پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی چه عوامل و متغیرهایی موجبات تعالی و یا انحطاط جوامع انسانی را فراهم می‌آورد؟
پاسخ:
براساس دیدگاه استاد شهید مرتضی مطهری(ره) روش اظهار نظر یک مکتب در مورد عوامل پیشرفت و ترقی و انحطاط و سقوط جوامع، بیانگر نگاه آنها به جامعه، تاریخ، جنبش‌های تکاملی و سیرهای نزولی است. به اعتقاد استاد قرآن کریم در مجموع به چهار عامل مؤثر در اعتلاها و روند تعالی و انحطاط و روند سقوط اشاره کرده است:
1- عدالت و بی‌عدالتی
این مطلب در آیات فراوانی از قرآن کریم بیان شده است از جمله در آیه چهار سوره قصص خداوند می‌فرماید: فرعون در زمین برتری‌جویی کرد و اهل آن را به گروه‌های مختلفی تقسیم نمود، گروهی را به ضعف و ناتوانی می‌کشاند، پسرانشان را سر می‌برید و زنانشان را (برای کنیزی و خدمت) زنده نگه می‌داشت، او به یقین از مفسدان بود.
در این آیه شریفه ابتدا برتری‌جویی فرعون که ادعای ربوبیت اعلی کرده و دیگران را به منزله بندگان خود می‌دانست بیان شده و سپس تبعیض و تفرقه‌افکنی و ذلیل کردن گروه خاصی از مردم، کشتن پسران آنها و به خدمت گرفتن زنانشان را اظهار شده است. آنگاه می‌فرماید: «انه‌کان من‌المفسدین» او یکی از تباهگران است. این جمله اشاره دارد که این گونه مظالم اجتماعی جامعه را از بیخ و بن نابود می‌کند.
2- اتحاد و تفرقه
در آیه 103 سوره آل عمران که امر به اعتصام (چنگ زدن) به ریسمان الهی و نهی از تفرقه و تشتت آمده، از تفرقه و اختلاف با تعبیر «کنتم علی شفاه حفرهًْ من‌النار» تعبیر شده است، که ویران‌گری اجتماع به سبب تفرقه و اختلاف در آن مشهود است. در آیه 105 همان سوره خدای تعالی می‌فرماید: و مانندکسانی نباشید که پراکنده شدندو اختلاف کردند (آن هم) پس از آنکه نشانه‌های روشن (پروردگار) به آنان رسید و آنها عذاب عظیمی دارند. استاد مطهری به آیات دیگری نیز استشهاد می‌کند: در آیه 46 سوره انفال خداوند می‌فرماید: «ولاتنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم» با یکدیگر نزاع نکنید که نزاع داخلی سبب سستی می‌شود و سستی شما را زایل و نابود می‌کند. همچنین در آیه 65 سوره انعام خدای متعال می‌فرماید: بگو خداوند قادر است از بالای سر یا از زیر پای شما عذاب برانگیزد، یا به شما جامه تفرق و گروه گروه شدن بپوشاند و خشونت بعضی از شما را بر بعضی دیگر بچشاند.
3- اجرا یا ترک امر به معروف و نهی از منکر
استاد مطهری(ره) در اهمیت این فریضه به حدیث امام باقر(ع) اشاره می‌کند که فرمودند: «بها تقام الفرائض و تامن المذاهب و تحل المکاسب و ترد المظالم و تعمرالارض و ینتصف من الاعداء و یستقیم الامر» به وسیله این اصل سایر دستورها زنده می‌شود، راهها امن می‌گردد، کسب‌ها حلال می‌شود، مظالم به صاحبان اصلی برگردانده می‌شود، زمین آباد می‌گردد، از دشمنان انتقام گرفته می‌شود و کارها رو به راه می‌شود(فروع کافی، ج 5، ص 56).
استاد مطهری با ابراز گله‌مندی می‌گوید: این مطلب می‌بایست مصلحین زیادی بوجود آورد. در حالی  که از این جهت خیلی فقیرم. استاد با استناد به آیه 78 و 79 سوره مائده ترک این فریضه الهی امر به معروف و نهی از منکر را عامل هلاکت و نابودی اقوام گذشته می‌داند.
4- فسق و فجور و فساد اخلاق
استاد مطهری معتقد است ظلم در قرآن مفهوم اعمی دارد که هم شامل ظلم به غیر می‌گردد و هم شامل فسق و فجور و کارهای ضد اخلاقی و همچنین ظلم شامل ظلم به فرد و نفس خود و دیگران نیز می‌شود، و هم شامل ظلم یک قوم به حقوق فرد یا گروه دیگر.
در بسیاری از آیات قرآن ترف و مترف بودن و ظلم به معنی اعم عامل هلاکت یک قوم شمرده شده است. در آیه 59 سوره قصص خداوند می‌فرماید: ما هیچ قومی را هلاک نمی‌کنیم مگر اینکه اهل آن ظالم باشند. همچنین در آیه 6 سوره انعام خدای متعال می‌فرماید: آیا ندیدند چقدر از اقوام پیشین را هلاک کردیم؟! اقوامی که (از شما نیرومندتر بودند، و) قدرتهایی به آنها داده بودیم که به شما ندادیم، باران‌های پی‌درپی برای آنها فرستادیم، و از زیر (آبادی‌های) آنها، نهرها را جاری ساختیم. (اما هنگامی که سرکشی و طغیان کردند) آنان را به خاطر گناهانشان نابود کردیم،‌و جمعیت دیگری بعد از آنان پدید آوردیم. در آیات و سوره‌های دیگر نیز نظیر این معانی آمده است؛ (قصص - 58)، (انبیاء- 11 تا 14) و (مؤمنون-64).