرف: شاید یکی از مهم‌ترین عوامل موثر در استقلال و خودکفایی اقتصادی طریق درست مصرف کردن است؛ زیرا در هر نقطه‌ای از جغرافیای زمین زندگی کنیم، نیازهای انسانی در حد مورد نیاز فراهم است؛ اما به علت اسراف و تبذیر یعنی افراط در مصرف و بدتر از آن ریخت و پاش و استفاده نادرست و دور ریز محصولات و فراورده‌های اقتصادی، خود و جامعه را گرفتار مشکل اقتصادی می‌کنیم. از همین رو در آیات قرآن از هرگونه اسراف حتی در نوشیدنی‌هایی چون آب تاکید شده (اعراف، آیه ۳۱ ) و از تبذیر و ریخت‌وپاش نهی شده است. (انعام، آیه ۱۴۱)
4- قناعت: می‌توان از اصل پیشین این معنا را نیز به دست آورد؛ اما از آنجا که قناعت به معنای بسنده کردن به آنچه در اختیار است، می‌توان گفت که این نیز یک اصل مهم در آئین مسلمانی در حوزه رفتار اقتصادی است. یعنی اینکه انسان به آنچه دارد قناعت کند و با تعفف و عفت‌مداری و عزت محوری اجازه ندهد تا برای وضعیت بهتر دست به سوی دیگران دراز کند. بسیاری از مشکلات اقتصادی که در خانوارها پدید می‌آید به سبب عدم توجه به این اصل مهم اقتصادی است؛ زیرا کسی که اهل قناعت باشد و به داشته‌های اندک خود بسنده کند دیگر هرگز دست ذلت و خواری به سوی دیگری دراز نمی‌کند و زیر بار قرض و وام و ربا و مانند آن نخواهد رفت.
5- عدالت و اجتناب از بی‌عدالتی و ظلم اقتصادی: از دیگر مواردی که مانع جدی در برابر اقتصاد و خودکفایی و استقلال اقتصادی است، کم‌فروشی، گران‌فروشی، اختلاس، ویژه خواری و رانت‌خواری و مانند آنهاست که همه به عنوان ظلم اقتصادی و بی‌عدالتی اقتصادی مطرح است. آیات بسیاری از قرآن به این مسئله پرداخته است؛ زیرا جوامعی چون جامعه شعیب به سبب همین ظلم اقتصادی فروپاشیده و دچار مصیبت نابودی و هلاکت جمعی شده است.(اعراف، آیه ۸۵؛ هود، آیات ۸۴ تا ۸۸؛ شعراء، آیه ۱۸۳ )
6- اجتناب از اقتصاد ربوی و مانند آن: یکی از راه‌های خودکفایی در حوزه اقتصادی اجتناب از هرگونه روش‌ها و راه‌هایی است که به ظاهر اقتصادی است ولی در عمل و بلندمدت ضداقتصادی خواهد بود و آثار و تبعات آن به جای رشد و بهره‌وری اقتصادی و پیشرفت و توسعه و تولید و کار، موجب بی‌کاری و دامن زدن به اقتصاد انگلی و وابسته و بیمار می‌شود. اقتصاد ربوی از جمله اقتصادهایی است که به عنوان اقتصاد بیمار و فاقد توان ایستادگی و مقاومت بر پای خود و عامل فروپاشی جامعه معرفی و به عنوان جنگ با خود بیان شده است.(بقره، آیات ۲۷۵ تا ۲۷۹؛ روم، آیه ۳۹)
7- استفاده از تولید داخلی: از آیه ۲۸ سوره توبه این اصل استفاده می‌شود که یکی از راه‌های رسیدن به خودکفایی، عدم وابستگی اقتصادی به بیگانگان و تکیه بر محصولات داخلی است. خداوند می‌فرماید که اگر جامعه اسلامی از وابستگی اقتصادی به بیگانگان به ویژه دشمنان رها شود و به تولیدات و محصولات داخلی تکیه کند، خداوند به فضل خویش جامعه اسلامی را به حدی از خودکفایی و استقلال اقتصادی می‌رساند که هیچ نیازی به بیگانه و تولیدات بیگانگان نداشته باشد و سربار دیگران نشود.
8- مدیریت عالمانه و متعهدانه: از دیگر عوامل موثر در صحنه اقتصادی، مدیریت عالمانه، تخصص‌گرایانه و متعهدانه است. خداوند در آیات ۵۴ و ۵۵ سوره یوسف به این امر در مدیریت اقتصادی به‌ویژه برای عبور از بحران توجه می‌دهد. از آیه ۲۶ سوره قصص نیز این معنا قابل استنباط است. تعهد بی‌تخصص و تخصص بی‌تعهد نمی‌تواند مفید باشد. بنابراین در راس امور اقتصادی کسانی باید قرار گیرند که دارای چنین جامعیتی باشند؛ زیرا متخصص بی‌تعهد سرمایه ملی را تباه کرده و با اختلاس و ویژه خواری و مانند آن از مسیر عدالت خارج می‌شود و عالمانه به اقتصاد جامعه ضربه می‌زند و متعهد غیرمتخصص نیز جاهلانه با برخی از تصمیم‌گیری‌های نادرست خود، اقتصاد را فرو می‌پاشاند.
آنچه بیان شد تنها برخی از اصول و آئین مسلمانی در حوزه عمل و کار اقتصادی و روش‌های رسیدن به خودکفایی است.
به هر حال، اگر به آئین مسلمانی عمل کنیم باید اقتصادی را ایجاد کنیم که بر پای خودش بایستد و همواره چون گیاهی با طراوت و جوان و در حال رشد و نمو باشد. چنین شرایطی تنها با فضل الهی و توجه به اصول و قواعدی شدنی است که در آیات قرآن به عنوان اصول و آئین مسلمانی مطرح و بیان شده است.