ویژگیهای جنگ نرم از نگاه قرآن
* علی صدیفی
جنگ نرم، جنگ عقول و قلوب است و هدف از آن سلطه‌روانی در افکار، اندیشه‌ها، رفتارها، گرایش‌ها و انگیزه‌های طرف مقابل است که می‌تواند دشمن یا هر بیگانه بی‌طرف باشد تا این گونه، دشمن مرعوب و بی‌طرف به عنوان موافق در صف دوستان و همراهان بلکه همدلان در آید و یا دست‌کم در صف دشمن در نیاید. جنگ نرم، جنگ علیه اندیشه‌ها و انگیزه‌ها است. در جنگ نرم دست‌کم دشمن، از نظر اندیشه‌ای به شک می‌افتد و در انگیزه گرفتار تردید در عمل و موفقیت آن می‌شود. پس شکستن جزم اندیشه‌ای و عزم عملی و ارادی از مهمترین اهداف جنگ نرم است. از همین رو، عقول و قلوب در جنگ نرم، مخاطب هر نوع عملیات روانی است تا قدرت دشمن در هم شکسته و حتی گاه تسلیم شود و به عنوان موافق در صف دوستان درآید.
در جنگ نرم از سلاح‌هایی استفاده می‌شود که می‌تواند شامل جنگ‌افزارهای نظامی باشد که بستر را برای سلطه روانی و ارعاب فراهم می‌آورد و ناتوانی را به طرف مقابل گوشزد یا تلقین می‌کند و این گونه اذهان و سپس قلوب را تحت تسخیر و سلطه خویش در می‌آورد. البته مهمترین ابزار در جنگ نرم، سلاح‌های نرمی است که از طریق تبیین فلسفی، تشکیک در افکار و اندیشه‌ها، تردید در عمل و موفقیت آن و نیز بهره‌گیری از عناصری مانند جاسوسی، مردم‌شناسی و روان‌شناسی جامعه مخاطب و مانند آنها انجام می‌شود تا ذهن مخاطب از تصدیق به موفقیت در عملیات دچار شک شده و قلبش انگیزه‌ای برای عمل نداشته باشد و عزم به تردید تبدیل شود.
در مطلب حاضر برخی ویژگیهای جنگ نرم و باید‌ها و نبایدهای آن از دیدگاه قرآن بررسی شده است.
جنگ نرم علیه جنگ سخت
بی‌گمان هدف در جنگ سخت، حذف فیزیکی دشمن و منابع مالی و اقتصادی اوست. از این رو تمام تلاش در جنگ سخت، بهره‌گیری از ابزارها و سلاح‌هایی است که موجب مرگ دشمن یا ناکارآمدی وی می‌شود و یا منابع مالی و اقتصادی و زیرساخت‌های اصلی او را نابود می‌سازد؛ زیرا از میان بردن زیرساخت‌ها بویژه زیرساخت‌های اقتصادی دشمن، زمینه را برای سستی و ضعف جنگجویان در مقابله با حملات را فراهم می‌آورد. برخی از دشمنان سعی می‌کنند که حتی پیش از حمله سخت و حذف رزمندگان دشمن، نخست زیرساخت‌های دشمن را نابود کنند تا او فاقد هر گونه پشتیبانی و حمایت از پشت جبهه شده و به اجبار سر تسلیم فرود آورد. از همین رو همواره نخستین حملات به تاسیسات و زیرساخت‌ها انجام می‌شود.
اما هدف در جنگ نرم، حذف فیزیکی دشمن نیست، بلکه ایجاد شرایطی است که او با کمترین هزینه تسلیم شود و منابع انسانی و مالی بی‌کم و کاست برای استثمار و بهره‌کشی باقی بماند؛ زیرا توسعه‌طلبی و گسترش سرزمینی و افزایش منابع بیشتر مورد نظر است؛ البته گاه در جنگ نرم، هدف فروریختن روحیه دشمن و سپس نابودی او با کمترین هزینه است؛ ولی این نوع از جنگ نرم، فواید کمتری نصیب می‌کند، در حالی که از مهمترین اهداف نظام‌های سیاسی در جنگ نرم در جهان امروز، افزایش قدرت و شوکت و گسترش دایره سلطه و جهانگیری هدف است. مستکبران جهانی امروز برای گسترش سلطه جهانی تلاش می‌کنند و هدف آنان سلطه‌پذیری جوامع دیگر و امکان بهره‌کشی و استثمار آنان بدون مزاحمت‌های اساسی از سوی دیگران و بلکه همراهی و همدلی جوامع دیگر در مسیر اهداف آنان است؛ چنانکه جهانخواران امروز و مستکبران ستمگر در جهان، با بهره‌گیری از گفتمان فریبای حقوق بشر، مردم‌سالاری، امنیت جهانی، دهکده جهانی، اقتصاد جهانی و مانند آن تلاش دارند این سلطه را افزایش دهند. از همین رو، تنها در موارد محدود، مدیریت شده و هدایت شد، اقدامات نظامی سخت را برای گوشمالی گروهی مخالف با سلطه جهانی آنان، گوشزد به دیگران و ارعاب آنان انجام می‌دهند و از گسترش دامنه و آسیب‌های آن به شدت خودداری می‌کنند. در حقیقت این نوع جنگ سخت و نظامی و آتش‌افروزی مهار شده، نوعی جنگ سخت در راستای جنگ نرم است.
به هر حال، جنگ نرم، جنگ امروز جهان متمدن و پیشرفته‌ای است که هدف خویش را سلطه استثمارگرانه و اقتصادی قرار داده است؛ زیرا در گفتمان جهانی مستکبران، آخرت و معاد و رستاخیزی نیست و همه حقیقت همین دنیای مادی و محسوسی است که معقول حقیقی است و دنیای غیرمحسوس نه تنها مقبول نیست، بلکه از نظر ایشان معقول نیست؛ زیرا عقل، ابزاری تحت سلطه حواس عمل می‌کند و درکی از جهان معقول غیرمحسوس نمی‌تواند داشته باشد. این گونه است که همه بهشت آنان، همین دنیای محسوس خواهد بود و برای سعادت در آن تلاش می‌کنند و با افزایش قدرت و ثروت بر آن هستند تا آسایش و آرامش بیشتری را برای خود با بهره‌کشی و استثمار مردمان فراهم آورند و یک درصدی را بر نود و نه درصدی‌ها حاکمیت بخشند. از همین رو مستکبران جهانی، هرگز خواهان نابودی منابع انسانی و مالی و مادی جهان نخواهند بود؛ زیرا می‌خواهند بیشترین ثروت و قدرت را در اختیار داشته و بیشترین سود را در قالب لذت‌های مادی خور و خواب و خشم و شهوت ببرند و به سعادت و خوشبختی در بهشت دنیا برسند. بنابراین، جنگ تمام عیار سخت و فراگیر به معنای از میان بردن این ثروت و قدرت است و هرگز حاضر نیستند تن به این نابودی بدهند؛ از همین رو جنگ نرم علیه جنگ سخت در جهان امروز قد علم کرده است و جهانخواران به جنگ نرم گرایش دارند و از همه ابزارهای جنگ نرم بهره می‌گیرند.
در جنگ نرم، همه انواع جنگ‌افزارها از سخت و نرم مورد استفاده قرار می‌گیرد و اختصاص به جنگ افزارهای جنگ نرم فکری و روانی ندارد؛ این خیال خام است که گفته شود در جنگ نرم که جنگ علیه اذهان و قلوب است تنها از جنگ افزارهای نرمی چون شایعه، جاسوسی، آموزش و پرورش، سفارت و سفیر و مانند آنها استفاده می‌شود، بلکه افزون بر اینها، برای ارعاب دشمن حتی از سلاح‌های نظامی مرگبار و کشتار جمعی ولی محدود و معدود و مهار شده بهره گرفته می‌شود تا ناتوانی در طرف مقابل القا کنند و یا دیگران را مرعوب خود سازند تا خود با جان دل و رضای خویش سلطه استثماری را پذیرا شوند و مثلا سلطه نژادی را یک امر طبیعی به شمار آورند و خود را خرده‌تر و کوچک‌تر از آن بدانند که رقیب گفتمانی و یا وجودی سلطه‌گر باشند. به این نوع روش تلفیقی جنگ هوشمند هم گفته می شود.
تاکید قرآن بر آمادگی نظامی سخت‌افزاری
درست است که در جنگ نرم، هدف تسخیر عقول و قلوب است؛ اما گاه نیاز است تا برای چنین تسخیری از سلاح‌های سخت استفاده تهدیدی یا حتی عملیاتی در مدار و محدوده مهار شده بشود. خداوند در آیاتی از جمله آیه 60 سوره انفال به این مهم اشاره دارد و می‌فرماید: وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهًْ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ الله وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَه يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللَه يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ؛ و هر چه در استطاعت و توان داريد از نيرو و اسب‌هاى آماده بسيج كنيد تا با اين تداركات، دشمن خدا و دشمن خودتان و دشمنان ديگرى را كه شما نمى‌شناسيدشان و خدا آنان را مى‌شناسد بترسانيد؛ و هر چيزى در راه خدا خرج كنيد، پاداشش به خود شما بازگردانيده مىشود. و بر شما ستم نخواهد رفت.در این آیه برخورداری از توان نظامی از جنگ‌افزارهای جنگ سخت در حد استطاعت به قصد ترساندن دشمن که عملیاتی روانی در جنگ نرم است، مورد تاکید قرار گرفته است. هدف در این عملیات تنها دشمن شناخته‌شده نیست، بلکه دشمنان ناشناخته‌ای برای مسلمانان و نظام سیاسی ولایی است که با این جنگ نرم، آنان نیز حساب کار دستشان می‌آید و از هر گونه اقدام یا همراهی با دشمنان شناخته‌شده امت اسلام دست می‌شویند. از نظر قرآن هزینه کردن در امر جنگ نرم به هر میزان، یک هزینه اضافی نیست، بلکه هزینه‌ای است که سود آن بیشتر است.
بر این اساس بهره‌گیری از همه توان نظامی موجب پیدایش خوف در دشمن و افزایش روحیه رزمندگان اسلام و امت می‌شود. در یک جنگ تمام عیار همان اندازه که دشمن از توان امت هراسان و ترسان خواهد شد، امنیت و اطمینان رزمندگان نیز افزایش می‌یابد.
البته گاه دشمن اطمینان کاذبی را القا می‌کند تا خوف و هوشیاری از میان رزمندگان رخت بربندد؛ زیرا خوف و ترس در حد معقول آن مقبول است و باید از دشمن ترسان بود و اعتماد و اطمینان نکرد؛ زیرا از همان جایی که اعتماد و اطمینان شود، ضربه وارد می‌شود. از همین رو خداوند از رزمندگان اسلام می‌خواهد تا در هر امری حتی نماز واجب، خوف معقول نسبت به دشمن را در دل داشته باشند و دچار توهم نشوند. نماز خوف در همین رابطه وضع شده است که یک نماز در حالت ترس و هوشیاری نسبت به دشمن است. (نساء، آیه 102)
اگر رزمندگان اسلام نسبت به دشمن دچار ترس بیش از اندازه شوند، زمینه شکست فراهم می‌آید؛ همچنانکه ترک خوف و هوشیاری نسبت به آنان موجب شکست می‌شود. افزایش کثرت در رزمندگان اسلام، خوف و ترس را از دل‌ها می‌زداید و هوشیاری را کاهش می‌دهد و از همان جا ضربه وارد می‌شود. (توبه، آیه 25؛ روایات تفسیری)
رعایت اصول اخلاقی در جنگ نرم
از آنجا که هدف در اسلام حتی در جهاد و جنگ مقدس، حمایت از حقوق انسانی و دفاع از مظلومان و مستضعفان عالم(نساء، آیه 75) و دفع و رفع ظلم و ستم از مردم و اماکن مقدس و تامین امنیت (حج، آیات 39 و 40) و اقامه و اجرای عدالت (حدید، آیه 25) و مصونیت از تجاوز دشمن(نساء، آیات 71 و 102؛ انبیاء، آیه 80) و مانند آن است، اسلام اصول اخلاقی و حقوقی انسان را همواره مراعات می‌کند و اجازه نمی‌دهد تا در جنگ نرم از روش‌هایی استفاده شود که موجب گمراهی حقوق طبیعی بشر گردد و ایشان را به جای هدایت در مسیر حق و عدالت به مسیر باطل و ظلم بکشاند و یا دعوت کند؛ بنابراین، هرگز هدف، وسیله و ابزار باطل را توجیه نمی‌کند و اجازه بهره‌برداری از آن را نمی‌دهد.
به سخن دیگر، اسلام برای تسخیر قلوب و عقول بر آن نیست تا از خرافات و موهومات و مانند آن بهره برد؛ بلکه همواره بر اساس عقلانیت و حقانیت عمل می‌کند و مردم را به حق و عدل فرا می خواند. این در حالی است که دشمنان در جنگ نرم از خرافات و موهومات نیز بهره می‌گیرند و از هر ابزار باطلی برای رسیدن به مقصد و مقصود باطل خویش استفاده می‌کنند.اسلام در جنگ نرم از هر ابزار معقولی بهره می‌برد و بر آن است تا انسان را در مسیر حق بیاورد و به آن دعوت کند و از باطل و خرافات و موهومات نادرست باز دارد. از همین رو اجازه می‌دهد تا دشمنان برای مدت محدودی در امنیت کامل برای آگاهی از اهداف اسلام وارد مرزها شوند و سپس به موطن خود با امنیت بازگردند حتی اگر مسلمان نشوند؛ زیرا این گونه اتمام حجت انجام می‌شود و دیگر حجتی برای کافران و دشمنان باقی نمی‌ماند؛ چرا که مسئولیت اصلی نظام سیاسی ولایی حذف فیزیکی دشمن نیست، بلکه جذب آنان و آوردن به جرگه مسلمانان است. (حج، آیات 39 تا 41؛ توبه، آیه 6)
در حقیقت ایجاد بستر مناسب برای تحقیق و پژوهش از اسلام و اهداف آن ، یکی از مهمترین ابزارهای نظام سیاسی ولایی در جنگ نرم جهت همراهی و همدلی دیگران و بیگانگان و حتی دشمنان است.(توبه، آیه 6)
در همین راستای جنگ نرم، بهره‌گیری از سفارت و سفیر در دستور کار نظام سیاسی ولایی قرار دارد. قرآن گزارش می‌کند که حضرت‌عیسی(ع) گروهی را به انطاکیه به عنوان سفیر می‌فرستد. (یس، آیات 13 و 14) البته دشمنان نیز برای آگاهی از اهداف و مقاصد یا توانمندی‌های رقیب اقدام به اعزام سفیر می‌کنند؛ چنانکه ملکه سبا سفیرانی را برای ارزیابی موقعیت حضرت سلیمان نبی(ع) روانه داشت. (نمل، آیات 23 تا 35) از نظر قرآن ، برخورد مناسب با سفیران دشمن و آگاهی بخشی درباره اهداف و وضعیت و موقعیت برتر خود می‌تواند زمینه را برای تحول و تغییر در رویکردهای دشمن و ترک مخاصمه و حتی گاه همراهی فراهم آورد. (نمل، آیات 23 تا 42)
اعلام مواضع رسمی و روشن و شفاف به دشمن در یک جنگ نرم بسیار کارآمد خواهد بود؛ زیرا دشمن عاقل پیام را به خوبی درک و تحلیل کرده و بر اساس آن رفتار می‌کند؛ چنانکه پیام روشن حضرت سلیمان(ع) به سفیران ملکه سبا، ترس و رعب را در سفیران و دولتمردان ایجاد و آنان را به تسلیم یا گرایش بدان سوق داد و از هر گونه حرکت نظامی باز داشت. (نمل، آیات 32 تا 37)
پیامبر(ص) بر اساس همین امر، امیرمومنان علی(ع) را در موسم حج که جمعیت بسیاری از جزیره حجاز و نجد جمع شده بودند، به عنوان سفیر روانه می‌سازد تا پیام برائت از مشرکان را اعلام و به طور رسمی شرایط را برای دشمنان در منطقه گوشزد و تحولات و تغییرات را به سمع و نظر آنان برساند. این پیام روشن ، اتمام حجتی بود که دشمن را مرعوب اسلام و نظام سیاسی ولایی کرد و او را از هر گونه تحرک باز داشت و زمینه گسترش و نفوذ اسلام در همه منطقه حجاز و نجد را فراهم آورد. (توبه، آیه 1؛ و روایات تفسیری)
بهره‌گیری از سفیران و جاسوسان و آگاهی از موقعیت و وضعیت دشمن برای برنامه‌ریزی و حتی اجرای مقاصد و اهداف جنگ نرم، یکی از مهمترین روش‌هایی است که قرآن مطرح و از عملکرد حضرت سلیمان نبی(ع) گزارش می‌کند. ایشان برای دستیابی به مقاصد خویش از همه ابزارها از جمله پرندگانی چون هدهد بهره گرفت.(نمل، آیات 20 تا 28)
نگاه قرآن به سلاح شایعه در جنگ نرم
از دیگر سلاح‌هایی که در جنگ نرم کاربرد دارد، سلاح شایعات است. شايعه، خبرى است كه فاش می‌شود و در جامعه گسترش می‌یابد، ولى شنوندگان آن از درستی و نادرستى آن نمی‌توانند، آگاه شوند. (نگاه کنید: لغت نامه، ج 9، ص 12435، «شايعه».) در حقیقت صحت و عدم صحّت آن برای مخاطب معلوم نیست و همین امر موجب شک در فکر و اندیشه و تردید در عمل و عزم می‌شود.در قرآن از جنگ نرم و روانی علیه دوست و دشمن که با شایعه ایجاد می‌شود در قالب واژگان و جملاتی چون «شَيعَ»، «أَذاعُوا»، «مرجفون» و مانند آنها سخن به میان آورده است.
از آنجا که که شایعه در ذات خود قابلیت این را دارد که صحیح باشد، نظام اسلامی می‌تواند از شایعات صحیح رعب افکن بهره برد. به سخن دیگر، اگر نظام اسلامی مجاز نباشد که برای رسیدن به اهداف خویش شایعات دروغ را بسازد و شیوع دهد و پخش کند، ولی می‌تواند از شایعات راست بهره گیرد؛ زیرا گاه دشمن، حقایقی از قدرت و توان نظام سیاسی ولایی مخفی می‌کند که پخش آن حقایق در قالب شایعه می‌تواند جنگ روانی تمام‌عیاری را موجب شود و دشمن و نیروهایش را به اضمحلال بکشاند و از هر گونه تحرکی بازدارد.
گاه دیگر دشمن، حقایقی را از وضعیت خویش نهان می‌کند و اخبار دروغین در جامعه پخش می‌کند که آشکار شدن این اخبار و وضعیت دشمن و آگاهی نیروهای خودی از وضعیت و حقایق نهان‌شده، می‌تواند ضربه کاری به دشمن وارد سازد. به عنوان نمونه گاه دشمن مرگ فرمانده یا از دست دادن زاغه‌های مهمات خویش را مخفی می‌کند. (آل عمران، آیه 144) در این حالت با ایجاد شایعه و پخش آن از طریق جاسوسان در میان نیروهای دشمن می‌تواند روحیه دشمن را تضعیف و بر آنان سلطه یافت.
به سخن دیگر، از دو طریق می‌توان به سادگی از شایعات حق و راست برای ضربه زدن به دشمن بهره برد: 1. آگاهی‌بخشی به دشمنان از توان نیروهای خود و نظام سیاسی ولایی با استفاده از ابزارهای جنگ نرم اعم از پخش اطلاعیه، فیلم‌هایی از مانور و توانمندی‌ها، پخش شایعات و مانند آنها؛ 2. آگاهی‌بخشی نسبت به نقاط ضعف دشمن و برجسته سازی آن و پخش شایعات از این حقایق و مانند آن.
اصولا هدف از جنگ نرم، تغییر فکر و رویه طرف مقابل و دشمن است. بنابراین، می‌توان از ابزارهای گوناگونی برای این کار بهره گرفت ایجاد اضطراب و دلهره در میان دشمنان و سلب آرامش روانی از آنها مهمترین کارکرد شایعات و دیگر ابزارهای جنگ روانی و جنگ نرم است. (نساء، آیه 83؛ احزاب، آیه 60)
خداوند برای جلوگیری از تاثیر جنگ نرم و روانی دشمنان از طریق شایعه در میان رزمندگان اسلام، با اعلام حرمت آن بر آن شد تا جلوی تاثیرگذاری این ابزار کارآمد را بگیرد. (نساء، آیه 83؛ احزاب، آیات 60 و 61) همچنین مردم را وادار ساخته در صورت شنیدن هر شایعه‌ای پیش از پخش آن، رهبری و نظام سیاسی اسلامی را در جریان بگذارند تا این گونه از سقم و صحت آن آگاه و از تاثیرات منفی آن بکاهد.(نساء، آیه 83؛ نور، آیات 11 تا 15)
از دیگر روش‌های اسلام برای مدیریت جنگ نرم و روانی دشمن اموری چون تهدید شایعه‌پراکنان(احزاب، آیات 60 و 61)، تبعید آنان(همان)، قتل و اعدام(همان) با توجه به میزان تاثیر و دیگر شرایط آن است. از نظر قرآن، جبهه‌گيرى و مقابله مسلمانان با شايعه‌هاى نارواى ديگران ضرورت دارد و باید همگی در برابر شایعات واکنش منفی نشان دهند تا دشمن نتواند از طریق جنگ روانی و نرم به اهداف خویش برسد. (آل عمران، آیات 144 و 173؛ نساء، آیه 83؛ نور، آیات 11 تا 15) همچنین استقامت و پايمردى بر مواضع خود، از جمله واكنش‌های مؤمنان در برابر شايعه تهاجم دشمنان است که باید اختیار کنند.(آل عمران، آیه 173) اظهار تعجب و عدم واکنش سریع اثباتی و نفی بدون تحقیق(نور، آیات 11 تا 15؛ نساء، آیه 83)، تکذیب پس از آگاهی و پخش آن (نور، آیات 11 تا 16) و توکل بر خدا (آل عمران، آیه 73) مهمترین وظیفه مردم و امت اسلام در برابر شایعات دشمن است.
همان طوری که دشمن از جاسوسان برای شایعه‌پراکنی استفاده می‌کند، نظام سیاسی اسلامی در جنگ نرم و روانی باید از جاسوسان برای مقاصد مشروع خویش با توجه به موازین اسلامی بهره گیرد.
اصولا هدف اصلی در جنگ نرم همه مردم هستند و دشمن برای رسیدن به مقاصد خویش از نفوذی‌هایی چون منافقان، شهروندان غیرمسلمان (احزاب، آیه 60) و حتی سست ایمان‌ها سود می‌برد. در این میان بیشترین تاثیر را کسانی می‌پذیرند که زودباور هستند و بدون تحقیق مسائل و مطالب را می‌پذیرند. (نور، آیات 11 تا 15)
به هر حال، جنگ نرم در سیاست خارجی نظام اسلامی اصلی است که باید مد نظر قرار گیرد؛ هدف از این جنگ تغییر رفتار و رویه و افکار و اندیشه و عملکردهای دشمنان و ایجاد زمینه برای همراهی و همدلی آنان در مسیر حق و حقانیت و اسلام ناب است.