عراق (میان رودان)، از کهن‌ترین سرزمین‌های تاریخ و تمدن بشری است. بسیاری از نخستین تمدنهای تاریخی، یعنی تمدن‌هایی که از آنها آثارهنری یا خطوط باستانی قابل توجه و ارزشمند بدست آمده از جمله؛ سومر، اکد، آشور و بابل، در این سرزمین شکوفایی و رشد داشته‌اند و بسا هر یک از این تمدن‌ها به نوعی از دیگر تمدن‌های هم عصر خود همچون سیلک، مارلیک، عیلام و ماد در فلات ایران تأثیر پذیرفته و همزمان براین تمدن‌ها تأثیرگذار بوده‌اند. تخریب مسجد تاریخی موصل (مسجد جامع نورالدین و مناره حدباء)، تراژدی دیگر از تراژدی‌های رفته بر ملت عراق و دیگر ملت‌های منطقه است. تراژدی‌هایی که به ظاهر بدست گروه‌های تکفیری به وقوع پیوسته، ولی در اساس ریشه در اقدامات و سیاست‌های مداخله‌جویانه نیروهای بیگانه‌ای دارد که منافعشان با فرهنگ و تمدن مردمان این سرزمین در تضاد و تقابل است.
داعش و تخریب آثار باستانی
 داعش، در ابتدا یک گروه سلفی به نامهای مختلف در عراق بود که پس از سقوط صدام به القاعده پیوست و به القاعده عراق معروف شد. با آغاز جنگ‌های داخلی سوریه در ژانویه 2011 این گروه نیز همچون سایر گروه‌های تکفیری با پشتیبانی مالی و تسلیحاتی چند کشور منطقه و با حمایت غیرمستقیم ایالات متحده به خاک سوریه رفت و با توجه به موقعیت مساعدی که آنجا برای چنین گروه‌هایی پدید آمده بود چنان قدرتی یافت که بر بنیانگذاران خود نیز شورید و قسمتهای وسیعی از شمال، شرق و مرکز سوریه را اشغال کرد و دوباره با قدرت و انگیزه بیشتر به زادگاه خود- عراق- حمله ور شد.  
 چندی پس از سقوط موصل بدست داعش در 9 ژوئن2014 (20خرداد1393)، فیلمی یک دقیقه‌ای از این گروه در فضای مجازی منتشر شد که مزدوران این گروه را در حال تخریب آثار موزه این شهر نشان می‌داد. یک هفته پس از آن دوباره فیلمی هفت دقیقه‌ای در فضای مجازی منتشر شد که انفجار و تخریب کامل شهر باستانی نیمرود، از شهرهای باستانی آشوریان، در 30 کیلومتری جنوب موصل را به تصویر کشید. همزمان مقامات بسیاری در سازمان علمی- فرهنگی آموزش ملل متحد(یونسکو)،این اقدام داعش را جنایت علیه بشریت خواندند و از شورای امنیت سازمان ملل خواستار صدور قطعنامه‌ای در این خصوص شدند و چنین قطعنامه‌ای نیز صادر شد، با این همه کمی بعد تنها کاری که مسئول دفتر یونسکوی عراق- اکسل پلاته- توانست انجام دهد این بود که ابراز امیدواری کند در درازمدت نیروهای مردمی بتوانند قدری روند این تخریبها را کندتر کنند.
غارت میراث فرهنگی از پیش از داعش
 درباره علل و انگیزه داعش از تخریب این آثار و انتشار تصاویر آن در فضای مجازی فرضیه‌های جالبی مطرح شده، از جمله اینکه داعش ابتدا بدل این آثار را ساخته]یا برایش ساخته اند[ و از تخریب آنها تصویر برداری کرده و آثار اصلی را به قیمت‌های گزاف‌تر فروخته است و یا اینکه گروه داعش به لحاظ ایدئولوژیک نیاز به تخریب آثار فرهنگی- هنری پیشینیان داشته و از آن در جهت ترغیب توده همسو با ایده خود و ایجاد وحشت در دل مخالفان، بهره می‌برد.
 اما حقیقت ماجرا این است که باندهای کهنه کار قاچاق آثار هنری و اشیاء عتیقه از مدتها قبل از داعش درصدد سرقت این آثار در عراق بوده‌اند . یعنی درست از آخرین روزهای حکومت صدام در سال 2003 و پس از اشغال عراق بدست نیروهای آمریکایی که موزه بغداد به تاراج رفت. اگرچه تعدادی از آن آثار به تدریج بازیافته و جای نخست خود بازگردانده شدند. تا آنکه در مارس 2015، موزه بغداد با نمایش 3 تالار از 18 تالارش به روی بازدیدکنندگان بازگشائی شد، با این حال برخی از ارزشمندترین این آثار از جمله مجسمه‌های عاجی آشوریان، تندیس‌ها و مهر‌های استوانه‌ای سومریان و نقش برجسته جواهر نشان شیر نیمرود، هنوز هم یافت نشده‌اند.
 در تمام این مدت، و البته به عبارت دقیق‌تر تا پیش از غارت و تخریب موزه موصل بدست داعش، غالب کارشناسان چه کارشناسان نظامی و چه باستان شناسان و کارشناسان هنری، نیروهای آمریکایی را مسئول اصلی تراژدی موزه بغداد می‌دانستند. زینب بحرانی، استاد تاریخ هنر و باستان شناسی در دانشگاه کلمبیا درباره غارت موزه بغداد می‌نویسد:
 «در همان روزهای ابتدایی یکی از مسئولان موزه بغداد به سراغ فرمانده‌تانکی در نزدیکی موزه می‌رود و از او برای حفاظت از محل کمک می‌خواهد، ولی با این پاسخ روبرو می‌شود که دستوری در این مورد صادر نشده است».1
 همچنین دکتر نیل مک‌گریگور از نیروهای بریتانیایی همراه با ایالات متحده در این باره می‌گوید: «چیزی که از همان ابتدا جلب توجه می‌کرد، بی‌توجهی نیروهای ائتلاف به ویژه نیروهای آمریکایی به محوطه‌های تاریخی عراق بود، اگرچه موزه بغداد از بمباران هواپیماها مصون ماند. با این حال هیچ تدبیری برای حفاظت از آن اندیشیده نشد».2
 آثار به غارت رفته از چند تمدن:
 جدا از تخریب و غارت شهر تاریخی تدمر و محوطه ی باستانی پالمیرا در سوریه که پارتیان (اشکانیان) آن را در بیش از 2000 سال پیش بنا نهادند و شامل بیشترین مجسمه‌ها و اشیاء برجای مانده از آن دوران بود. آثار غارت شده از تمدن پارتیان در شهر باستانی هترا (الحضر) در 290 کیلومتری شمال بغداد نیز، بسیار تأسف برانگیز است. از آنجا که پارتیان مردمان هر ساتراپ (ایالت) را در آداب و رسوم خود آزاد می‌گذاشتند ، آثار شاخص، به ویژه مجسمه‌ها و تابوت‌های اشکانی، در تاریخ هنر بسیار ویژه و انگشت شمار هستند.
 از مهم‌ترین تمدن‌های پیشا- هخامنشی که به ویژه در عراق مورد تخریب و غارت واقع شدند، تمدن‌های آشوری و سومری هستند. غیر از تخریب و غارت شهر باستانی نیمرود و موزه موصل، تخریب محوطه باستانی خراساباد و کاخ ساراگون دوم مربوط به قرن 7 پیش از میلاد، در 15 کیلومتری شرق موصل فاجعه دیگری برای آثار به جای مانده از آشوریان به حساب می‌آید. همچنین تخریب شهر باستانی ماری، از قدیمی‌ترین شهرهای جهان با قدمتی 5000 ساله، متعلق به تمدن سومر در ساحل غربی رود فرات، نزدیک مرز عراق و سوریه از بزرگترین فجایع داعش در این سرزمین‌های باستانی محسوب می‌شود.
همراه اینها، هزاران قطعه تخریب شده و به سرقت رفته از دیگر تمدن‌ها، تندیس‌ها و مجسمه‌های اکدی، قطعاتی از تمدن‌های ایرانی پیشاهخامنشی بخصوص تمدن ماد، ظروف نقره‌ای ساسانی که در تاریخ هنر بسیار ارزشمندند، ظروف سفالین دوران اسلامی بخصوص از دوره عباسی و هزاران نسخه خطی از کتاب‌های دوران اسلامی که یا سوزانده شدند یا از موزه‌ها و مقبره- موزه‌های عراق به سرقت رفتند نیز قابل بیان است.
مقصد آثار به سرقت رفته کجاست  
 در اواخر آوریل 2003یعنی 3 هفته پس از اشغال بغداد توسط نیروهای آمریکایی، رادیو صدای آلمان از احتمال دست داشتن نظامیان آمریکایی و خبرنگاران همراه آنها در سرقت موزه‌های عراق (بصره و بغداد) خبر داد. به خصوص استقرار یک پایگاه نیروهایی آمریکایی در شهر حله و در نزدیکی دیوار تاریخی بابل و دست اندازی به این دیوار به این خبر دامن زد :
 «اولین نشانه‌هایی که این روزها موضوع هنر مسروقه را تأیید می‌کند دستگیری یک همکار امور فنی شبکه تلویزیونی آمریکایی فاکس در فرودگاه دالاس واشنگتن است... مقامات گمرک آمریکا، بدون ذکر جزئیات، اعلام داشتند که در موارد دیگر نیز در حال تحقیق و بررسی هستند که در آن سربازان و خبرنگاران آمریکایی دست داشته‌اند».3
 در نهایت پس از انتقادها و فشارهای بین‌المللی به دولت وقت ایالات متحده، این دولت یک واحد پلیس فدرال (FBI) را مأمور کرد تا رد اشیاء مسروقه را از موزه‌های عراق گرفته و آنها را بازگردانند که البته نتایج ملموسی نداشت. اما پس از اشغال موصل بدست داعش، چند کشور بعنوان مسیر و مقصد اشیاء عتیقه و آثار باستانی به سرقت رفته در کانون توجه قرار گرفته‌اند از جمله ترکیه، ایتالیا، بریتانیا و ایالات متحده.
ویتالی چروکین، نماینده روسیه در سازمان ملل و چند مقام سیاسی دیگر، بارها از غارت آثار تاریخی عراق و سوریه و داد و ستد آن در شهرهای مرزی ترکیه گفته‌اند و از شهر گازی آنتپ (غازیان تپه) بعنوان بزرگترین مرکز خرید و فروش این آثار نام برده‌اند و این در حالی است که هر روز آثار بیشتری از این سرزمین‌ها که بخش مهمی از هویت فرهنگی- هنری تمدن‌های بزرگ و جهانی همچون تمدن اسلامی می‌باشند، سر از حراج‌های اینترنتی و کلکسیون‌های شخصی در شهرهای لندن، نیویورک و چند شهر دیگر به ویژه در ایالات متحده در می‌آورند.
فرزاد میرحمیدی
ـــــــــــــــــ
پی‌نوشت:
1- نقل از ایسنا، 7 شهریور 1390.
2- همان
3- قل از جام جم آنلاین، 8 شهریور 1382.