ضرورت بررسی کارکرد کتابهای کمکآموزشی- بخش نخست
کمک آموزشی‌ها معضلی پیش روی دانشآموزان
فریده شریفی
آزمون‌های درس به درس، آزمون‌های فصل به فصل، آزمون‌های جامع، پاسخ‌نامه‌های تشریحی، کتابهای کمک‌درسی و... عباراتی است که هر کدام از ما چه برای خود و چه برای فرزندانمان بارها شنیده و یا از آنها استفاده کرده‌ایم.
بازار پررونق کتابهای کمکآموزشی امروزه به تجارتی پرسود و گسترده تبدیل شده است و نشر این کتابها چه با مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و چه بدون مجوز سالانه سودهای کلانی به جیب ناشران روانه می‌کند!
اما آیا این کتابها مشکلات مربوط به نظام آموزشی را حل و فصل کرده و در ورود دانشآموزان به دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی سهم ویژه‌ای دارند؟! این گزارش به نقاط ضعف و قوت کتابهای کمک آموزشی می‌پردازد و نظر برخی از کارشناسان، والدین وحتی خود دانشآموزان را جویا می‌شود تا روشن بشود مشکل کجاست؟! آیا نظام آموزشی نواقصی دارد و این کتابها به فهم بهتر کتابهای درسی کمک می‌کند یا اینکه خود دانشآموزان کم‌کاری و تنبلی می‌کنند و می‌خواهند لقمه حاضر و آماده را قورت دهند؟!
کتابهای کمکآموزشی چیست؟
کتابهای کمکآموزشی سابقه‌ای به قدمت آموزش در کشور ما دارد در گذشته به کتابهای کمکآموزشی «حل‌المسائل» می‌گفتند که باعث می‌شد دانشآموزان پاسخ سؤال‌ها و مطالبی را که در سر کلاس خوب متوجه نشده بودند یا آموزگارشان کمتر توضیح داده بود در این کتابها جست‌وجو کنند.
اما عده‌ای معتقدند که چون در کشور تعریف درستی از کتاب کمک آموزشی وجود ندارد نمی‌توان با قاطعیت حریم این کتابها را مشخص کرد به همین دلیل به طور کلی به همه کتاب‌هایی که محتوایی نزدیک به کتابهای درسی دارند کتابهای کمک آموزشی می‌گویند.
خانم «م.کرباسی» کارشناس آموزشی که در یک آموزشگاه علمی معروف و صاحب نام مشغول به کار است در این باره می‌گوید: «کتابهای کمکآموزشی با کتابهای حل‌المسائل کاملا تفاوت دارد چرا که کتابهای کمک آموزشی استاندارد به یادگیری بهتر مفاهیم کمک درسی کمک می‌کند و لقمه‌ای حاضر و آماده به نام جواب به دانش‌آموز تحویل نمی‌دهد بلکه این کتابها با طرح سؤال‌های مرتبط با کتابهای درسی، ذهن دانشآموزان را به چالش می‌کشد و آنان را در مسیر یادگیری قرار می‌دهد.»
وی اضافه می‌کند: «کتابهای کمک آموزشی استاندارد کتاب‌هایی هستند که از وزارت آموزش و پرورش یا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجوز چاپ گرفته‌اند و دانشآموزان را به فراگیری دروس تشویق می‌کنند و در واقع یک نوع پشت‌گرمی برای آنان هستند اما کتابهای دیگر که مورد تایید وزارت ارشاد قرار ندارند باید از بازار کتابهای آموزشی حذف شوند تا دانشآموزان را گمراه و بی‌هدف نکنند.»
این کارشناس آموزشی در عین حال یادآوری می‌کند که متأسفانه در بازار نشر کسانی فعالیت می‌کنند که به علت عدم نظارت دقیق و قاطع به نشر کتابهای حل‌المسائل و دیگر کتابهای کمکآموزشی غیراستاندارد می‌پردازند.
طبق آیین‌نامه ساماندهی منابع آموزشی و تربیتی مصوب سال 1388 شورای عالی آموزش و پرورش، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی کشور ماموریت دارد تا همه مواد و رسانه‌های آموزشی، بسته آموزشی، نرم‌افزارهای آموزشی، رسانه‌های الکترونیکی، چند رسانه‌ای، کتابهای راهنمای معلم و... را بررسی و تایید کند و نهادهای فرهنگی، وزارت ارشاد و سازمان آموزش و پرورش ملزم به اجرای این مصوبه هستند.
با این حال بالا بودن آمار نشر، تنوع فراوان و عدم کنترل دقیق چاپ کتابهای کمک آموزشی موجب شده تا برخی از کتابهای کمک آموزشی بدون مجوز آموزش و پرورش چاپ و وارد بازار شود.
یک ناشر نیز در این باره می‌گوید: «کتابهای کمک آموزشی مورد تایید آموزش و پرورش باعث تقویت یادگیری در دانشآموزان می‌شوند و آنان را به تحرک و فعالیت وامی‌دارند اما متأسفانه کتابهای غیراستانداردی هم در بازار یافت می‌شوند که دانشآموزان را از مسیر اصلی یادگیری دور می‌کنند و با طرح سؤالات تکراری و خسته‌کننده اعتماد به نفس دانشآموزان را از آنان می‌گیرند.
وی اضافه می‌کند: «چاپ و نشر کتابهای کمکآموزشی غیراستاندارد خیانت به دانشآموزان و خیانت به فرهنگ و تعالی فرهنگی کشور است و کسانی که این کتابها را چاپ می‌کنند به این مسئله فکر کنند که شاید روزی فرزندان خود یا خویشاوندانشان از این کتابها استفاده کنند و استعدادشان به هدر برود!»
تفاوت کتاب کمک آموزشی
با کتاب آموزشی
«وحید یگانه‌ثمر» تولیدکننده نرم‌افزار آموزشی که نرم‌افزارهایش دارای مجوز تایید از وزارت آموزش و پرورش است و در نمایشگاه رسانه‌های دیجیتال به عنوان بهترین نرم‌افزار آموزشی هوشمند انتخاب شده است، در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان در این باره می‌گوید: «کتابهای کمک آموزشی در جایی کاربرد دارد که نویسنده کتاب آموزشی در انتقال مفاهیم به دانشآموزان ضعیف عمل کرده و نویسنده دیگر تلاش می‌کند با انتشار یک کتاب دیگر نقاط ضعف کتاب قبلی را پوشش دهد و مفاهیم را بهتر منتقل کند اما به عقیده من بهتر است که نویسنده کتابهای آموزشی در کتابهای خود بازنگری کند و همان کتاب اصلی را تصحیح و بازنویسی کند تا مفاهیم روشن‌تر، گویا‌تر و قابل فهم‌تر شود و دانشآموزان نیازی به کتابهای کمکآموزشی پیدا نکنند.»
وی اضافه می‌کند: «به اعتقاد من استفاده از نرم‌افزار آموزشی به دلیل اینکه حواس پنجگانه را بیشتر درگیر می‌کند اثربخشی بیشتری دارد و دانش‌آموز می‌تواند مطالب را با استفاده از انیمیشن، صدا، تصویر و... به صورت جذاب‌تر و راحت‌تر دریافت کند و یادگیری بهتر و بیشتری داشته باشد. البته نرم‌افزارهای آموزشی هم مانند کتابهای کمکآموزشی از لحاظ کیفیت دارای رتبه‌بندی هستند و والدین باید بهترین و باکیفیت‌ترین کتابها و نرم‌افزارها را در اختیار فرزندانشان قرار دهند.»
«امیرعلی» که در کلاس هفتم درس می‌خواند در این‌باره می‌گوید: «علت استفاده من از برخی از کتابهای کمکآموزشی به این دلیل است که گاهی معلم‌ها درس‌ها را خوب توضیح نمی‌دهند و اگر از ایشان بخواهیم که برای بار دوم یا سوم توضیح دهند عصبانی می‌شوند و خستگی خود را بهانه می‌آورند و می‌گویند خسته شدم از بس که در این کلاس درس را توضیح می‌دهم و... در حالی که ممکن است بچه‌های یک کلاس با کلاس دیگر از لحاظ استعداد و ضریب هوشی تفاوت داشته باشند به همین دلیل من برای اینکه مشکلی ایجاد نشود و دلخوری به وجود نیاید از طرح سوال خودداری می‌کنم و به جای آن از کتابهای کمکآموزشی استفاده می‌کنم.»
وی اضافه می‌کند: «این کتابها راحت‌تر مطالب را یاد می‌دهند و اگر مطلبی را یک بار یاد نگرفتیم برای بار دوم و سوم از روی آن مطالعه می‌کنیم تا مطلب کاملا در ذهن ما جا بگیرد و از یادمان نرود.»
کتابهای کمکآموزشی
معجزه نمی‌کند!
بازار فروش کتابهای کمکآموزشی همه وقت و همه جا داغ داغ است به ویژه چند ماه به کنکور مانده اما آیا اقعا این کتابها در قبولی دانشآموزان و کسب رتبه‌های برتر تاثیر دارد و معجزه می‌کند؟!
ناشران کتابهای کمکآموزشی معتقدند که این کتابها نقش بسیار مهمی در موفقیت دانشآموزان دارند، اما برخی از کارشناسان معتقدند مطالعه کتابهای درسی برای قبول شدن در دانشگاه‌ها کفایت می‌کند و نیازی به کتابهای کمکآموزشی نیست. این کارشناسان می‌گویند، اگر ظرفیت پذیرش یک دانشگاه 200 نفر باشد این کتابها این ظرفیت را 201 نفر نمی‌کند و مطالعه دقیق همان کتابهای درسی شرط اصلی موفقیت دانشآموزان است.
آقایی که خود را «ثابت‌زاده» معرفی می‌کند و پسرش امسال در دانشگاه رشته شیمی قبول شده است در این باره می‌گوید: «از چند سال پیش که پسرم به دبیرستان می‌رفت به او گفتم خودش باید درس بخواند و مطالعه عمیق و دقیق را جدی بگیرد و تلاش کند تا در دانشگاه موفق شود و روی کلاس‌ها یا کتابهای کمکآموزشی حساب نکند چرا که هم هزینه بالایی دارد و هم وقت او را می‌گیرد بنابراین خودش شروع به مطالعه کند و همه کتابهای درسی را چندین بار مرور کند تا به نتیجه عالی برسد.»
وی اضافه می‌کند: «خدا را شکر همین‌طور هم شد و تلاش‌های مکرر و بی‌وقفه او نتیجه داد و در دانشگاه دولتی قبول شد.»
ثابت‌زاده می‌گوید: «مسئله مهم در دانشآموزان استعداد و اعتماد به نفس آنها است، نوجوانان و جوانان باید خودشان را باور داشته باشند و بکوشند تا استعدادهای خود را به منصه ظهور برسانند و لیاقت خود را نشان دهند. به طور مثال آیا می‌توان گفت که دانش‌آموزی که والدینش توان مالی ندارند او را به کلاس‌های کنکور بفرستند بی‌استعداد است؟ آیا می‌توان گفت دانش‌آموزی که از کتابهای کمکآموزشی استفاده نکرده امکان موفقیت در کنکور را ندارد؟
مسلما چنین نیست و معیار ارزیابی دانشآموزان، استعداد، لیاقت، سختکوشی و تلاش آنان است نه کلاس‌های جورواجور و متنوع آموزشی!»
خانم کرباسی کارشناس آموزشی نیز در این‌باره می‌گوید: «برخی از داوطلبان که به آموزشگاه ما می‌آیند فکر می‌کنند که ثبت‌نام در کلاس‌های آموزشی و استفاده از کتابهای کمکآموزشی شرط اصلی ورود آنان به دانشگاه است و متاسفانه برخی از دانشآموزان به والدین خود فشار می‌آورند که حتما آنان را در چندین کلاس ثبت‌نام کنند، در حالی که چنین نیست و فقط حضور در کلاس‌های آموزشی و خریدن کتابهای رنگارنگ کمکآموزشی مجوز ورود آنان به دانشگاه نیست!»
وی تصریح می‌کند: «برخی از داوطلبان هم معتقدند که در کنکور گاهی سوالات از منابع غیردرسی انتخاب می‌شود به همین دلیل شرکت در کلاس‌های کنکور و استفاده از کتابهای کمکآموزشی ضروری است اما به جرات می‌توان گفت که در کنکورهای سراسری سوالی غیر از منابع درسی مطرح نمی‌شود و پایه و اساس سوالات کنکور همان منابع درسی دانشآموزان است. لیکن نحوه طرح سوال ممکن است با آن سوالی که در کتابهای درسی مطرح شده باشد تفاوت کند و این مسئله هم بستگی به سلیقه و ابتکار طراح سوال دارد.»
این کارشناس آموزشی همچنین تاکید می‌کند: «مطالعه صحیح و دقیق کتابهای درسی در کنار حل تست‌های کنکورهای سراسری گذشته برای موفقیت در کنکور و حتی کسب رتبه‌های تک‌رقمی و دو رقمی کافی است، به شرط آنکه مطالعه عمیق و دقیق باشد و به صورت سطحی و گذرا نباشد.»
وی اضافه می‌کند: «البته استفاده از کتابهای کمکآموزشی استاندارد که مطالب درسی را به صورت ساده‌تر بیان می‌کند بد نیست مفید هم هست ولی نمی‌توان گفت که به طور یقین قبولی و موفقیت دانشآموزان بستگی به این کتابها دارد و اگر دانش‌آموزی از این کتابها استفاده نکرده باشد امکان قبولی و رفتن به دانشگاه را ندارد.»
میزان فروش کتابهای کمکآموزشی در کشور نشان می‌دهد که مخاطبان زیادی به خرید این کتابها روی آورده‌اند و متاسفانه گرایش به این کتابها بیشتر از گرایش به کتابهای عمومی و غیردرسی شده است. این مسئله نه تنها تجارت پرسودی برای ناشران خصوصی به همراه می‌آورد بلکه موجب چرخش مخاطبان به سمت کتابهای درسی و کمکآموزشی می‌شود که اگر هرچه سریع‌تر برای این مسئله چاره‌ای اندیشیده نشود افزایش سرانه مطالعه کتاب در کشور پایین می‌آید و کتاب و کتابخوانی در کشور از یاد خواهد رفت!