ضرورت توسعه کتابخوانی و واکاوی چالش‌های نشر در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران-بخش‌نخست
زدودن گرد فراموشی از یار مهربان با اشتیاق کتابخوانی
گالیا توانگر
کتاب و کتابخوانی از جمله مهم‌ترین دغدغه‌های مقام معظم رهبری در حوزه فرهنگ است. رهبری تاکید بسیار زیادی بر انس با کتاب در میان همه اقشار بخصوص جوانان داشته و دارند. ایشان با بیان راهکارهایی ایجاد فضای کتابخوانی در جامعه را نیز فریضه قلمداد می‌کنند که باعث طراوت فکری و روحی انسان‌ها می‌شود. می‌توان گفت دیدارها، تقریظ‌ها و تجلیل‌هایشان از کتب دفاع مقدس نشان دهنده اهتمام ویژه معظم‌له به نوشتجات جنگ و دفاع مقدس است.
ایشان درباره توجه به مسئله کتاب می‌فرمایند:«کتاب مجموعه‌اى است از محصولات یک فکر، یک اندیشه، یک ذوق، یک هنر؛ مجموعه‌اى است از یافته‌هاى یک یا چند انسان. ما خیلى باید مغتنم بشمریم که از محصول فکر آحاد گوناگون بشر استفاده کنیم؛ این کارى است که کتاب به ما تقدیم می‌کند، هدیه می‌کند؛ این هدیه کتاب به ماست. لذا کتاب یک پدیده و یک موجود ذی قیمت است؛ همیشه اینجور بوده است، در آینده هم همین جور خواهد بود. لذاست که به کتاب بایستى اهتمام ورزید.»
(سخنان مقام معظم رهبری در دیدار مسئولان كتابخانه‌ها و كتابداران 29/4/90)
اگر چه برگزاری سی امین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بهانه دوباره‌ای است که به سراغ مقوله کتاب و کتابخوانی رفته و از نو نگاهی به این مقوله فرهنگی پر اهمیت داشته باشیم،اما حقیقت امر این است که باید کتاب و کتابخوانی به یکی از محورهای اصلی زندگی مان تبدیل شود؛در واقع هر آینه باید به این مهم پرداخته شود.
سی امین نمایشگاه کتاب تهران از تاریخ 13 اردیبهشت تا 23 اردیبهشت 1396 در محل نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران واقع در شهر آفتاب برگزار خواهد شد.
سی امین نمایشگاه کتاب تهران با شعار «یک کتاب بیشتر بخوانیم» امسال برگزار خواهد شد.
نمایشگاه کتاب تفریحگاه نیست!
مهدی سجادزاده یک دانشجو برایمان گله‌مندانه می‌گوید: «هشتاد درصد بازدیدکنندگان از نمایشگاه با دید یک مکان تفریحی به نمایشگاه می‌آیند. پانزده درصد دانشجو و دانش آموز هستند. پنج درصد - شاید کمتر- واقعا کتابخوان هستند. این درست نیست،حالا که وقت می‌گذارید و به شهر آفتاب می‌روید،باید با برنامه و به همراه لیست از پیش نوشته شده کتاب‌های مد نظرتان روانه نمایشگاه شوید. برای اثبات گفته ام می‌توانید بروید لیست همه کتاب‌های فروش رفته در پایان نمایشگاه کتاب را جویا شوید.»
وی ادامه می‌دهد:«اکثریت کتاب‌های فروش رفته درسی هستند. جالب اینجاست که کسی نیست در پایان نمایشگاه کتاب،آماری واقعی ارائه دهد.توصیه من این است که برای خودتان سیر مطالعاتی ایجاد کنید. کتاب‌های تاریخی بخوانید تا با تاریخ کشور خود و سایر کشورها آشنا شده، گذشته تلخ کشورها را تجربه نکنید.»
فاطمه هاشمیان از مشهد با طرح پیشنهادی می‌گوید:«ما که در شهرستانیم،هر سال انتظار داریم بالاخره بتوانیم اینترنتی،کتابی ازنمایشگاه انتخاب و خریداری کنیم،اما از مدیران و دست اندرکاران کسی این همت را ندارد. پیشنهادی دارم که یک روزه می‌تواند انجام شود. از قابلیت تلگرام استفاده شود و تمام آدرس‌های تلگرامی غرفه داران در سایت اعلام و غرفه داران در تلگرام خود تصویر غرفه و کتاب‌های موجود خود و تخفیفات را گذاشته و در تلگرام به خریداران پاسخ دهند و امکان خرید با تماس تلفنی فراهم گردد.»
مرتضی عابدینی یک شهروند تهرانی می‌گوید:«سال هاست هر جا که اسم نمایشگاه کتاب می‌آید ،اولین مورد شلوغی و ازدحام بازدید کنندگان این نمایشگاه است که به ذهن خطور می‌کند. خیلی‌ها می‌گویند که از شلوغی و ازدحامش فراری هستند، اما نظر من عکس این است، یعنی یکی از قشنگی‌ها و زیبایی‌های یک نمایشگاه فرهنگی و علمی همچون کتاب، به تعداد بازدیدکنندگانش بستگی دارد وهمین است که به من انرژی می‌دهد؛ یعنی با دیدن این شور و شوق و هیجان مردم و مخصوصا قشر جوان و دانشجو همیشه هم خودم رفتم وهم به اطرافیانم این را گفتم و آنها را قانع کردم که این شلوغی جدای از شلوغی مترو، اتوبوس و سایر مکان‌های عمومی است. امیدوارم امسال خیلی بیشتر از سال‌های دیگرمردم عزیز کشورمان را در این نمایشگاه ببینیم.»
86 در صد ناشران و 66 درصد اهل قلم؛معرفی و تبلیغ کتاب تقویت شود
اهمیت نشر به لحاظ تأثیر عمیق و فراگیر در جهت ارتقا سطح فرهنگی و آگاهی‌های جامعه در افزایش سرعت، دقت و كاهش زمان مراحل نشرتبلور می‌یابد.از جمله برنامه‌های مورد توجه برنامه‌ریزان، سیاستگذاران و كلیه دست‌اندركاران این عرصه استفاده بهینه از كلیه امكانات بالقوه چاپ و نشر و حركت آگاهانه در جهت اصلاح نواقص و كاستی‌های موجود است.
در جهان پیشرفته، انواع برنامه‌های آموزشی (توجیهی كوتاه مدت و كلاسیك) در زمینه نشر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده كه متاسفانه در كشور ما فاقد جایگاه و متولی رسمی است، به همین دلیل دست‌اندركاران نشر در كشورمان با وضعیت روز و پیشرفتهای عرصه نشر بیگانه بوده و امكان ارتباط و تعامل مناسب در عرصه جهانی را ندارند.
محسن اصلانی ملایری دست اندر کار چاپ و نشر توضیح می‌دهد:«85 درصد از ناشران و 66 درصد اهل قلم، معرفی ناشران و اهل قلم و آثار آنان را از طریق صدا و سیما، مطبوعات و تعاونی ناشران بدون تحمیل هزینه، به عنوان بهترین راهكار برای ارتقای سطح شان و منزلت حرفه‌ای خود معرفی كردهاند.»
وی مهم‌ترین چالش‌های پیش روی صنعت نشر کشور را این‌گونه برمی شمرد:«حمایت دولتی از وضعیت مناسب و مطلوبی برخوردار نیست. تضمین خرید كتاب و ایجاد سیستم غیرمتمركز بررسی كتاب به صورت استانی راهكارهای پیشنهادی در این زمینه هستند. درباره مشكلات آموزشی نشرخلأ تاسف برانگیزی ناشی از فقدان و كمبود نهادهای آموزشی و تخصصی در این حوزه به چشم می‌خورد. كمبود برنامه‌های توجیهی آموزشی، تحقیقاتی و مطالعاتی از جمله مشكلاتی است كه همه دست‌اندركاران نشر برآن اتفاق نظر دارند. آموزش و تحقیق و تأثیر آن بر ارتقای سطح حوزه نشر از نظر علمی و فنی به حدی است كه جز از طریق بهادادن به آنها هیچ‌گونه پیشرفت محسوسی در این زمینه حاصل نخواهد شد.»
كم توانی مالی ناشران از جمله معضلاتی است كه آنها را در راه انجام وظایف، رسالت و تعهداتشان با مشكل روبه‌رو می‌سازد. تعیین حداقل سرمایه و اعطای تسهیلات مالی به صورت سنجیده كه مصرف آن را در زمینه‌های پیش‌بینی شده و از طریق نظارت و حسابرسی دقیق تضمین كند، از جمله برنامه‌های راهگشا در وضعیت فعلی نشر است، که اصلانی‌ملایری بر آن تاکید دارد.
وی در ادامه به سایر مشکلات پیش روی ناشران اشاره کرده و می‌گوید:«تمركز امور اداری نشر در تهران كه علاوه بر تحمیل هزینههای اضافی، اتلاف زمان قابل توجهی را نیز به دنبال دارد، از جمله مشكلات ناشران شهرستانی محسوب می‌شود. شكستن تمركز امور اداری و توزیع امكانات و تفویض اختیارات در این زمینه به مراكز استان‌ها كه از خبرگان و كارشناسان اداری و دانشگاهی در سطوح قابل قبولی برخوردار هستند، می‌تواند بسیار راهگشا باشد. عدم تحمیل هزینه اضافی و اتلاف وقت، حداقل دستاورد سیستم غیرمتمركز امور اداری عرصه نشر است.»
گرانی کتاب همچنان در صدر چالش‌ها
عاطفه محمدی مادر دو فرزند برایمان می‌گوید:«باتوجه به گرانی قیمت كتاب، در این سال‌ها هروقت به نمایشگاه كتاب رفته ام، فقط برای فرزندانم كتاب خریده ام و به ندرت برای خود كتابی تهیه كرده ام. به رغم اینكه یافتن كتاب خوب و سودمند نسبت به گذشته خیلی سخت‌تر شده،ولی باید با زمانه جلو رفت. دست‌اندرکاران نشر و ناشرین متعهد باید ازفضای مجازی و اینترنت برای تبلیغ کتاب‌های خوب و معرفی آن به خانواده‌ها کمک بگیرند.»
رفعت محرابی از بوشهر می‌گوید:« اگر می‌شد در هر استانی یک نمونه از هر کتابی را می‌آوردید و مردم با دیدن آن از همان نمایشگاه شهر خود درخواست خرید می‌دادند،خیلی بهتر بود. مزایای این کار: بار ترافیکی برای تهران نداشت. کارمندان نیاز به مرخصی گرفتن و خستگی راه‌دور تا تهران نداشتند و خرید بیشتری می‌شد و بازار سیاه فروش بن دانشجویی ایجاد نمی‌شد وهر کسی از سهمیه خود استفاده می‌کرد. این همه استاد و دانشجو مجبور نبودند سوار اتوبوس و قطار شده و یک‌روزه به تهران بیایند و جاده‌ها شلوغ نمی‌شد.»
فقدان سیستم توزیع و فروش کتاب
در سطح كشور
فقدان سیستم توزیع و فروش و وضعیت نابسامان آن در سطح كشور، به علت فقدان اتحادیه‌های صنفی كارآمد و مستقل كشوری، منطقه‌ای و استانی كه كالای فرهنگی كتاب را در سطح كشور و برای تمامی كشور به جریان درآورد، مهم‌ترین مشكل اجتماعی حوزه نشر محسوب می‌شود.
تشكیل اتحادیه‌های صنفی مستقل، كارآمد و روزآمد به صورت شبكه‌ای، كشوری، منطقه‌ای و استانی، بهترین راه حل برای خارج‌شدن از ركود و انحصار بازار كتاب از دیدگاه ناشران است. به نظر ناشران، وزارت‌خانه‌های فرهنگ و ارشاد اسلامی، آموزش و پرورش و دانشگاه‌های كشور كه دارای بیشترین مخاطبان (دانش‌آموزان و دانشجویان) هستند، مهم‌ترین تأثیرگذاران در عرصه نشر از طریق نهادینه‌كردن مطالعه و كتاب‌خوانی در سیستم آموزشی و پژوهشی خود به شمار می‌روند.
نیمی از اهل قلم اصلا با قوانین نشر كتاب آشنا نیستند و بقیه نیز تا حدودی آشنا و یا از آشنایی كمی برخوردارند. عدم آشنایی و یا آشنایی ضعیف با قوانین و ضمانت‌های حقوقی، خلأ برنامه‌های آموزشی - توجیهی و اطلاع‌رسانی مناسب را به‌خوبی آشكار می‌سازد و از طرفی فقدان نظارت قانونی و اطلاع‌رسانی شفاف در زمینه قوانین و وظایف ناشران در محل تولید و توزیع و الزام به سرمایه‌گذاری بیشتر از طرف اهل قلم از جمله مشكلات مهم در هنگام عقد قرارداد تألیف محسوب می‌گردد.
در موضوع با تأثیر تحقیقات كاربردی در زمینه چاپ و نشر، ۶/۸۶ درصد اهل قلم، میزان تاثیر تحقیقات را بر بهبود كیفی نشر بسیار زیاد ارزیابی نموده‌اند. پژوهش در تمامی عرصه‌ها به عنوان خاستگاه فن‌آوری، اطلاعات و علم مطرح است. پیشرفتهای عرصه نشر نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با استفاده از نتایج پژوهش‌های تخصصی حاصل شده و می‌شود.
وضعیت فعلی نشر در كشور ما از نبود جایگاه مناسب و در خور برای پژوهش در این امر مهم و جریان‌ساز فرهنگی حكایت می‌كند. از دیدگاه ناشران شهرستانی تحمیل هزینههای پیگیری و اموراداری در تهران، گران‌تربودن هزینههای خدمات فنی، كاغذ، فیلم، زینك و سایر امكانات در شهرستان، توقف بیش از حد كتاب در انبارها به علت فقدان سیستم و اتحادیه توزیع كشوری و استانی و در نتیجه انحصار توزیع كتاب در تهران از جمله مهم‌ترین عوامل مؤثر بر افزایش چاپ كتاب در شهرستان‌ها است.
به نظر ناشران ایجاد سیستم و اتحادیه توزیع كشوری و رعایت عدالت در توزیع امكانات و بسترسازی مناسب برای كاهش هزینه‌ها، تعادل و هماهنگی مناسب را در عرصه رقابتی نشر در سطح كشور امكان‌پذیر می‌سازد.
مشكلات صنوف وابسته به نشر در رابطه‌كاری با ناشران و امور حرفه‌ای خود نشان داد كه لیتوگرافی‌ها و چاپخانه‌ها در رابطه با ناشران از كم‌توانی مالی آنها در زمان انجام تعهداتشان گله‌مند بودند و كتاب‌فروشان و چاپخانه‌ها نیز اطلاع‌رسانی ضعیف و كمی دانش فنی برخی از ناشران و عرضه انحصاری كتاب توسط برخی دیگر از ناشران را به عنوان مشكلات خود مطرح كردهاند. تهیه مواد، تجهیزات و مسائل و حمایت ضعیف دستگاه‌های ذی‌ربط در این زمینه از مهم‌ترین مشكلات موجود صنوف وابسته به نشر است.
صحافی‌ها و چاپخانه‌ها از فرسودگی دستگاه‌ها، لیتوگرافی‌ها و صحافی‌ها از فقدان اتحادیه صنفی مستقل، چاپخانه‌ها و لیتوگرافی‌ها از كمبود نیروی فنی ماهر و آموزش دیده و فعالیت‌های كاری موازی و غیرمجاز و كتاب‌فروشان از در حاشیه قرارگرفتن در نمایشگاه‌های استانی و عدم اولویت خرید انواع كتاب برای كتابخانه‌های استان از آنان، به عنوان مشكلات حرفه‌ای خود نام می‌برند. صنوف وابسته به نشر، اعضای مهم تیم‌های فعال در فرآیند تولید كتاب هستند، كم توجهی به دیدگاه‌‌ها و مشكلات آنان موجب بروز مشكلات عدیده در فرآیند تولید كتاب از جنبه‌های كمی و كیفی خواهد شد.
با توجه به نتایج تحقیقات انجام شده در مقاطع زمانی مختلف و نتایج حاصله از این پژوهش می‌توان اذعان داشت كه ارتقای سطح كیفی و كمی صنعت نشر نیازمند شناخت مشكلات موجود و برنامه‌ریزی برای حل آنها است. مشكلاتی چون نارسایی نظام آموزشی و پژوهشی، روزآمد نبودن وسایل و تجهیزات و امكانات، فقدان سازمان و سیستم مناسب، عدم گرایش عمومی به مطالعه، عدم درك صحیح سیاستگذاران و برنامه‌ریزان عرصه نشر در كشورهای جهان سوم از اهمیت و نقش نشر در ارتقای كیفی و كمی جامعه و در نتیجه ارائه سیاست‌ها و برنامه‌های نسنجیده و ضعیف فاقد خاستگاه تحقیقاتی از جمله مشكلات این حوزه است.