ضرورت بررسی کارکرد کتاب‌های کمکآموزشی- بخش پایانی
کتاب‌هایی که معجزه نمی‌کنند!
فریده شریفی
با شما هستم، با شما دانش‌آموز عزیز
اگر فکر می‌کنی با خوردن یک قرص یا زدن یک آمپول تیزهوش می‌شوی و با غول کنکور مقابله می‌کنی سخت در اشتباهی نه قرصی وجود داره و نه آمپولی...!
اگر انتظار داری کتاب‌های کمکآموزشی هم معجزه کنه باز هم در اشتباهی معجزه را قرار است تو انجام بدهی با پشتکار و سخت‌کوشی با پشت‌پا زدن به تنبلی...
تو می‌توانی با توکل به خدا استعداد درخشانت را به همه نشان بدهی و معجزه کنی... آری تو می‌توانی با کوشش و تلاش به هرچه که می‌خواهی برسی... بهت قول می‌دهم...!
امروزه گذشتن از سد کنکور و قبولی در دانشگاه به خصوص قبولی در رشته مورد علاقه، خواسته هر جوانی است، به همین دلیل یک فرد در دوره نوجوانی و جوانی با انبوهی از کتاب‌های درسی و کمک‌درسی خود را احاطه می‌کند تا در میدان رقابت با دیگر همسالان خود عقب نماند و از سد کنکور با موفقیت و سربلندی بگذرد.
هنر مطالعه و کتابخوانی
بر کسی پوشیده نیست که هنر مطالعه و کتابخوانی باید در همان دوره کودکی و نوجوانی در فرد ایجاد شود در غیر این صورت اگر انبوهی از کتاب‌های درسی و غیردرسی، آموزشی و کمکآموزشی در اطراف یک نوجوان وجود داشته باشد تا علاقه و اشتیاق نباشد آن نوجوان کتابخوان نخواهد شد و عادت کتابخوانی را در خود نهادینه نخواهد کرد.
متأسفانه امروزه شرایط مطالعه در جامعه به‌گونه‌ای شده که والدین ترجیح می‌دهند کتاب‌های درسی و کمکآموزشی را برای فرزندان خود تهیه کنند تا در درسشان پیشرفت بیشتری داشته باشند و شرایط برای رفتن به دانشگاه برایشان فراهم شود و آنچنان که باید و شاید به مطالعه کتاب‌های غیردرسی فرزندان خود اهمیت نمی‌دهند.
دکتر «فاطمه قاسم‌زاده» که در زمینه برنامه‌ریزی آموزشی، مشاوره و آموزش مهارت‌های زندگی تجربه فراوانی دارد معتقد است، کتاب‌های کمکآموزشی آسیب‌های خاص خودش را دارد و والدین و مربیان آموزشی باید نهایت تلاش خود را به عمل آورند تا ذهن کودکان و نوجوانان را به تحرک و پویایی وادار کنند و از آنها بخواهند در مواجهه با هر مسئله‌ای ابتدا خودشان فکر کنند و راه‌حل‌های متفاوت برای آن مسئله مطرح سازند بعد به سراغ کتاب‌های کمکآموزشی بروند.
وی همچنین از افزایش آمار کتاب‌های کمکآموزشی انتقاد می‌کند و می‌گوید: «هدف از تولید این کتاب‌ها کمک به دانش‌آموزان نیست بلکه هدف سودجویی و منفعت‌طلبی است چرا که وسایل کمکآموزشی باید در خدمت دانش‌آموزان باشد و در جهت اعتلای ذهنی و افزایش ضریب هوشی آنان تولید شود نه اینکه جنبه سودآوری و منفعت اقتصادی داشته باشد.»
آمارهای موجود در بازار نشر کتاب از حقایق خوبی خبر نمی‌دهند! مطابق این آمارها در سال‌های اخیر به ازای هر سه کتابی که در کشور منتشر شده یکی ازآنها کتاب‌های کمکآموزشی بوده است و این افزایش تیراژ‌به خاطر تقاضای دانش‌آموزان است.
این حقیقت تلخ نشان می‌دهد که تمام تلاش و کوشش دانش‌آموزان مطالعه کتاب‌های آموزشی و کمکآموزشی برای برنده شدن در صحنه رقابت طاقت‌فرسای کنکور است و حقیقت تلخ‌تر حکایت از این دارد که جوانان جامعه ما کتاب‌های غیردرسی مطالعه نمی‌کنند یا اگر مطالعه می‌کنند بسیار کم و ناچیز است.
«فهیمه» که در کلاس نهم مشغول به تحصیل است درباره عادت کتابخوانی در نوجوانان و جوانان و به‌ویژه گرایش به کتاب‌های کمکآموزشی می‌گوید: «من فکر می‌کنم در تمام خانواده‌ها مخصوصاً خانواده‌هایی که دانش‌آموزان کنکوری دارند مهم‌ترین مسئله، گذشتن از سد کنکور و قبول شدن در دانشگاه است به نحوی که همیشه این توصیه و گوشزد را از والدین می‌شنویم که باید برای کنکور آماده شوی، درس بخوان، برنامه‌های غیردرسی را فراموش کن، بیرون نرو، درس بخوان، اگر درس نخوانی آینده‌ای نخواهی داشت... دخترعمه‌ات را ببین چه رشته خوبی قبول شده است... تو که چیزی کمتر از او نداری... پس باید رشته بهتری قبول شوی و...
تمام این عبارات و جملات روزی چند بار تکرار می‌شود و تمام محیط فکری و فضای اطراف ما را فرامی‌گیرد و باعث می‌شود که ما به برنامه‌ای دیگر توجه نکنیم، حتی اگر گاهی بخواهیم کتاب غیردرسی بخوانیم نوعی احساس گناه می‌کنیم که ای وای ما داریم از وقت خود برای خواندن کتاب‌های غیردرسی استفاده می‌کنیم درحالی که می‌توانیم همین وقت را به خواندن درس اختصاص دهیم به همین دلیل این مسئله موجب شده که عادت به مطالعه کتاب‌های دیگر در ما تضعیف شود.»
بازار پررونق کتاب‌های کمکآموزشی
در سال‌های اخیر مسئله مطالعه و کتابخوانی در کشور ما متأسفانه بسیار کمرنگ شده و از رونق افتاده است، کتاب‌های غیردرسی در کتابخانه‌ها خاک می‌خورند و کمتر شاهد افرادی هستیم که در جست‌وجوی کتاب‌های غیردرسی از این کتابفروشی به آن کتابفروشی می‌روند!
ناشران هم رو به تولید و نشر کتاب‌های آموزشی و کمکآموزشی آورده‌اند و چنین استدلال می‌کنند که وقتی مخاطب کتابخوان نداریم حتی اگر بهترین اثر را تولید کنیم و انتشار دهیم فایده‌ای ندارد به همین دلیل به سمت انتشار کتاب‌های کمکآموزشی رفته‌ایم!
خانم کرباسی کارشناس آموزشی در این‌باره می‌گوید: «کاهش میلیونی تیراژ کتاب‌های غیردرسی در سال‌های اخیر اتفاق شگفت‌انگیزی نیست چرا که دانش‌آموزان خواستار استفاده از کتاب‌های کمکآموزشی هستند و طبیعتا ناشران هم به همین سمت می‌روند.»
وی اضافه می‌کند: «دانش‌آموزان به خاطر تب کنکور و رفتن به دانشگاه به مطالعه کتاب‌های آموزشی و کمک آموزشی روی آورده‌اند و همین مسئله موجب شده که آمار ساعات مطالعه کتاب‌های غیردرسی در کشور روز به روز پایین بیاید، به همین خاطر ناشران به جای نشر کتاب‌های علمی، پژوهشی، داستان و... به سمت نشر کتاب‌های کمک آموزشی رفته‌اند.»
این کارشناس آموزشی همچنین می‌گوید: «برخی از آموزشگاه‌ها برای فروش بیشتر محصولات آموزشی خود دست به تبلیغات گسترده و اقداماتی می‌زنند که دانش‌آموزان را جذب کنند مثلا چنین تبلیغ می‌کنند که به ازای خرید کتاب‌های آموزشی می‌توانید چندین کتاب کمک آموزشی و دی‌وی‌دی‌های آموزشی جایزه بگیرید!
همین مسئله باعث می‌شود که تمام وقت دانش‌آموزان به مطالعه کتاب‌های کمکآموزشی و مشاهده دی‌وی‌دی‌های کمک آموزشی صرف شود و دیگر وقتی برای مطالعه سایر کتاب‌ها نداشته باشند.»
وی خاطرنشان می‌کند: «والدین در تنظیم و کنترل ساعات مطالعه فرزندشان و همچنین در انتخاب کتاب‌های کمک آموزشی و بسته‌های آموزشی نقش مهمی دارند و باید نهایت دقت را به عمل آورند تا فرزندشان بهترین کتاب‌های آموزشی یا کمکآموزشی را انتخاب کند و وقتش به هدر نرود به ویژه آنکه برخی از آموزشگاه‌ها و مدرسین در بسته‌های آموزشی خود از روش خاصی برای حل تست‌ها استفاده می‌کنند و دانش‌آموزان با روش همان مدرس یا آموزشگاه آشنا می‌شوند و اگر کوچکترین تغییری در سؤال ایجاد شود، دانش‌آموز گیج می‌شود و نمی‌تواند به سؤال پاسخ دهد. در حالی که دانش‌آموزان باید با انواع سؤالات و انواع پاسخ‌ها آشنایی کامل داشته باشند و در صورت تغییر سؤالات یا پاسخ‌ها دستپاچه نشوند و گزینه صحیح را انتخاب کنند.»
تأثیر تبلیغات
بازار پررونق فروش کتاب‌های کمکآموزشی و افزایش متقاضیان این کتاب‌ها نشان می‌دهد که تبلیغات گسترده‌ای برای عرضه این کتاب‌ها در جامعه صورت می‌گیرد، علاوه بر میلیون‌ها اعلامیه، آگهی و تراکت‌هایی که روزانه در سطح شهرها پخش می‌شود، بر در و دیوار کلکسیونی از اعلامیه‌هایی به چشم می‌خورد که مشهورترین دبیران کنکور در آموزشگاه... بهترین مدرسان... بهترین کتاب‌های کمک آموزشی را از آموزشگاه... خریداری کنید و... همین تبلیغات باعث شده که مقایسه آمار چاپ کتاب در سال‌های اخیر نشان از رشد دوبرابری چاپ کتاب‌های کمکآموزشی داشته باشد.
خانم کرباسی کارشناس آموزشی در این باره می‌گوید: «در بازار کتاب انواع و اقسام کتاب‌های آمادگی برای کنکور یافت می‌شود اما مسلما دانش‌آموزان به سراغ کتاب‌هایی می‌روند که ظاهر جذاب و فریبنده داشته باشد و تبلیغات بیشتر بر روی آن شده باشد، در حالی که دانش‌آموزان نمی‌دانند که قطور کردن کتاب‌های کمکآموزشی یا تبلیغات گسترده بر روی آنها با هدف فروش بیشتر انجام می‌شود و به هیچ عنوان نشان‌دهنده کیفیت بالای این کتاب‌ها نیست.»
«سینا» دانش‌آموزی که سال آینده باید امتحان کنکور بدهد و از حالا دارد خود را برای این امتحان آماده می‌کند درباره نقش تبلیغات در انتخاب کتاب‌های کمکآموزشی می‌گوید: «ملاک من برای انتخاب کتاب‌های کمکآموزشی سادگی و روان بودن مطالب و مفاهیم کتاب‌های کمکآموزشی است و علت آن هم این است که برخی از کتاب‌های درسی، ادبیاتی پیچیده و نامفهوم دارند و چند بار خواندن هم دردی را دوا نمی‌کند و از محتوای آنها چیزی سردرنمی‌آورم به همین دلیل از کتاب‌های کمکآموزشی بهره می‌گیرم، اما این بدان معنی نیست که همه تلاش و تمرکز خود را روی کتاب‌های کمکآموزشی می‌گذارم چرا که معتقدم اگر کسی از کتاب‌های درسی خود استفاده نکند و آنها را مطالعه نکند کتاب‌های کمک آموزشی هم به او کمکی نخواهد کرد.»
وی اضافه می‌کند: «مسلما تبلیغات در مورد کتاب‌های کمک آموزشی مهم است اما باید پس از مراجعه به این آموزشگاه‌ها یا کتاب‌های کمک آموزشی به کیفیت آنها توجه کنیم و از کسانی که قبلا از آنها استفاده کرده‌اند. بپرسیم که تا چه حد از این کتاب‌ها رضایت داشته‌اند و به آنها کمک کرده‌اند؟ و هر چیزی را چشم‌بسته قبول نکنیم.»
این دانش‌آموز همچنین می‌گوید: «متأسفانه تولید و انتشار برخی از کتاب‌های کمکآموزشی به دست گروهی خاص انجام می‌شود که برای بالابردن آمار فروش خود دست به تبلیغات وسیعی حتی در رادیو، تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی می‌زنند و از فروش خوبی هم برخوردار می‌شوند.»
وزارت آموزش و پرورش و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی متولی صدور مجوز برای انتشار کتاب هستند و اگر خلافی در کتاب مشاهده نکنند مجوز چاپ می‌دهند اما متأسفانه در حالی که مسئولان آموزش وپرورش بارها بر نادرستی تبلیغ کتاب‌های کمکآموزشی از رسانه ملی تاکید کرده‌اند باز هم صدا و سیما به تبلیغ این کتاب‌ها و آموزشگاه‌ها ادامه می‌دهد.
فرهنگ‌سازی برای مطالعات غیردرسی در نوجوانان و جوانان و تشویق آنان به هنر مطالعه و کتابخوانی موجب افزایش سرانه مطالعه در کشور و اعتلای فرهنگی جامعه خواهد شد و این امر مهم در وهله اول به عهده خانواده‌ها و در وهله بعدی به عهده ارگان‌ها و نهادهای دولتی است. با این آموزه و فرهنگ‌سازی می‌توان امیدوار بود که نسل جوان کشور به مطالعه علاقه‌مند شود و بازار چاپ و نشر کتاب‌های غیردرسی و غیرکمک‌آموزشی مجددا رونق گیرد.