بررسی کیفیت آبهای آشامیدنی و شرایط نگهداری آن -بخش نخست
یک جرعه آب یک دنیا سلامتی
فریده شریفی
تصور کنید در یک ظهر تابستان پس از چند ساعت فعالیت و تلاش به خانه بازگشته‌اید، هیچ‌چیز مانند یک لیوان آب آشامیدنی دلچسب و گوارا خستگی را از تن شما به در نمی‌کند و طراوت و شادابی به شما نمی‌دهد! با توجه به این که بیش از 60 درصد ساختمان بدن انسان از آب تشکیل شده است مصرف مستمر آب می‌تواند موجب افزایش مقاومت بدن انسان، رفع خستگی، کاهش احتمال سرطان، تسهیل در امر هضم غذا، شادابی و طراوت پوست، ایجاد احساس مطلوب روانی و... شود.
همه آب‌هایی که مردم مصرف می‌کنند چه آبهای معدنی، چه آبهای آشامیدنی و آبهای شهری این خصوصیات را دارند؟ آیا آبهای معدنی را هم مانند آب لوله‌کشی تصفیه و گندزدایی می‌کنند؟ ارزش املاح موجود در این آبها به چه میزان است؟ این آبها برای چه کسانی مفید و برای چه کسانی مضر است؟ آیا همه آبهای معدنی موجود در بازار واقعا آب‌معدنی هستند و از دل کوه جوشیده و با گذر از شکاف‌ها و سنگ‌های آهکی به طور طبیعی تصفیه شده‌اند؟ در این گزارش نگاهی خواهیم داشت به تاریخچه آبهای معدنی در ایران، تفاوت آنها با آبهای آشامیدنی و شرایط استفاده از آنها، به ویژه آنکه مصرف هر نوع آب معدنی برای برخی افراد توصیه نمی‌شود و به جای فایده به آنها ضرر می‌رساند، با ذکر این مطلب که تلاش گزارشگر کیهان برای مصاحبه با کارشناسان کنترل کیفیت شرکت‌های مختلف آبهای معدنی بی‌نتیجه ماند و از گفت‌وگو خودداری کردند.
آب‌معدنی چیست؟
پس از هوا، ضروری‌ترین عنصر حیات آب است، به همین دلیل دسترسی به آب پاک و سالم یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های جوامع بشری از دیرباز تاکنون بوده است.
تحقیقات نشان می‌دهد بسیاری از واکنش‌های شیمیایی بدن از طریق آب انجام می شود، به همین دلیل کمبود آب و نرسیدن به موقع آب به سلول‌های بدن موجب آسیب‌های جدی در بدن می‌شود. آب معدنی همان آب چشمه است که با عبور از طبقات و لایه‌های کوه‌ها به طور طبیعی تصفیه شده و هنگامی که به سطح زمین می‌رسد جوش و خروش درآمده و اکسیژن فراوانی دریافت می‌کند.
این آبها به دلیل گذر از سنگ‌های معدنی حاوی املاح زیادی چون کلسیم، منیزیم، سدیم و پتاسیم بوده و طعم و مزه خوبی دارد. «مهیار قاسمی» کارشناس آب در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان در باره آب معدنی و انواع آن می‌گوید: «آب معدنی طبیعی از یک منبع زیرزمینی مانند چشمه یا سفره‌های زیرزمینی به دست می‌آید و به دلیل اینکه این آبها از سوی مقامات مسئول ثبت شده و به طور مداوم آزمایش می‌شوند تحت تاثیر سموم شیمیایی و آلودگی‌های محیطی قرار ندارند و از نظر میکروبیولوژیک نیز دارای کیفیت مناسبی هستند.»
به گفته این کارشناس، همه آبهای زیرزمینی هم مناسب برای استفاده و آشامیدن نیستند چرا که ممکن است میزان مواد شیمیایی موجود در آنها زیاد باشد و مناسب برای شرب و استفاده نباشند. یا اینکه از نظر میکروبیولوژیک در شرایط مناسبی قرار نداشته باشند به همین دلیل فقط باید از آبهای معدنی یا آشامیدنی استفاده کرد که توسط مسئولان سازمان آب یا استاندارد تایید شده باشند و به ثبت رسیده باشند.
«امین صالحی» کارشناس تغذیه نیز در این باره می‌گوید: «نمی‌توان گفت که همه آبهای معدنی یا آشامیدنی که بطری شده باشند مناسب برای آشامیدن هستند و دارای آلودگی نیستند. ممکن است چشمه‌ها یا سفره‌های آب زیرزمینی که از آنها استفاده شده در مجاورت با زباله‌های صنعتی یا زمین‌های کشاورزی آلوده قرار گرفته باشند، به همین دلیل آب آشامیدنی آلوده به نیترات، آمونیاک، سرب، جیوه و... می‌شود که با ضدعفونی کردن، جوشاندن و تصفیه هم از بین نمی‌رود و سلامت شهروندان را به خطر می‌اندازد.»
وی اضافه می‌کند: «از سوی دیگر برخی از شرکت‌های غیرمتعهد و ناآگاه برای ضدعفونی کردن آبهای بطری شده از روش تابش اشعه ماورای بنفش و تصفیه اسمزی استفاده می‌کنند که موجب انتقال ترکیبات مضر و خطرناک بطری‌های پلاستیکی به درون آب می‌شود به همین دلیل شهروندان بهتر است از آبهای بطری شده با کیفیت بالا، نشاندار، معتبر و استاندارد استفاده کنند تا خدای ناکرده خطری متوجه آنان نشود.»
تاریخچه آب‌معدنی در ایران
تاریخچه توجه به آب آشامیدنی سالم با رویکرد علمی، آکادمیک و مدرن تقریبا به سال‌های اولیه تاسیس دانشگاه تهران بازمی‌گردد.
با شروع به کار دانشگاه تهران درسال 1313به تدریج مطالعات بومی در زمینه الزامات و اصول بهداشت عمومی جامعه آغاز شد، همان زمان استادان و دانشمندان ایرانی دریافتند که یکی از اصول اولیه تأمین سلامت مردم در اختیار قرار دادن آب آشامیدنی سالم است. در این سال‌ها بود که تعدادی از استادان دانشگاه تهران و متخصصین آب‌شناسی مطالعات گسترده‌ای را در زمینه آبهای معدنی ایران به عنوان منبع اصلی شرب بهداشتی مردم شروع کرده و در این زمینه کتاب‌های متعددی را به رشته تحریر درآوردند.
در سال‌های بعد از 1318 نیز مطالعاتی در دانشکده داروسازی تهران توسط اساتید رشته آب‌شناسی در زمینه بررسی آبهای معدنی انجام شد که زمینه لازم را برای پایه‌گذاری استفاده از آب آشامیدنی سالم به عنوان یک مسئله حیاتی فراهم کرد. بر پایه همین مطالعات بود که از ابتدای دهه 1350 صنعت آبهای معدنی و آب آشامیدنی بسته‌بندی شده پایه‌گذاری شد و مردم ایران برای اولین بار با محصولاتی تحت عنوان آب معدنی یا بسته‌بندی شده آشنا شدند.
اولین کارخانه آب بسته‌بندی شده در ایران به نام «آمولو» در سال 1350 با استفاده از آب چشمه «پرسم» واقع در دامنه رشته کوه‌های البرز تاسیس شد که محصولات خود را در بطری‌های شیشه‌ای به بازار عرضه می‌کرد و از این پس فعالیت شرکت‌های آب معدنی و آب آشامیدنی در داخل ایران با عناوین و اسامی مختلف آغاز شد.
انواع آب معدنی
بر اساس طبقه‌بندی انجام گرفته توسط سازمان ملی استاندارد، انواع آب بسته‌بندی عبارتند از: آب معدنی طبیعی و آب آشامیدنی بسته‌بندی شده. آب معدنی طبیعی از منابع طبیعی مانند چشمه و سفره‌های زیرزمینی به دست می‌آید و از نظر محتوا دارای املاح خاص و عناصر کمیاب است که کلیه اقدامات احتیاطی برای جلوگیری از هرگونه آلودگی یا تاثیرات خارجی روی کیفیت آن باید انجام گیرد.
آب بسته‌بندی شده نیز طبق تعریف وزارت نیرو به آبی اطلاق می‌شود که به صورت دربسته پلمب شده و در ظروف مخصوص مورد تایید وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برای شرب مردم تهیه می‌شود.
آب بسته‌بندی را می‌توان از هر نوع منابع آب سطحی و زیرزمینی به استثنای شبکه آب شرب پس از حصول اطمینان از رعایت مسائل بهداشتی و استانداردهای لازم با رعایت مقررات بسته‌بندی به فروش رساند.
به گفته «پیمان فروهر» دبیر انجمن آبهای معدنی و آشامیدنی باید میان آب آشامیدنی و آب معدنی تفاوت قائل شد چرا که آب معدنی باید از سفره‌های زیرزمینی در مناطق عاری از هرگونه آلودگی استحصال شود و محل قرارگیری کارخانه آن نیز در مناطق دور از هرگونه آلودگی انسانی و حیوانی باشد در حالی که کارخانه آب آشامیدنی را حتی می‌توان در کنار یک شهرک صنعتی احداث کرد زیرا در صورت آلوده شدن محصول نهایی می‌توان آن را با فرآیندها و تغییرات شیمیایی از آلودگی‌ها پاک کرد.
دبیر انجمن آبهای معدنی و آشامیدنی همچنین معتقد است که اگرچه آبهای آشامیدنی به روش‌های شیمیایی و کلرزنی، تابش اشعه UB و اسمز معکوس تصفیه می‌شوند اما تولیدکننده هر دو محصول ملزم به رعایت موارد ایمنی برای مصرف‌کننده هستند و در کیفیت محصول نهایی و سلامتی آن تفاوتی میان آب معدنی و آب آشامیدنی وجود ندارد.
علت استقبال مردم
از آبهای معدنی
شایعاتی که در مورد آلودگی آب لوله‌کشی منتشر می‌شود از جمله نزدیک بودن چاه‌ها و سفره‌های زیرزمینی آب به مخازن فاضلاب، کیفیت پایین آب برخی از شهرستان‌ها به دلیل وجود املاح موجود و وجود نیترات در آب شرب برخی مناطق از جمله عواملی است که تمایل مردم برای آبهای معدنی و بسته‌بندی شده را افزایش داده است.
خانمی که خود را «زهره طهماسبی» معرفی می‌کند در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره علت استفاده از آبهای معدنی می‌گوید: «آب مایه سلامتی و تندرستی است و در قرآن کریم هم آمده که «آب را مایه شفای مردم قرار داده‌ایم» به همین دلیل اگر آب آشامیدنی سالم نباشد منشأ بیماری‌های گوناگون می‌شودو سلامتی انسان را به خطر می‌اندازد. بنابراین باید از آب‌هایی استفاده کرد که خطر کمتری دارد و از آلودگی به دور است.»
وی اضافه می‌کند: «آبهای معدنی معمولا دارای املاحی مانند کلسیم، منیزیم، پتاسیم و... هستند که برای بدن مفید است و چون در شرایط بهداشتی تهیه و توزیع می‌شوند می‌توان به سلامتی آنها اطمینان داشت و با خیال راحت از آنها استفاده کرد.»
این خانم خانه‌دار همچنین می‌گوید: «البته مصرف آبهای معدنی یا آبهای بسته‌بندی شده دلیل بر آلودگی آب شبکه شهری و آبهای لوله‌کشی نیست اما من دختری دارم که دستگاه گوارشی حساسی دارد و غالبا از درد معده شکایت می‌کند به همین دلیل تا آنجا که ممکن است برای او آبهای معدنی و یا آبهای آشامیدنی بسته‌بندی شده تهیه می‌کنم که مشکل خاصی برایش پیش نیاید به خصوص در مسافرت‌ها این مسئله را رعایت می‌کنم و آب معدنی در اختیار او قرار می‌دهم.»
دسترسی آسان، سهولت حمل و نقل، هزینه پایین و طعم و مزه مناسب بطری‌های آب تمایل افراد برای استفاده از این نوع آبها را افزایش داده است.
امین صالحی کارشناس تغذیه در این‌باره می‌گوید: «افراد در بیرون از خانه و یا هنگام مسافرت که اطمینانی به منبع آب آشامیدنی ندارند می‌توانند با خرید یک بطری آب آشامیدنی به دور از نگرانی آلودگی میکروبی به مصرف آب بپردازند و امکان ابتلا به بیماری را به حداقل برسانند.»
وی اضافه می‌کند: «البته بهتر است به تاریخ انقضای این آبها هم توجه شود چرا که برخی از این بطری‌ها در مغازه‌ها برای مدت‌های طولانی نگهداری می‌شوند و تاریخ مصرف آنها به اتمام می‌رسد. بنابراین بهتر است در انتخاب انواع آبهای معدنی و آشامیدنی به نکات ایمنی و بهداشتی توجه کرد.»