ابرکوه؛ موزه تاریخ تمدن کهن(گزارش از دور و نزدیک)
وجود خانه‌های قدیمی و تاریخی همراه با بادگیرهایی بر فراز آنها در دل کویر همراه با دیگر آثار باستانی صحنه‌ای را پدید آورده که زیبایی آن هر بیننده‌ای را از این اعجاز به اعجاب وامی‌دارد؛ به گونه‌ای که هم‌اکنون کویر هم در دلربایی و زیبایی آثار صنع ساکنانش، حرفی برای گفتن به جهانیان دارد و استقبال جهانگردان از آنها، گواه صدق این مدعاست به گونه‌ای که چشم جهانیان مسحور این هنر محصور در کویر ایران زمین می‌شود. زیباترین قنات‌ها و چشم‌نوازترین بادگیرها آب گوارا از خاک تفتیده و استحصال نسیم روح‌فزا از گرمای آتشین هوای کویر از زیبایی‌های این سرزمین است.
شهرستان ابرکوه (واقع در استان یزد) طبق اعلام اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری به خاطر داشتن آثار طبیعی و باستانی شاخص جزء چهارده شهر نمونه گردشگری ایران است. این شهرستان دارای بیش از 400 اثر تاریخی است که 123 اثر آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در واقع این شهر یک موزه تاریخ به تمام معناست و هر اثر با هویت باستانی خود گواهی است بر شخصیت علمی و تاریخی این شهر و گذر کاروان تمدن و فرهنگ از جاده این دیار...
امید که مسئولان با یک نگاه جدید و رویکرد نو روحی زنده در کالبد معرفی کویر بدمند و آثار و زیبایی‌های طبیعی و تاریخی شهرستان را که گنجینه‌هایی بس گرانبهاست، بشناسند و به جهانیان بشناسانند.
ابرکوه آثار باستانی و تاریخی فراوانی دارد اما در اینجا به هفت اثر به دلیل شاخص بودن آنها از میان آثار پرداخته می‌شود.
1. خانه‌های تاریخی آقازاده و صولت
خانه آقازاده با 820 مترمربع مساحت مربوط به دوره قاجاریه است این اثر در تاریخ 1375/11/24 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این خانه علاوه بر معماری خاص و دلنواز آن، دارای بادگیر دو طبقه به عنوان تنها بادگیر دو طبقه ایران همراه با عمارت کلاه فرنگی است که ترکیب و هارمونی همجواری این دو باعث شده همگان زیباترین بادگیر را شاهد باشند. این بادگیر 18 متر ارتفاع دارد و مساحت آن نیز 18 مترمربع است و در دهانه بادگیر 19 دریچه تنظیم هوا وجود دارد و هر دو طبقه با هم ارتباط فنی دارند.
شهرستان ابرکوه به خاطر داشتن آثار طبیعی و باستانی شاخص جزو چهارده شهر نمونه گردشگری ایران بوده و این شهر دارای بیش از 400 اثر تاریخی است.
مساحت خانه حدود 1000 مترمربع است که 150 متر آن شامل حیاط مرکزی است و پیرامون آن عمارتی در دو طبقه و گاه سه طبقه با احتساب زیرزمین قرار گرفته است. از خصوصیات بارز بنا می‌توان از ستون‌های گچبری شده زیبا، پرکار و پرنقش و نگار که به صورت برجسته با نقوش اسلیمی گل و بوته و صفه‌هایی که گوشواره‌وار دور تا دور حیاط را در برگرفته، نام برد.
این خانه با سردری بلند و باشکوه دارای گچ‌بری‌ها و مقرنس‌کاری‌های بسیار زیباست. با عبور از سر در به راهرویی می‌رسیم که به ورودی اصلی منتهی می‌شود. بر بالای این ورودی برج بلند مراقبت قرار دارد.
موزه مردم‌شناسی ابرکوه در خانه صورت بر پا شده است. مجموع آثار موجود در این موزه به بیش از 525 شی با ارزش تاریخی می‌رسد. قدیمی‌ترین اثر این موزه به اوایل اسلام تعلق دارد. سایر اشیای این موزه مربوط به دوران مختلف اسلامی، به خصوص ایلخانی، صفویه و قاجار است.
2. سرو کهن
چندی پیش، دانشمندانی از ژاپن و روسیه پس از بازدید از سرو ابرکوه عمر آن را تا 8000 سال برآورد کردند؛ درخت سرو ابرکوه کهنسالترین سرو جهان به شمار می‌آید از گذشته تاکنون جهانگردان شهیری از سراسر جهان از آن در آثار خود یاد کرده‌اند در این میان مارکوپولو جهانگرد ایتالیا در خاطرات سفرش به ایران می‌نویسد: یکی از چند سروی که در ایران دیده‌ام سرو خوش بالای ابرکوه هست که همچون آبشار سبز از آسمان بر روی زمین تنیده ابرکوه، فرو می‌آید. سرو سمبل ایرانیان است. در نگاره‌ها و آثار باستانی ایران مانند حجاری‌های دوره هخامنشی در تخت‌جمشید، درخت سرو نمایان در فرهنگ ایرانیان قدیم به خاطر اینکه سرو درختی همیشه سبز است، همیشه در ایران جایگاهی ویژه داشته، به خصوص سرو کهنسال ابرکوه که آن را سرو زرتشت نیز می‌نامند. سرو کهنسال ابرکوه با بیش از 25متر ارتفاع، همچنان منتظر قرار گرفتن در لیست ثبت جهانی است. کاری که به هر دلیل تاکنون متاسفانه تحقق نیافته است.
3. گنبد عالی
ساختمان گنبد عالی از سالم‌ترین ساختمانهای زمانه سلجوقیان و از ارزشمندترین هنر معماری ایران است ساختار بنا از سنگ، گچ و چاروک (ساروج) و هشت‌گوش است که بر روی کرسی چهارگوشی که گوشه‌هایش صاف شده، ساخته شده است. این جا آرامگاه امیر عمیدالدین شمس‌الدوله علی هزار اسب از خاندان دیلمیان و مادرش بوده است که به دستور فرزندش فیروزان در سال 448 ماهشیدی (قمری) ساخته شد. گنبد عالی در سال 1312 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در واقع این بنا، اولین بنای ملی ثبت ملی استان یزد است. این اثر تاریخی از نمای بیرون و درون به شکل هشت‌گوش است. سقف گنبد به صورت هشت ضلعی قوسی شکل بوده و جنس آن از سنگ تشکیل شده است سازندگان این اثر تاریخی در پایه گلوی گنبد را به صورت دایره‌ای شکل که گنبد بر بلندای آن تعبیه شده است ساخته‌اند. همچنین کتیبه‌ای به خط کوفی در پای گلوی‌بند مشاهده می‌شود.
4. مسجد جامع
مربوط به دوره تیموری و در پایان سلطنت سلطان ابوسعید بازسازی و مرمت شده است. مصالح آن از خشت‌خام است. این مسجد به سبک مساجد چهار ایوانی است. حیاطی مستطیل شکل در وسط دارد. بنای اصلی مسجد از دوره تیموری قدیمی‌تر است. سر در مسجد ارتفاع زیادی دارد. در سمت جنوبی مدخل ورودی شبستانی با طاق مقرنس زیبایی است در وسط صفه مسجد زیرزمین وسیعی تعبیه شده است که صفه بالای آن برای اقامه نماز استفاده می‌شود. رواق اطراف ایوان‌ها نیز دو طبقه هستند. این مسجد دارای دو شبستان است در ایوان شمالی و ایوان‌جنوبی و سردابه‌ای به ابعاد ده در ده در میان صحن خود است. انواع نقوش اسلیمی و گیاهی به همراه کتیبه‌هایی با خطوط نسخ و کوفی به شیوه گچبری در آن کار شده است. محراب اصلی سنگی این مسجد دارای دو ستون تزیینی زیبا بوده که از جنس مرمر است. این مسجد در تاریخ 1312/5/9 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
همچنین از سری مساجد معروف شهر ابرکوه، مسجد بیرون بوده که قدمگاه امام هشتم علی‌بن‌موسی‌الرضا و منزلگاه نورانی آن امام همام در سفر ایشان از مدینه تا مرو است. این اثر نیز در تاریخ 17آذر 1377 به عنوان یک اثر ملی به ثبت رسید.
5. مقبره عزیزالدین نسفی
مقبره عزیزالدین نسفی ابرکوه به دلیل بهره‌گیری از آثار زیبای اسلیمی و خط‌نگاری‌های کوفی است این بنا در دوره سلجوقیان در قرن پنجم و ششم هجری بنا شده است. این مقبره تاریخی دارای محراب گچبری بسیار عالی است این اثر تاریخی سی‌ام تیرماه 1313 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
اثر معروف عزیزالدین نسفی در عرفان، کتاب «انسان کامل» است که تاکنون بسیاری از دانشمندان بزرگ خارجی از کشورهای مختلف بر آن مقدمه نوشته و حاشیه زده‌اند. او معتقد به پیوند عرفان و سیاست است و در واقع او را می‌توان نظریه‌پرداز عارف تمدن اسلامی دانست.
6. یخچال خشتی
مربوط به دوره قاجار است. این اثر به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسید. بنای مخروطی شکلی که با پلانی گرد و مدور است که به صورت پله‌ای ساخته شده است این سازه در حدود 12 متر ارتفاع دارد و نزدیک به همین مقدار ژرفا. دارای چهار بخش اصلی. حوض‌بند، انبار یخ، دیوارهای سایه‌انداز و گنبد بزرگ روی انباره است مصالح به کار رفته در بنا سنگ و خشت خام و گل و چوب و آهک است. سازندگان یخچال به نکات مهمی توجه داشته‌اند: مانند سرمایش کافی برای نگهداری یخ، نوع مصالح و چگونگی فراوری یخ و عایق کاری بنا. معمار برای کاستن از فشار وارد بر گنبد، آن را به صورت پله‌پله ساخته است بلندای بسیار یخچال هم برای ذوب نشدن یخ‌ها در روزهای گرم تابستان است.
7. مناره‌های نظامیه
مناره‌های نظامیه ابرکوه که در تاریخ 1312/5/9 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است متعلق به قرن هشتم است. این مناره مرتفع در اصل نظام‌الملک نام دارد و در تصور برخی ساخته نظام‌الملک وزیر سلجوقی است که این تصور اشتباه است؛ این بنا ساخته نظام‌الملک ابرقویی است از بزرگان قرن هشتم که آن را سر در نظامیه نیز می‌خوانند و گفته می‌شود که در این محل مسجد بازار و مدرسه وجود داشته است. سراسر بدنه و مناره‌ها از کاشی فیروزه‌ای رنگ است که به خط کوفی بنایی با کلمات الله‌اکبر به نحوه زیبایی تزئین شده است.
مجید علیدوست
شهرستان ابرکوه (واقع در استان یزد) طبق اعلام اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری به خاطر داشتن آثار طبیعی و باستانی شاخص جزء چهارده شهر نمونه گردشگری ایران است. این شهرستان دارای بیش از 400 اثر تاریخی است که 123 اثر آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در واقع این شهر یک موزه تاریخ به تمام معناست و هر اثر با هویت باستانی خود گواهی است بر شخصیت علمی و تاریخی این شهر و گذر کاروان تمدن و فرهنگ از جاده این دیار...
امید که مسئولان با یک نگاه جدید و رویکرد نو روحی زنده در کالبد معرفی کویر بدمند و آثار و زیبایی‌های طبیعی و تاریخی شهرستان را که گنجینه‌هایی بس گرانبهاست، بشناسند و به جهانیان بشناسانند.
ابرکوه آثار باستانی و تاریخی فراوانی دارد اما در اینجا به هفت اثر به دلیل شاخص بودن آنها از میان آثار پرداخته می‌شود.
1. خانه‌های تاریخی آقازاده و صولت
خانه آقازاده با 820 مترمربع مساحت مربوط به دوره قاجاریه است این اثر در تاریخ 1375/11/24 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این خانه علاوه بر معماری خاص و دلنواز آن، دارای بادگیر دو طبقه به عنوان تنها بادگیر دو طبقه ایران همراه با عمارت کلاه فرنگی است که ترکیب و هارمونی همجواری این دو باعث شده همگان زیباترین بادگیر را شاهد باشند. این بادگیر 18 متر ارتفاع دارد و مساحت آن نیز 18 مترمربع است و در دهانه بادگیر 19 دریچه تنظیم هوا وجود دارد و هر دو طبقه با هم ارتباط فنی دارند.
شهرستان ابرکوه به خاطر داشتن آثار طبیعی و باستانی شاخص جزو چهارده شهر نمونه گردشگری ایران بوده و این شهر دارای بیش از 400 اثر تاریخی است.
مساحت خانه حدود 1000 مترمربع است که 150 متر آن شامل حیاط مرکزی است و پیرامون آن عمارتی در دو طبقه و گاه سه طبقه با احتساب زیرزمین قرار گرفته است. از خصوصیات بارز بنا می‌توان از ستون‌های گچبری شده زیبا، پرکار و پرنقش و نگار که به صورت برجسته با نقوش اسلیمی گل و بوته و صفه‌هایی که گوشواره‌وار دور تا دور حیاط را در برگرفته، نام برد.
این خانه با سردری بلند و باشکوه دارای گچ‌بری‌ها و مقرنس‌کاری‌های بسیار زیباست. با عبور از سر در به راهرویی می‌رسیم که به ورودی اصلی منتهی می‌شود. بر بالای این ورودی برج بلند مراقبت قرار دارد.
موزه مردم‌شناسی ابرکوه در خانه صورت بر پا شده است. مجموع آثار موجود در این موزه به بیش از 525 شی با ارزش تاریخی می‌رسد. قدیمی‌ترین اثر این موزه به اوایل اسلام تعلق دارد. سایر اشیای این موزه مربوط به دوران مختلف اسلامی، به خصوص ایلخانی، صفویه و قاجار است.
2. سرو کهن
چندی پیش، دانشمندانی از ژاپن و روسیه پس از بازدید از سرو ابرکوه عمر آن را تا 8000 سال برآورد کردند؛ درخت سرو ابرکوه کهنسالترین سرو جهان به شمار می‌آید از گذشته تاکنون جهانگردان شهیری از سراسر جهان از آن در آثار خود یاد کرده‌اند در این میان مارکوپولو جهانگرد ایتالیا در خاطرات سفرش به ایران می‌نویسد: یکی از چند سروی که در ایران دیده‌ام سرو خوش بالای ابرکوه هست که همچون آبشار سبز از آسمان بر روی زمین تنیده ابرکوه، فرو می‌آید. سرو سمبل ایرانیان است. در نگاره‌ها و آثار باستانی ایران مانند حجاری‌های دوره هخامنشی در تخت‌جمشید، درخت سرو نمایان در فرهنگ ایرانیان قدیم به خاطر اینکه سرو درختی همیشه سبز است، همیشه در ایران جایگاهی ویژه داشته، به خصوص سرو کهنسال ابرکوه که آن را سرو زرتشت نیز می‌نامند. سرو کهنسال ابرکوه با بیش از 25متر ارتفاع، همچنان منتظر قرار گرفتن در لیست ثبت جهانی است. کاری که به هر دلیل تاکنون متاسفانه تحقق نیافته است.
3. گنبد عالی
ساختمان گنبد عالی از سالم‌ترین ساختمانهای زمانه سلجوقیان و از ارزشمندترین هنر معماری ایران است ساختار بنا از سنگ، گچ و چاروک (ساروج) و هشت‌گوش است که بر روی کرسی چهارگوشی که گوشه‌هایش صاف شده، ساخته شده است. این جا آرامگاه امیر عمیدالدین شمس‌الدوله علی هزار اسب از خاندان دیلمیان و مادرش بوده است که به دستور فرزندش فیروزان در سال 448 ماهشیدی (قمری) ساخته شد. گنبد عالی در سال 1312 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در واقع این بنا، اولین بنای ملی ثبت ملی استان یزد است. این اثر تاریخی از نمای بیرون و درون به شکل هشت‌گوش است. سقف گنبد به صورت هشت ضلعی قوسی شکل بوده و جنس آن از سنگ تشکیل شده است سازندگان این اثر تاریخی در پایه گلوی گنبد را به صورت دایره‌ای شکل که گنبد بر بلندای آن تعبیه شده است ساخته‌اند. همچنین کتیبه‌ای به خط کوفی در پای گلوی‌بند مشاهده می‌شود.
4. مسجد جامع
مربوط به دوره تیموری و در پایان سلطنت سلطان ابوسعید بازسازی و مرمت شده است. مصالح آن از خشت‌خام است. این مسجد به سبک مساجد چهار ایوانی است. حیاطی مستطیل شکل در وسط دارد. بنای اصلی مسجد از دوره تیموری قدیمی‌تر است. سر در مسجد ارتفاع زیادی دارد. در سمت جنوبی مدخل ورودی شبستانی با طاق مقرنس زیبایی است در وسط صفه مسجد زیرزمین وسیعی تعبیه شده است که صفه بالای آن برای اقامه نماز استفاده می‌شود. رواق اطراف ایوان‌ها نیز دو طبقه هستند. این مسجد دارای دو شبستان است در ایوان شمالی و ایوان‌جنوبی و سردابه‌ای به ابعاد ده در ده در میان صحن خود است. انواع نقوش اسلیمی و گیاهی به همراه کتیبه‌هایی با خطوط نسخ و کوفی به شیوه گچبری در آن کار شده است. محراب اصلی سنگی این مسجد دارای دو ستون تزیینی زیبا بوده که از جنس مرمر است. این مسجد در تاریخ 1312/5/9 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
همچنین از سری مساجد معروف شهر ابرکوه، مسجد بیرون بوده که قدمگاه امام هشتم علی‌بن‌موسی‌الرضا و منزلگاه نورانی آن امام همام در سفر ایشان از مدینه تا مرو است. این اثر نیز در تاریخ 17آذر 1377 به عنوان یک اثر ملی به ثبت رسید.
5. مقبره عزیزالدین نسفی
مقبره عزیزالدین نسفی ابرکوه به دلیل بهره‌گیری از آثار زیبای اسلیمی و خط‌نگاری‌های کوفی است این بنا در دوره سلجوقیان در قرن پنجم و ششم هجری بنا شده است. این مقبره تاریخی دارای محراب گچبری بسیار عالی است این اثر تاریخی سی‌ام تیرماه 1313 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
اثر معروف عزیزالدین نسفی در عرفان، کتاب «انسان کامل» است که تاکنون بسیاری از دانشمندان بزرگ خارجی از کشورهای مختلف بر آن مقدمه نوشته و حاشیه زده‌اند. او معتقد به پیوند عرفان و سیاست است و در واقع او را می‌توان نظریه‌پرداز عارف تمدن اسلامی دانست.
6. یخچال خشتی
مربوط به دوره قاجار است. این اثر به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسید. بنای مخروطی شکلی که با پلانی گرد و مدور است که به صورت پله‌ای ساخته شده است این سازه در حدود 12 متر ارتفاع دارد و نزدیک به همین مقدار ژرفا. دارای چهار بخش اصلی. حوض‌بند، انبار یخ، دیوارهای سایه‌انداز و گنبد بزرگ روی انباره است مصالح به کار رفته در بنا سنگ و خشت خام و گل و چوب و آهک است. سازندگان یخچال به نکات مهمی توجه داشته‌اند: مانند سرمایش کافی برای نگهداری یخ، نوع مصالح و چگونگی فراوری یخ و عایق کاری بنا. معمار برای کاستن از فشار وارد بر گنبد، آن را به صورت پله‌پله ساخته است بلندای بسیار یخچال هم برای ذوب نشدن یخ‌ها در روزهای گرم تابستان است.
7. مناره‌های نظامیه
مناره‌های نظامیه ابرکوه که در تاریخ 1312/5/9 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است متعلق به قرن هشتم است. این مناره مرتفع در اصل نظام‌الملک نام دارد و در تصور برخی ساخته نظام‌الملک وزیر سلجوقی است که این تصور اشتباه است؛ این بنا ساخته نظام‌الملک ابرقویی است از بزرگان قرن هشتم که آن را سر در نظامیه نیز می‌خوانند و گفته می‌شود که در این محل مسجد بازار و مدرسه وجود داشته است. سراسر بدنه و مناره‌ها از کاشی فیروزه‌ای رنگ است که به خط کوفی بنایی با کلمات الله‌اکبر به نحوه زیبایی تزئین شده است.
مجید علیدوست