هدیه آقاپور
هواپیمای مسافربری تهران-یاسوج به کوه دنا برخورد کرد و همه سرنشینانش جان باختند، خارج شدن قطار باری نیشابور از ریل 45 کشته و بیش از 103 مصدوم برجای گذاشت، برخورد دو قطار در سمنان، تصادفات جاده‌ای، عامل جان‌باختن ۱۱ هزار نفر در سال ۹۵ و...این‌ها نمونه‌هایی از اخبار تلخ در حوزه صنعت حمل‌ونقل است که دست کم در این یک سال و نیم اخیر خیل عظیمی از هموطنان ما را عزادار کرد که شاید مهم‌ترین عامل در این حوادث را بتوان فرسودگی و بهسازی سطحی در سیستم حمل‌ونقل کشور دانست.
همین امر ما را بر آن داشت تا بررسی‌ای در پیرامون ضرورت نوسازی‌ها و کاستی‌های حمل‌ونقل انجام دهیم. چرا که اگر اقدامات اساسی در این زمینه صورت نگیرد همچنان تیتر یک اخبارهایمان رخت عزا به تن خواهد کرد!
اهمیت ترانزیتی ایران
جمهوری اسلامی ایران ازجمله کشورهایی است که به لحاظ قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی بسیار مناسب از مزایای ترانزیتی خوبی در منطقه بهره‌مند بوده و با گسترش شبکه حمل‌ونقل و ارتباط مطمئن و کارآمد می‌تواند از این مزایا در راستای افزایش درآمدهای ارزی و ارتقای موقعیت استراتژیک خود در منطقه به نحو مطلوب استفاده کند.
 به عبارتی می‌توان گفت ارتباط ایران با ۱۵ کشور جهان از طریق مرزهای آبی و خاکی برقرار می‌شود و درعین حال نیز ایران به نوبه خود می‌تواند به عنوان پل ارتباطی میان این کشورها (با یکدیگر وسایر مناطق جهان) ایفای نقش نماید. از طرف دیگر این کشورها جمعیت بزرگی را در خود جای داده و از درآمدهای زیادی نیز برخوردارند که این عامل نیز به نوبه خود علاوه‌بر در اختیار داشتن منابع وثروتهای ملی خدادادی می‌تواند به عنوان عامل توسعه ترانزیت وتجارت در منطقه موثر باشد. ارتباط کشورهای آسیای میانه با خلیج‌فارس و همچنین برقراری رابطه تجاری بین شرق آسیا با کشورهای اروپایی از طریق ایران بسیار مقرون به صرفه است به نحوی که بسیاری از این کشورها به دنبال آن هستند تا چنین روابطی را از طریق ایران برقرار کنند.
حمل‌ونقل زمینی-ریلی
نظر به اهمیت اینکه سرزمین پهناور عزیزمان به دلیل دارا بودن شرایط اقلیمی خاص و موقعیت مناسب جغرافیایی، شامل انواع ترابری موجود در دنیا(هوایی، دریایی، زمینی) می‌باشد.
از 70 سال پيش كه سوت اولين قطار در كشور ما شنيده شد هنوز با چالش‌های اولیه در تامین واگن و لکوموتیو دست به‌گریبان است. هرچند در سال‌های اخیر توجه مسئولان امر به ساماندهی بخش ریلی افزایش یافته است اما در عمل شاهد جهش و رشد چندانی نبوده‌ایم و راه‌آهن ایران در مقایسه با دیگر کشورها راه درازی را در پیش دارد.
مجید کیان پورنماینده مردم درود و ازنا و نایب‌رئیس‌کمیسیون عمران در مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «باید تلاش شود حجم بیشتری از حمل بار به ریل انتقال پیدا کند، برای تحقق این امر نیاز است شبکه ریلی در کشور گسترش یابد و تا زمانی هم که این کار صورت نگیرد شاهد مشکلات بیشتری خواهیم بود، اهمیت این موضوع آن‌قدر زیاد است که در برنامه ششم توسعه یک درصد از درآمد نفتی به توسعه شبکه ریلی اختصاص یافته است.»
کیان پور تصریح می‌کند: «باری که توسط ریل منتقل می‌شود 9 درصد است و حرکت رو به جلوی خوبی خواهد بود اگر تلاش کنیم تا پایان برنامه ششم آن را به 20 درصد برسانیم از طرف دیگر حمل‌ونقل مسافران در ریل به نسبت دیگر حمل‌ونقل‌ها سهم کمتری دارد شاید بتوان گفت 5 درصد می‌باشد.»
نایب ‌رئیس ‌کمیسیون عمران مجلس اضافه می‌کند: «اینکه 5 درصد حمل‌ونقل مسافری را به ده درصد برسانیم نیازمند این است علاوه ‌بر ارتقای کیفیت (سیستم حمل‌ونقل، سرعت) کمیت هم مورد توجه قرار گیرد.»
نماینده مردم درود و ازنا در مجلس شورای اسلامی خاطرنشان می‌کند: «سرعت شبکه ریلی ما ظرفیت مشخصی دارد و اگر بخواهیم به سمت خطوط پر سرعت دنیا برویم چاره‌ای نیست جز اینکه از خطوط سریع السیر استفاده کنیم مانند تهران- قم و... در نتیجه هنگامی که مردم ببینند هم ایمن‌تر هستند و هم سریع تر، قطعا از خطوط ریلی استفاده خواهند کرد.»
وی تاکید می‌کند: «تا جایی که می‌توانیم باید از ورود واگن‌های دست دوم به کشور جلوگیری کرده و واگن‌های بالای 40 سال را از رده خارج کنیم اینکه واگنی 20 سال در کشور دیگر کار کرده و بعد ما با یک باز سازی آن را وارد کشور می‌کنیم اقدام مناسبی نیست.»
حمل‌ونقل زمینی- جاده ای
الگوی توسعه حمل ونقل در ایران عمدتاً متکی بر توسعه حمل ونقل جاده‌ای است و ناوگان ریلی، دریایی و هوایی کشورمان در حمل داخلی کالا سهم زیادی ندارند و بیش از ۷۸ درصد جابه جایی بار در داخل کشور به حمل‌ونقل جاده‌ای اختصاص یافته است.
ناوگان عمومی جاده‌ای کالا در کشور از طول عمر بالا رنج می‌برد.
با توجه به اینکه عمر مفید وسیله نقلیه باری عمومی جاده‌ای که در گزارش‌های بانک جهانی برای کشورهای اروپایی معادل تا ۵ سال و در جهان تا ۱۲ سال برآورد شده، ملاحظه می‌شود که چه در متوسط طول عمر کل ناوگان و چه در متوسط طول عمر بارگیرهای ثابت و غیرثابت، طول عمر ناوگان عمومی جاده‌ای بار در کشور از میزان متعارف و معمول بالاتر است.
رحمت شعبانی کارشناس حمل‌ونقل جاده‌ای در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «با اینکه عمر ناوگان ما در این بخش بسیار بالاست اما تلفات جاده‌ای مان مربوط به این موضوع نمی‌شود بلکه عدم فرهنگ‌سازی در رعایت قوانین و مقررات و ایمنی بخش عمده‌ای ازحوادث جاده‌ای را رقم می‌زند.»
وی ادامه می‌دهد: «سال‌های گذشته به دلیل عدم توسعه شبکه‌های مواصلاتی تصادفات بیشتر به دلیل شاخ به شاخ شدن بود اما اکنون بر اساس آمارهایی که داریم به دلیل واژگونی و سرعت غیر مجاز است اما همچنان جاده‌های ما استانداردهای بین‌المللی را دارا نیست ولی حداقل استانداردها را شامل می‌شود.»
شعبانی خاطرنشان می‌کند: «علی‌رغم افزایش ناوگان حمل‌ونقل و توسعه جاده‌ها باید تلاش‌ها در زمینه فرهنگ‌سازی ایمنی و اتوبان سازی صورت گیرد.»
عصای شکسته برجام
 و ناوگان پیر هوایی
براساس آمار وزارت راه وشهرسازی،کل ناوگان هوایی کشور ۲۸۸ هواپیما در اختیار دارند که سهم هر شرکت به طور متوسط ۱۷ هواپیما است. مسئله اصلی در حمل ونقل هوایی عمر ناوگان است که عمر حدودا ۲۲ ساله دارد و این مسئله ضرورت بازسازی ناوگان هوایی کشور را گوشزد می‌کند.
گفتنی است که وزیر راه و شهرسازی در فاصله چند ساعت مانده تا اعلام اجرای برجام در دی ماه 94 میزبان دست‌اندرکاران حمل‌ونقل هوایی و مدیران شرکت‌های هواپیمایی بود از توافق با ایرباس برای خرید 114 فروند هواپیما برای ایران‌ایر و نوسازی ناوگان هوایی کشور خبر داد.
طبق بند 22 برجام؛ ایالات متحده، به نحو مشخص شده در پیوست 2 و منطبق با پیوست 5، اجازه فروش هواپیماهاي تجاري مسافربري و قطعات و خدمات مربوطه به ایران؛ مجوز اینکه‌اشخاص غیرآمریکایی که در مالکیت یا کنترل‌اشخاص آمریکایی هستند، به نحو منطبق با این برجام با ایران تعامل نمایند؛ و مجوز واردات فرش و مواد غذایی از مبدا ایران به آمریکا را صادر خواهد نمود.
و بند 5/1 می‌گوید: ایالات متحده متعهد می‌شود: اجازه فروش هواپیماي مسافربري تجاري و قطعات و خدمات مربوطه به ایران از طریق اعطاي امتیاز در موارد زیر داده خواهد شد: الف) صادرات، فروش، اجاره یا انتقال هواپیماي مسافربري تجاري انحصارا با کاربري غیر نظامی، ب) صادرات، فروش، اجاره یا انتقال قطعات یدکی و قطعات عمده براي هوایپماي مسافربري تجاري به ایران ، و ج) ارائه خدمات تبعی، از جمله ضمانت، نگهداري، و خدمات تعمیر و بازبینی هاي ایمنی براي کلیه موارد مذکور، مشروط به اینکه قطعات و خدمات مجوز داده شده انحصارا براي هوانوردي تجاري مسافري مورد استفاده قرار گیرند.
اما در شهریور 96 کنگره آمریکا به طرحی که یکی از اعضای جمهوری خواه در برابر اعتراض نمایندگان دموکرات کنگره، درباره متمم قانون بودجه ۲۰۱۸ این کشور تهیه کرده بود رأی مثبت داد و به این ترتیب دفتر کنترل اموال خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا (اوفک) از اعطای مجوز فروش به هواپیماسازان آمریکایی (که در رأس آنها بوئینگ قرار دارد) یا هر شرکت هواپیماساز دیگری در دنیا که آمریکا در آن سهم دارد از قبیل ایرباس (فرانسه)، میتسوبیشی (ژاپن)، سوخو (روسیه)، بمباردیر (کانادا)، امبرائر (برزیل)،‌ای تی آر (ایتالیا ـ فرانسه) و چند شرکت هواپیماسازی دیگر منع شده است.
 سید حسین افضلی نماینده مردم فارس و اقلید در مجلس شورای اسلامی و عضو کمیسیون عمران مجلس در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «این واضح است که ناوگان هوایی کشورمان فرسوده است و حتما باید بازنگری جدی در به روز کردن سیستم هواپیمایی و سیستم‌های نرم‌افزاری مرتبط با آنها در مراکز کنترل هواپیما و تجهیزات مورد نیاز، صورت گیرد.»
وی ادامه می‌دهد: «اگر طبق آنچه بعد از برجام گفته شد هواپیماهای خریداری شده، اجاره به شرط تملیک باشد و طرفین مذاکره بدعهدی نکنند که اتفاق خوبی است درحالی که می‌دانیم بدعهدی در ذات آنها است.»
افضلی با تاکید بر اینکه سیستم هوایی چیزی نیست که بتوان از آن عبور کرد خاطرنشان می‌کند: «در صورت بدعهدی باید به سمت انتخاب گزینه‌های دیگر با رعایت کلیه مسائل فنی و در نظر گرفتن استانداردهای مختلف، برویم تا عمر تجهیزات هوایی را کم کنیم.»
عضو کمیسیون عمران تصریح می‌کند: «هرچه از عمر هواپیماهای قدیمی بگذرد هزینه‌هایی که به مجموعه تحمیل می‌کنند تصاعدی است و از حدود 250 هواپیما 100 مورد آنها به دلایل مختلف زمین گیر هستند که فاجعه بزرگی است و باید به صورت جدی و با هم افزایی چاره‌ای در این باره اندیشید.»
حمل‌ونقل دریایی
صنعت حمل‏ و نقل دریایی بزرگ‌ترین صنعت بین‏ المللی در جهان است و به دلیل تاثیرگذاری آن بر قیمت تمام شده کالا در کشورهای در حال توسعه جایگاه والایی یافته و توجه بدان در عرصه فعلی تجارت آزاد و محیط کاملا رقابتی موجود در میان صاحبان صنایع و مواد اولیه، نقشی حیاتی یافته است.
محمدرضا رضایی کوچی نماینده مردم فارس، جهرم و رئیس ‌کمیسیون عمران مجلس در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «کشورمان دارای بیش از 5800 کیلومتر ساحل است و باید از این ظرفیت خدادادی بهره مناسب ببریم.»
وی ادامه می‌دهد: «اگر بنادرمان را مثلا با یکی از بنادر امارات مقایسه کنیم می‌بینیم که راه طولانی‌ای در پیش داریم و هنوز نتوانستیم از بنادرمان استفاده مناسب کنیم و باید توسعه جدی در این زمینه صورت گیرد.»
رئیس‌کمیسیون عمران مجلس با‌ اشاره به اینکه امروزه این بنادر نتوانستند باعث رشد کشور شوند بلکه کسانی هم که در همین بنادر زندگی می‌کنند وضعیت اسف باری دارند می‌افزاید: «به لحاظ قانونی ما به دولت اجازه دادیم که سرمایه‌گذار خارجی بیاورد و توسعه بنادر انجام شود در حالی که چنین کاری تا کنون صورت نگرفته است.»
رضایی کوچی تصریح می‌کند: «به لحاظ جغرافیایی ما مسیر میان چین و هند(دو کشور پر جمعیت و قطب اقتصادی) و اروپا هستیم که انتظار می‌رفت که این کشورها مبادلات کالای خود را از طرف ایران تعریف کنند اما کریدورهای بین‌المللی خیلی محدود از مسیر ایران عبور می‌کنند و این ترانزیت ترکیبی که می‌توانست فرصت خوبی برای ایران باشد رخ نداده است.»
نماینده مردم فارس و جهرم تاکید می‌کند: «ایران می‌تواند محل ترانزیت کالا و مسافر دو کشور هند و چین با اروپا که به ظاهر دوست ما هم هستند باشد اما می‌بینیم آنها با هزینه‌های بیشتر مسیرهای طولانی تری را انتخاب می‌کنند و این امر نشان می‌دهد در گفت‌وگوهای بین‌المللی خوب عمل نکردیم.»
وی خاطرنشان می‌کند: «این ظرفیت‌هایی که گفته می‌شود بعد از برجام می‌تواند برای کشور تاثیرگذارباشد توفیقی نداشته است و در زمینه توسعه بنادر که نقش ایران به عنوان مسیر ترانزیت کالا و مسافر از آسیای شرقی به اروپا مطرح شود موفقیتی نداشتیم.»