نگاهی به وضعیت کمی و کیفی پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی و تاثیرات آنها بر پیشرفت‌های علمی کشور- بخش پایانی
تجهیز پژوهشسراها و جشنواره‌های علمی راه جلوگیری از فرار نخبگان
گروه گزارش
سال‌های بسیاری گذشت تا آنان که باید در فکر افتادند تا پژوهش و پژوهشگر را که عناصر احیاگر نظام آموزشی به شمار می‌آیند، ارج نهند؛ اما در این بین افرادی بودند که آمدند کار را درست کنند اما خود مشکلاتی اضافه کردند. حالا وجود چالش‌ها یک طرف، اینکه باید پذیرفته شود که اساسا چالش‌ها به قوت خود باقی‌اند، در طرف دیگر صورت مسئله قرار گرفته است. فعالیت در هر عرصه‌ای با وجود مسابقه و رقابت، تب و تاب دیگری به خود می‌گیرد. در عرصه فعالیت‌های پژوهشی نیز رقابت‌هایی پدید آمدند تا دانش‌آموزان را به عنصر احیاگر پژوهش علاقمندتر کنند و نظام آموزشی در خروجی خود پژوهشگران بیشتری داشته باشد؛ اما چه کسی فکرش را می‌کرد افرادی که قرار بود پژوهشگران کشور باشند، خود با هزار و یک مشکل دست و پنجه نرم کرده و نیاز به توجه و حل مشکلات پیدا کنند؟!
ضرورت دارد پژوهشسراها برای فعالیت‌های تحقیقی به ابزار نوین فناوری و وسایل آزمایشگاهی مجهز شوند. خوشبختانه اولین قدم‌ها برداشته شده و برای فراهم کردن بستر فعالیت‌های پژوهشی وتحقیقی دانش‌آموزان تعداد پژوهشسراها از 300 به 615 مورد افزایش یافته است.
براساس توافقنامه آموزش وپرورش و برخی دستگاه‌های اجرايی دولتی وغیردولتی از دانش‌آموزان مخترع حمایت خواهد شد. در بخش توسعه مهارت‌ها و کارآفریني برنامه‌های کیفیت بخشی با مشارکت دیگر ادارات انجام می‌شود.
هم اکنون برای معلمان مؤلف این امکان وجود دارد که به کمک طرح ساماندهی کتاب‌های آموزشی، کتاب هاي آموزشي تالیف خود را پس از ارزیابی در سامانه قرار دهند.
خوشبختانه دست اندرکاران امور پژوهشسراها به این نتیجه رسیده‌اند که تمامی کارهاي پژوهشی دانش‌آموزان کاربردی هستند و باید با رغبت انجام شوند.
بی نظمی در جشنواره‌های علمی دانش‌آموزی
در تابستان 96 شاهد روند داوری در مرحله استانی و کشوری نوزدهمین دوره از داوری جشنواره خوارزمی هستیم. در حالی که در پیگیری ریزش آمار شرکت کنندگان نسبت به سال‌های قبل به وجود چالش‌ها و نواقصی پی‌می‌بریم.
پای صحبت دانش‌آموزان و برخی دست‌اندرکاران این جشنواره می‌نشینیم.
یکی از شرکت کنندگان این جشنواره که از سال گذشته تکلیف طرح ارائه شده‌اش، مشخص نگردیده، توضیح می‌دهد:« در مرحله کشوری سال گذشته در حالی که حدود 97 طرح از دانش‌آموزان تهران از داوری مرحله اول کشوری به عنوان طرح‌های منتخب به وزارت علوم جهت داوری نهایی فرستاده شدند، تنها حدود 60 طرح درمرحله نهایی بررسی شده‌اند و با گذشت حدود یک سال از این موضوع هنوز تکلیف حدود 37طرح که به ظاهر گم شده، مشخص نشده است. این در حالی است که به دانش‌آموزان وعده داده شده بود که امسال مجددا در جشنواره شرکت کنند تا داوری طرحشان از مرحله کشوری آغاز شود، اما این بار هم وعده‌های داده شد به عمل نرسیدند.»
کمک به حفظ نخبگان کشور
یا دور ساختن آنها؟
محمد علی دشتی‌پور، کارشناس تعلیم و تربیت در توضیح خود می‌گوید: «سال 1385با حدود 27هزار شرکت‌کننده،بیشترین آمار شرکت کنندگان جشنواره‌های علمی به جشنواره خوارزمی اختصاص یافت. این در حالی است که با وجود افزایش میزان ترغیب به پژوهش و افزایش تعداد پژوهشسراها، ما شاهد کاهش آمار شرکت کنندگان تا سال گذشته به حدود هفت هزار نفر هستیم که این خود گواه نواقص و چالش‌های موجود است. به همین منوال امسال نیز این تعداد کمتر شده است.»
وی ادامه می‌دهد: «حدود ده هزار نفر از افراد برتر در جامعه دانش‌آموزانی وارد جریانی می‌شوند که تنها حدود 100 نفر از آنها انتخاب می‌شوند. شیوه جشنواره به گونه‌ای است که این روند موجب تخریب سایر شرکت کنندگان می‌شود.»
در این جشنواره افرادی به عنوان داور انتخاب می‌شوند که باورشان به عدم وجود افراد نخبه در کشور است.
اما نکته مبهم آنجا است که با وجود چنین عقیده‌ای چرا حاضر به برگزاری جشنواره هستند. همچنین شاخص‌های داوری به گونه‌ای است که حتی ممکن است فرد را به خرید یک مقاله یا طرح ترغیب بخشد به طوری که طرح حضور یافته در جشنواره باید فاقد هر گونه ایده و طرح مشابه در سراسر دنیا باشد و این خواسته مطلوب از دانش‌آموزان گروه سنی 15 تا 18 سال است.
البته طرح‌های منحصر به فرد نیز از عاقبت خوشی برخوردار نیستند و دانش‌آموزان صاحب طرح بارها در این باره اظهار داشته‌اند که در مرحله نهایی طرحشان در رقابت با طرح‌های ضعیف‌تر بنا به دلایلی نامشخص رد شده است؛ اما مدتی بعد، از انجام آن در کشوری دیگر با خبر شده‌اند!
دشتی پور واقعیت تلخی را بیان کرده و می‌گوید: «اولیای دانش‌آموزان پس از اعلام نتایج ناعادلانه به طوری جدی تصمیم به فراهم کردن شرایط برای ادامه تحصیل و پژوهش فرزندانشان در کشوری دیگر می‌گیرند.»
گفته می‌شود جشنواره خوارزمی که با هدف ارتقاء روند پژوهش در کشور فعالیت می‌کند، این روز‌ها به مهم‌ترین عامل دور شدن دانش‌آموزان نخبه از کشورشان تبدیل شده است.
نباید فراموش شود که این دانش‌آموزان به عنوان سرمایه‌های ملی کشور هستند و باید در حفظ آنان تلاش کرد.
محمدعلی دشتی پور در انتهای کلامش در حالی که معتقد است جشنواره خوارزمی کمکی به پژوهش‌محوری نمی‌کند، می‌گوید:«جشنواره خوارزمی هم اکنون خلاف جهت سند تحول بنیادین در حال حرکت است. چرا که بهترین دانش‌آموزان از پژوهش متنفر شده‌اند.»
پژوهشگران جوان
اختراع خود را ثبت کنند
سارا صفری، پژوهشگر رشته مکانیک و الکترونیک در گفت‌و‌گو با گزارشگر روزنامه کیهان در پاسخ به میزان حمایت‌ها می‌گوید: «تنها حمایتی که شده ام از سوی پژوهش‌سرای منطقه بوده است که آن هم حمایت معنوی بوده است، نه مادی.»
صفری که جزو آن دسته از شرکت کنندگان جشنواره خوارزمی است که طرحش سال‌های گذشته هر بار در مرحله کشوری بنا به دلایلی نامشخص ناکام مانده است درخصوص سلامت جشنواره‌های موجود برای دانش‌آموزان می‌گوید: «نمی‌توان به طور کل در مورد تمام جشنواره‌ها قضاوت کرد، اما اغلب جشنواره‌های علمی رقابت سالم و اثربخشی را برای دانش‌آموزان رقم نمی‌زنند.»
وی در گواه کلامش این‌گونه توضیح می‌دهد: «سال گذشته در حق ما ظلم شد و ترجیح رابطه به ضابطه به وضوح در روند جشنواره مشهود بود.»
این پژوهشگر و مخترع جوان در توصیه به دانش‌آموزانی که به تازگی قصد ورود به عرصه پژوهش را دارند می‌گوید: «حتما ثبت اختراع داشته باشند تا طرحشان دزدیده نشود. همچنین طرح‌هایی را ارائه کنند که کاربردی‌تر و نیاز جامعه و مردم باشد.»
صفری ادامه می‌دهد:«قرار دادن افراد نالایق در برخی پست‌های جشنواره‌ای که هیچ بهایی به طرح دانش‌آموزان نمی‌دهند و به سادگی و در کمال بی‌توجهی از آن عبور می‌کنند را می‌توان از موانع موجود در مسیر یک دانش‌آموز پژوهشگر دانست.»
این جوان با انگیزه در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید:« از مسئولین دست اندرکار تقاضا دارم که با آینده بچه‌ها بازی نکنند و حتی به کوچک‌ترین شرکت‌کننده جشنواره و یا کم‌هزینه‌ترین و کم‌ارزش‌ترین طرح‌ها نیز بها بدهند و روابط ناعادلانه را کمرنگ کنند تا با آینده سرمایه‌های کشور بازی نشود. » سارا صفری که در جشنواره تبیان نیز شایسته تقدیر بوده است، در انتهای کلامش می‌گوید: «کاش اطلاع‌رسانی‌ها قوی‌تر شود، ضمن اینکه در صورت ممکن و در حد امکان کمک مالی شود. همچنین کارگاه‌هایی را در پژوهشسراها برای توسعه فعالیت پژوهشگران دانش‌آموز تجهیز نمایند.»
سهمیه برای کنکور
وسوسه‌ای که تحقق نیافت
وعده‌ای که دائما به دانش‌آموزان پژوهشگر شرکت‌کننده در جشنواره‌های علمی داده می‌شود، درصد سهمیه‌ای برای کنکور یا بعضا ورود بدون کنکور به دانشگاه است که عاملی وسوسه برانگیز برای رقابت در جشنواره‌های علمی است. اما وقتی دانش‌آموزان این موضوع را پس از اتمام هر دوره جشنواره از مسئولین مربوطه جویا می‌شوند، به پاسخ درستی دست پیدا نمی‌کنند و در نهایت از آن ناامید یا با امتیازات دیگری که اغلب آنها هم محقق نمی‌شوند، سر در گم می‌مانند.
«صادق محبی» یک کارشناس پژوهشی در این باره می‌گوید: «دانش‌آموزان بسیاری را داریم که چندین سال برای تکمیل طرحشان وقت گذاشته‌اند و در این بین نتوانستند به خوبی روی تست‌زنی و کنکور متمرکز شوند، اما چون گمان می‌کردیم که رتبه‌های خوارزمی برای کنکور هم تا حدودی موثر خواهد بود، دانش‌آموزان نگرانی کمتری داشتند.»
این کارشناس در ادامه می‌گوید: «اما متاسفانه سیاست جشنواره‌ها که قربانی آن دانش‌آموزان نخبه هستند، به گونه‌ای است که هم سبب ناکامی آن در مرحله نهایی جشنواره و هم عقب ماندن از درس و کنکورمی‌شود و به همین دلیل شاهدیم بسیاری از دانش‌آموزان نخبه دچار افسردگی شده‌اند.»
ضرورت بها دادن
به پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی
قاسم رضایی مدیر پژوهش‌سرای غدیرآموزش و پرورش با اشاره به اهمیت پژوهش‌سرا در حفظ دانش‌آموزان نخبه می‌گوید: «2 هزار دانش‌آموز نخبه زیر پوشش پژوهش‌سرای غدیر اهواز هستند و سالیانه بالغ بر 10 هزار دانش‌آموز نخبه در خوزستان از امکانات این پژوهش‌سرا استفاده می‌کنند. در بازدید اخیر استاندار خوزستان از این پژوهش‌سرا مقرر شد با تامین اعتبار استانداری نخستین رصد خانه خورشیدی دانش‌آموزی کشور در این پژوهش‌سرا برای استفاده دانش‌آموزان خوزستان ایجاد شود.»
این کارشناس می‌افزاید: «به لحاظ شرایط زیست محیطی خاصی که در اهواز به دلیل وجود گرد و غبار و سایر آلاینده‌ها وجود دارد، در شب امکان رصد آسمان در شهر وجود ندارد و به ناچار دانش‌آموزان باید شهر را برای رصد آسمان ترک کنند.»
مدیر پژوهش‌سرای غدیر در اهواز ادامه می‌دهد: «رصدخانه‌ای که مقرر شده در این پژوهش‌سرا ایجاد شود مجهز به تلسکوپ‌های قدرتمند 2منظوره است و در روز و شب امکان رصد آسمان و خورشید برای دانش آموزان فراهم است.»
وی با اشاره به اهمیت راه‌اندازی این رصدخانه در این پژوهش‌سرا توضیح می‌دهد: «در این رصدخانه توفان‌های خورشیدی، عوارض سطحی خورشید و بسیاری پدیده‌های خورشیدی و بررسی تاریخچه تغییر اقلیم نیز قابل مطالعه و مشاهده است. با راه‌اندازی این رصد خانه دانش‌آموزان در کنار تحصیل خود می‌توانند در روز آسمان را رصد کنند. همچنین استاندار خوزستان قول تجهیز آزمایشگاه نانو این پژوهش‌سرا را داد که با تجهیز آن در بخش‌های مختلف علمی و تحقیقاتی مسیر برای تقویت سطح علمی دانش‌آموزان خوزستان فراهم می‌شود.»