اضطراب‌های شب امتحان و راهکارهای پیش رو - بخش نخست
شکستن شاخ غول امتحان با پشتکار و آرامش
گروه گزارش
خرداد ماه است و فصل شروع امتحانات دانش‌آموزان؛ فصلی پربار که خانواده‌ها باید در این ماه خیلی مراعات حال دانش‌آموز خود را داشته باشند. مراقب باشند حاصل یک سال تلاش و کوشش فرزندشان به هدر نرود و بهترین نتیجه را بگیرند. گرچه فصل امتحانات امسال با ماه مبارک رمضان به عنوان ماه امتحان الهی تقارن پیدا کرده، اما این مسئله نباید به درس و امتحان بچه‌ها لطمه‌ای وارد کند و با مدیریت خانواده‌ها باید از این ماه آزمون الهی برای رسیدن به اهداف آموزشی مدارس بهره ببریم.
با این حال فصل امتحانات، اضطراب‌ها و استرس‌های خاص خود را دارد و اگر والدین و مربیان مدارس به یاری دانش‌آموزان بیایند می‌توان بهره بهتری از نتایج امتحانات گرفت.برنامه‌ریزی درسی برای مطالعه به‌موقع و سکوت و ایجاد فضای آرامش در منزل بسترهایی است که ضرورت دارد والدین این شرایط را برای دانش‌آموز خود به خوبی فراهم کنند واز طرفی توجه به تغذیه دانش‌آموزان در شب امتحان نیز یکی از معیارهای مهم برای داشتن توجه ویژه به فرزندان در شب امتحان است. در گزارش امروز و فردای کیهان به بررسی و تحلیل این موضوع و ضرورت توجه والدین و مربیان به خواسته‌های دانش‌آموزان خواهیم پرداخت.
ارزشیابی صرفا کتبی، منصفانه نیست
حدود ساعت 9 صبح وارد مدرسه می‌شوم.سکوت حاکم بر فضا به خوبی نشان‌دهنده این است که دانش‌آموزان مشغول امتحان دادن هستند. صحبت را با طاهره دمیرچلی مدیریت یکی از دبیرستان‌های نمونه دولتی واقع در منطقه 9 آموزش و پرورش شهر تهران آغاز می‌کنم. وی با وجود 25 سال سابقه کاری در آموزش و پرورش، 6 سال است که به عنوان ریاست حوزه امتحانات نهایی مشغول به فعالیت است. دمیرچلی از آن دسته از مدیرانی است که برای پژوهش و پرورش نقشی پررنگ‌تر از آموزش صرف قائلند. وی معتقد است در کنار ارزشیابی علمی و صدور یک کارنامه علمی برای دانش‌آموزان باید درصدی برای فعالیت‌های پژوهشی و پرورشی دانش‌آموز در نظر گرفته شود.
این مدیر دبیرستان می‌گوید: «علت اصلی بیکاری در فارغ‌التحصیلان، نداشتن مهارت و عدم انجام امور جنبی و پرورشی است که در وارد شدن به بازار کار موثر است.»
وی در مورد نحوه برگزاری آزمون در مقایسه با برخی کشورها می‌گوید: «اینکه حاصل 12 سال زحمت دانش‌آموزان در یک آزمون 4 ساعته یا آزمون‌های 2 ساعته تعیین می‌شود، یک ارزشیابی اشتباه است. فعالیت‌های پژوهشی نیز باید در آزمون دانش‌آموزان منظور شود.»
با گذشت چند امتحان ازسطح امتحانات نهایی، در مورد سطح امتحانات امسال نسبت به سال‌های گذشته می‌پرسم. وی پاسخ می‌دهد: «به نظرمن سوالات نسبت به سنوات گذشته آسان‌تر بوده و استرس کمتری را در بین دانش‌آموزان می‌بینیم؛ البته با توجه به درصدی که امتحانات نهایی در کنکور به خود اختصاص داده، مفهومی بودن و سطح دشوار امتحانات تا حدودی منطقی به نظر می‌رسد. با توجه به تداخل ماه مبارک رمضان با امتحانات نهایی، به دانش‌آموزان مطالعه بعد از سحر و عدم استفاده از غذاهای چرب را توصیه می‌کنم.»
اهمیت مرور دروس به طور جمعی
ثمین‌دخت و بهین‌دخت محمدی دانش‌آموزان پایه دهم دبیرستان نمونه دولتی نظام مافی و پروانه رفیعی دبیر رشته علوم انسانی است. ثمین‌دخت، دانش‌آموز رشته تجربی و بهین‌دخت دانش‌آموز رشته انسانی است. هر دو از امتحان شیمی و منطق که به تازگی از آن فارغ آمده‌اند، راضی هستند و عامل مهم دراین موفقیت را مروری که درکلاس به طورجمعی پیش از ایام امتحانات انجام داده‌اند، می‌دانند. به ویژه در درس منطق و سایر دروس تخصصی رشته انسانی از روشی قابل توجه و متفاوت استفاده کرده‌اند. برای دوره دروس، دانش‌آموزان هر یک بخشی را در کلاس کنفرانس دادند و این امر را عاملی موثر در افزایش یادگیری و کاهش استرس امتحان می‌دانند.
پروانه رفیعی دارای مدرک کارشناسی اقتصاد و ارشد روانشناسی است. 27 سال سابقه تدریس دروس علوم انسانی در آموزش و پرورش را دارد. از روش مطالعه‌ای می‌گوید که دانش‌آموزان را به حداکثر میزان تسلط برمطالب و در نتیجه حداقل میزان استرس در امتحانات می‌رساند. وی برایمان توضیح می‌دهد: «دانش‌آموزان باید دروس متنی را بارها از خودشان بپرسند وذهن جست‌وجوگر داشته باشند، زیرا این عمل سبب جست‌و‌جو و برداشت مداوم مطالب از ذهن است و همانند پیدا کردن یک وسیله از قسمت خاصی از کابینت آشپزخانه است که سبب یافتن بی‌درنگ حین جست‌و‌جو می‌شود.»
رفیعی معتقد است این روش با توجه به سطح بالای کنونی آزمون‌ها بسیار موثر است و عامل مهمی برای موفقیت حتی با وجود استرس درجلسه آزمون است. وی همچنین معتقد است: «با توجه به سبک متفاوت فیزیولوژیک بدن هر فرد با دیگری نمی‌توان برنامه‌ای ثابت برای این ایام ارائه داد؛ اما نکته ضروری این است که مطالعه حتما با معده‌ای سیر انجام شود، چرا که فرد گرسنه نمی‌تواند مطالعه خوب و قابل قبولی داشته باشد. مصرف عرقیجات را به دلیل خوشبویی آنها که سبب هوشیاری می‌شود، توصیه می‌کنند.»
از دو خواهر دبیرستانی در مورد نحوه مطالعه‌شان در ایام ماه مبارک رمضان سوال می‌کنم، می‌گویند: «با توجه به مرور قبلی، مطالعه اکنون آسان‌تر است؛ اما اغلب دانش‌آموزان پس از افطار را تا سحر بیدار می‌مانند و به مطالعه می‌پردازند.»
دو قلوها با اینکه در دو رشته متفاوت مشغول به تحصیل هستند و معتقدند این امر تنها به این دلیل است که هر کدام به دنبال علاقه‌شان رفته‌اند، می‌گویند: «تا سال گذشته تمام درس‌ها را با هم می‌خواندیم و پس از مطالعه مطالب را برای هم تدریس می‌کردیم و این بسیار در روند موفقیت‌مان برای یادگیری و امتحان موثر بود، اما امسال هم درس‌های مشترک را با هم می‌خوانیم و در درس‌هایی که هر کدام با توجه به رشته در آن قوی‌تر است به هم مطالب بیشتری می‌آموزیم.»
این دو خواهر دانش‌آموز همچنین درباره برخی نواقص موجود درامتحانات گله‌مندانه می‌گویند: «کلا امتحانات در نظام آموزشی جدید دارای نواقصی است؛ ازجمله اینکه دربرخی آزمون‌های تستی ماهانه با وجود تغییرکتاب‌ها گاهی سوالات براساس کتاب‌های قبلی‌اند. حتی در درس زیست‌شناسی که برخی لغات معادل‌سازی فارسی شده، دشواری کتاب را برای مطالعه افزایش داده‌اند. در حالی که قرار است کتاب‌ها اصلاح شوند، دانش‌آموزان هنوز نمی‌دانند سوالات کنکور براساس لغات معادل‌سازی شده است یا خیر؟»
رفیعی درمورد تغییرات کتاب‌های درسی می‌گوید: «حجم کتاب‌ها کاهش یافته، اما سطح مطالب دشوارتر و تنوع مطالب بیشتر از گذشته است. می‌توان گفت به رشد شناختی دانش‌آموزان توجهی نشده درحالی که برای یادگیری هر نوع مطلب در سیستم آموزشی سنی خاص وجود دارد. در سیستم فعلی آموزشی‌مان، دانش‌آموزان مطالبی را می‌آموزند که باید در سنین بالاتر یاد بگیرند. همچنین عدم وجود ارتباط میان فردی و معنویات در فرآیند آموزشی یکی از نواقص بزرگ است. باید متذکر شد که برخلاف سیستم کنونی آموزش و پرورش همه چیز نمی‌تواند درس باشد.»
اما دوقلو‌ها دشواری سطح کتاب‌ها را عامل رقابت و درنتیجه پیشرفت می‌دانند. با این حال معتقدند دغدغه بچه‌ها حالا فقط درس است و این موضوع از فعالیت‌های جانبی کم می‌کند؛ با این وجود اگر در کنکور هم نتیجه خوبی بدست نیاورند؛ هیچ فعالیت و مهارت دیگری هم ندارند!
خلاصه‌نویسی به خط خود از دروس
زهرا مولایی دانش‌آموز رشته تجربی، برایمان از روش‌های مطالعه در ایام امتحانات می‌گوید که افراد استفاده‌کننده از این روش‌ها به موفقیت‌های قابل توجهی دست یافته‌اند. وی توضیح می‌دهد: «خلاصه‌نویسی برای ساعاتی قبل از امتحان بسیار مفید است، چون مطلبی را می‌خوانیم که علاوه بر چکیده بودن دست‌خط خودمان است و از علائمی مختص خودمان در این چکیده استفاده کرده‌ایم. وقتی کلمات خاص را کنار بند می‌نویسم، در شب امتحان با مرور آنها نتیجه بهتری می‌گیرم.»
کارشناسان آموزشی خلاصه‌نویسی را به جهت آن که تولید خود دانش‌آموزاست ودر آن از حافظه دیداری استفاده می‌شود و هر فرد می‌تواند ازعلائم مختص خود استفاده کند روشی مهم در امتحاناتی موفق می‌داند.
رضا صادقیان مشاور تحصیلی در پاسخ به یک دانش‌آموز که درباره شیوه‌های نوین موفقیت در امتحانات سوال کرده، می‌گوید: «رابطه معلم و دانش‌آموز درکلاس باید همانند همکار باشد؛ دانش‌آموز بداند که او و معلم یک تیم با هدف رشد و ارتقا هستند. با این روند نتیجه‌ای مطلوب در فرآیند یادگیری و آزمون حاصل خواهد شد.»
این کارشناس در مقایسه بین امتحانات داخلی کلاسی و امتحانات نهایی و مزیت سراسری بودن امتحانات نهایی، می‌گوید: «امتحانات داخلی با توجه به اینکه در محیط یادگیری انجام می‌شود، خوب است، اما یکپارچگی امتحانات نهایی معیار بهتری برای ارزیابی است. همچنین سطح کار را بالا می‌برد و دانش‌آموزان تلاش می‌کنند، به‌گونه‌ای بر مطالب مسلط شوند که از پس امتحان بربیایند.»
از صحبت‌های دانش‌آموزان و دبیران متوجه می‌شوم که حدودا 50 درصد از دانش‌آموزان مطالعه شب امتحانی دارند؛ البته نه به طوری که مطالعه در طول ترم صورت نگیرد، اما آمادگی لازم تنها در شب امتحان ایجاد می‌شود که این موضوع خود به شدت استرس‌زاست.
بالاخره کنکور آری یا خیر؟!
علی محرابی‌پور دانش‌آموز رشته ریاضی درباره فضای استرس‌زایی که برخی دبیران ایجاد می‌کنند، می‌گوید: «دانش‌آموزان در بعضی درس‌ها مشکل ترس از مطالعه دارند. این موضوع به دلیل استرسی است که از سوی برخی دبیران ایجاد می‌شود؛ در حالی که باید برای مقابله با استرس حد تعادل و میانه در سخت‌گیری باید رعایت شود.»
علی‌رغم اینکه روش برگزاری آزمون همیشه به صورت فردی است، دبیر و دانش‌آموزان از تجربیاتی موفق در امتحاناتی که به شکل گروهی داشته‌اند، می‌گویند و معتقدند در این روش استرس دانش‌آموزان بسیار کم و در مقابل یادگیری بسیار پررنگ‌تر است.
محرابی‌پور در انتها از دغدغه‌ای می‌گوید که شاید سهم مهمی در سرنوشت امتحاناتش دارد، وی می‌گوید: «دانش‌آموزان پایه دهم نخستین کسانی هستند که در نظام تغییر یافته، قرار گرفتند، اما هنوز نمی‌دانیم که در پایه دوازدهم امتحان نهایی دوشادوش کنکور وجود دارد یا خیر؟ این نکته‌ای است که آنان را نگران و در فرآیند مطالعه گاه بی‌ثبات می‌سازد.»
نقش خانواده درکاهش اضطراب امتحان
اضطراب امتحان، اضطرابی است که با خودپنداره ضعیف دانش‌آموز درباره توانایی‌های ذهنی‌اش شناخته می‌شود و موجب کاهش عملکرد او در روزهای پایانی سال تحصیلی می‌شود. میزان قابل قبولی از تنش و دلهره در زمان امتحان می‌تواند سیستم عصبی خودکار انسان را فعال کند و موجب هوشیاری بیشتر او برای کسب موفقیت در امتحان شود. دلیل اصلی این اضطراب همیشه کم‌کاری، تنبلی و یا عدم تسلط بر محتوای درس‌ها نیست، بلکه گاهی دانش‌آموزان موفق، با انگیزه و درسخوان نیز دچار آثار منفی اضطراب ناشی از امتحان می‌شوند.
مریم سعادت روانشناس درباره نقش والدین و مربیان در کاهش اضطراب فصل امتحان می‌گوید: «انجام تکالیف درسی، تمرین حل کردن،... باید از ابتدای سال تحصیلی با نظم و جدیت دنبال شود؛ اگر دانش‌آموزی در طول تـرم تحصیـلی خـود عمـلکرد ضعیفی داشته باشد، تذکرهای پشت سرهم پدر و مادر در ایام امتحان نه تنها هیچ کمکی به کودک یا نوجوان نمی‌کند، بلکه موجب ترس و آشفتگی بیشتر او هم می‌شود. هر گونه سخت‌گیری بی‌مورد و تنبیه دانش‌آموز به دلیل نگرفتن نمره‌های عالی، باعث تشدید اضطراب درونی دانش‌آموز از درس و مدرسه و امتحان می‌شود. راه حل نمرات پایین بچه‌ها در تنبیه کردن آنها نیست، بلکه در یافتن راهی برای رفع علت اصلی آن است که همانا ضعف یادگیری کودک است.»
وی ادامه می‌دهد: «ترس از شکست و عدم قبولی در دانش‌آموزانی رشد می‌کند که فکر موفقیت و اول شدن، ذهن آنها را بیش از حد به خود مشغول کرده است؛ اگر پدر و مادر خواسته‌ها و معیارهایی دور از توان و استعداد کودکانشان داشته باشند، آنان را چنان نگران و پریشان می‌کنند که راه دستیابی به موفقیت برایشان غیرممکن و سخت جلوه می‌کند. هیچ‌گاه تفاوت‌های فردی بین کودکان را نادیده نگیرید و مرتب نمره‌های آنها را با هم مقایسه نکنید؛ زیرا همین امر موجب ناراحتی، فشار روانی و بدبینی نسبت به یکدیگر در آنها می‌شود. برای تشویق بچه‌ها به درس خواندن می‌توان به آنها دلگرمی داد و با حمایت‌های کلامی مثبت خود آنها را نسبت به استـعدادهای بالقوه‌شان آگاه کرد تا بدین ترتیب، ریشه‌های ترس و اضطراب را - که عامل بسیاری از مشکلات روانی است - در آنها از بین برد. ایجاد آمادگی در بچه‌ها و فراهم آوردن شرایط و امکاناتی که آنها بتوانند با آرامش و راحتی به مطالعه و درس بپردازند، می‌تواند ترس و اضطراب ناشی از امتحان را کاهش دهد.»