مهدی امیدی
«قرارداد 19 ژوئن» در ژانر مستند تاریخی با گرایش سیاسی تولید شده است. این فیلم به سبک اغلب مستندهای تاریخی و سیاسی سال‌های اخیر، ترکیبی از تصاویر آرشیوی و مصاحبه با کارشناسان سیاسی همراه با صدای نریتور است. این مستند در ساختاری استقرایی به بخشی حساس و چالش برانگیز از تاریخ انقلاب اسلامی می‌پردازد. به این ترتیب که در قالب اتفاقات گذشته و در آئینه تاریخ، مسئله پردامنه و پرچالش مذاکره با آمریکا را نشان داده است. موضوعی که شاید بتوان درباره آن صدها ساعت بحث کرد. اما مزیت مستند «قرارداد 19 ژوئن» این است که یک بحث پردامنه و حدود 40 سال تاریخ معاصر ایران را در زمانی اندک و موجز روایت می‌کند. ضرباهنگ تند فیلم و روایت پر فراز و نشیب آن و کوتاه بودن مصاحبه‌ها، کشش و جذابیت این فیلم را بالا برده است.
مستند «قرارداد 19 ژوئن» از روایتی هوشمندانه برخوردار است. به طوری که به دور از هر گونه شعارزدگی و یا اغراق و تحمیل عقیده به مخاطب، محتوای مدنظر خود را مطرح می‌کند. نکته مهم این است که ما درمستند سیاسی چیزی به عنوان «بی طرفی» نداریم. هیچ جای دنیا و در هیچ رسانه‌ای نمی‌توان یک فیلم مستند سیاسی بی‌طرف را دید. اما مهم این است که یک فیلم مستند سیاسی بتواند دیدگاه یا آرمان یا نقد خود را به طور مستدل و مستند به مخاطب عرضه کند. در مستند «قرارداد 19 ژوئن» نیز دقیقا همین اتفاق افتاده است. آغازگر این مستند، بیان نظرات و حرف‌های سیاستمداران عاشق رابطه با آمریکاست. یعنی طرح مسئله به بهترین شکل ممکن و بدون هیچ واسطه‌ای مطرح شده است. به این ترتیب، فیلم می‌تواند در همان ابتدا، توجه آن دسته از تماشاگرانی که ممکن است با پیام اصلی فیلم مخالف هستند را هم به خودش جلب کند.
مهم‌ترین ویژگی مستند «قرارداد 19 ژوئن» مطابقت کامل آن با شرایط و مسائل جامعه امروز ماست. این شباهت، بیش از هر چیز به خاطر پرداختن به مناسبات میان ایران و آمریکاست. اساسا موضوع روابط یا برخوردهای میان ایران و آمریکا، همیشه مسئله روز است. اصلی‌ترین بحث سیاسی در ایران از کودتای 28 مرداد 1332 تا به حال، آمریکا بوده است. هر چند که گاهی این مسئله، برجسته‌تر می‌شود. مثل دوران تسخیر سفارت آمریکا در تهران توسط دانشجویان که این فیلم هم به آن می‌پردازد و یا در همین دوران که با مسئله برجام مواجه هستیم. اما نقطه عطف این مستند، پرداختن به ماجرایی است که شباهت زیادی به برجام دارد. قرارداد 19 ژوئن 1981 الجزایر میان ایران و آمریکا که نام فیلم هم به طور مستقیم به آن اشاره دارد، اتفاقی تلخ و عبرت آموز است. درست مانند آنچه در قرارداد دیگری با عنوان «برجام» میان ایران و آمریکا اتفاق افتاد. این مستند بدون اینکه حتی اشاره‌ای به برجام کند، اما به نقد مذاکرات ایران و غرب می‌پردازد.
این مستند برای همه مردم متناسب است و برخلاف غالب مستندهای سیاسی که برای مخاطب خاص ساخته می‌شوند، مستند «قرارداد 19 ژوئن» جذابیت لازم برای مخاطب عام را دارد. به ویژه ، شباهت ماجراهایی که در فیلم اتفاق می‌افتد با مسائل روز، می‌تواند موجب لذت و شگفتی مردم شود. اما اگر بخواهیم دیدن این فیلم را به گروه خاصی پیشنهاد دهیم، این گروه حتما آن‌هایی هستند که حل مشکلات کشور را وابسته به خارج از مرزها می‌دانند. این فیلم همچنین برای همه آن‌هایی که قصد مذاکره یا قرارداد با آمریکا را دارند، هوشیار‌کننده خواهد بود.
حداقل دستاورد فیلم‌هایی چون «قرارداد 19 ژوئن» طرح مسئله است. یعنی این فیلم‌ها موضوعاتی تاریخی اما متناسب با شرایط نوین را برجسته می‌سازند و موجب شکل‌گیری بحث‌ها و چالش‌هایی پیرامون آن موضوع می‌شوند. اما در شرایط آرمانی، مستند تاریخی- سیاسی، کارکردی فراتر از انتشار اطلاعات خام دارد و می‌تواند سواد و بینش مردم را نسبت به وقایع و موقعیت‌های سیاسی و اجتماعی ارتقا دهد. چنین فیلم‌هایی چنانچه افشاگر حقایق باشند و در اختیار مخاطب انبوه قرار بگیرند، می‌توانند خودآگاهی مردم را بالا ببرند. به طور طبیعی، جامعه برخوردار از خودآگاهی، بصیرت و سواد تاریخی، کمتر فریب می‌خورد و در بزنگاه‌های سیاسی مثل انتخابات، تصمیم دقیق‌تری می‌گیرد.
ساخت مستندهای سیاسی و تاریخی هم به دانش و بصیرت بالا نیاز دارد و هم به جسارت و شجاعت. متأسفانه بخش زیادی از فیلمسازان و مستندسازان ما سواد و آگاهی بالایی نسبت به وقایع و تاریخ سیاسی کشورمان ندارند . همچنین جرأت ورود به چنین میدان‌هایی کمتر در بین فیلمسازان ما به خصوص در عرصه داستانی دیده می‌شود. خوشبختانه طی سال‌های اخیر و به ویژه در بین مستندسازهای جوان انقلابی، استعدادهای تازه‌ای ظهور کرده است که هم تسلط خوبی به تاریخ و سیاست دارند و هم جسورانه به موضوعات داغ و ملتهب می‌پردازند. «قرارداد 19 ژوئن» نیز نمونه‌ای از تلاش‌های این طیف از مستندسازهاست.
تاریخ معاصر، منبع بی‌پایانی برای تولید مستندهایی است که می‌توان به واسطه آن‌ها، به مسائل امروز پرداخت. در همین فیلم اشاراتی به شخصیت‌هایی چون شهید آیت، شهید دیالمه و... شده است. شخصیت‌های بزرگی که از زمان خود بسیار مترقی‌تر بودند. به نظرم این شخصیت‌ها سوژه‌های بسیار جذاب و مهمی برای تولید فیلم‌های مستند روشنگر در حوزه سیاسی و تاریخی هستند.