حامد علی‌پور
زندگی انسان در دنیا بی‌عذاب و رنج نیست؛ هرچند که در آخرت تنها بهشتیان از عذاب در امان هستند؛ ولی می‌توان کاری کرد که اگر در دنیا گرفتار مصیبت شدیم، گرفتار عذاب الهی نشویم و حتی از آن مصونیت یابیم. نویسنده در این مطلب برخی از عوامل مصون ماندن از عذاب‌های الهی را تشریح کرده است.
* * *
عذاب، کیفر و مجازات الهی
عذاب به معناى مجازات و عقوبت(لسان العرب، ابن منظور، ج ۹، ص ۱۰۱) و نیز به معناى ایجاد درد شدید است.(‌مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص ۵۵۴، «عذب»)
در اصل ریشه لغوى عذاب اختلاف است. برخى آن را از «عَذْب» دانسته که بنابراین «عَذّبتُه» یعنى لذّت زندگى را از او گرفتم و برخى گفته‌اند: اصل تعذیب، زیاد زدن با انتها و بند شلاّق است.(همان)
پس کسی که دچار عذاب می‌شود، گرفتار شکنجه با تازیانه الهی است یا آن که خداوند زندگی‌اش را چنان سخت می‌گیرد که دیگر لذتی از آن نمی‌برد و شیرینی زندگی برایش تلخ و جانکاه می‌شود.
بر این اساس باید گفت که عذاب نوعی خاص از مصیبت است؛ زیرا مصیبت‌هایی که انسان در زندگی دنیوی بدان دچار می‌شود، ممکن است از مصادیق ابتلائات و آزمون‌های الهی باشد که هیچ ارتباطی به کیفر و مجازات نداشته باشد؛ چرا که خداوند در آیات بسیاری می‌فرماید که نظام دنیوی مبتنی بر ابتلاء و آزمون است و همگان بی‌استثنا در زندگی با خیر و شر و نعمت و مصیبت آزموده می‌شوند تا هر که آنچه هست بنمایاند و ظرفیت و توانمندی‌هایش را آشکار کند.(عنکبوت، آیه ۲) از همین رو دست‌کم هر انسانی در زندگی‌اش با مصیبت مرگ والدین، خویشان و دوستان و مانند آن مواجه می‌شود.(بقره، آیات ۱۲۴ و ۱۵۵ و ۱۵۶؛ فجر، آیات ۱۵ و ۱۶)
اما عذاب همواره به سبب خطا و اشتباه و گناهی است که انسان مرتکب می‌شود و خداوند به عنوان مجازات، او را دچار مصیبت و رنج می‌کند. در حقیقت این کیفر اعمال اوست که در شکل عذاب، وبال گردن او می‌شود.
فلسفه و هدف مجازات انسان در دنیا، ایجاد زمینه بازگشت و توبه به سوی خدا و قرار گرفتن در صراط مستقیم عبودیت است تا این گونه انسان وقتی دچار کیفر اعمال خود شد، دست از آن و عصیان بردارد و با تضرع و توبه و استغفار به سوی خداوند برود.(مومنون، آیات ۷۴ تا ۷۶)
البته فلسفه مجازات الهی در آخرت، هدفمندی آفرینش است. به این معنا که آفرینش از جمله آفرینش انسان دارای هدفی است که اگر کسی در آن مسیر حرکت نکرد و برخلاف دستورات الهی عمل کرد، باید مجازات و کیفر شود؛ زیرا انسان دارای اراده و اختیار و حق انتخاب آزادانه است و چون دنیا ظرفیت آن را ندارد تا کیفر خوب و بد اعمال انسانی در آن داده شود، به جهانی دیگر موکول می‌شود تا در ظرف دیگر به شکل تمام و کمال پاداش خوب و بد اعمال داده شود.(ص، آیات ۲۷ و ۲۸؛ جاثیه، آیه ۲۲)
باید توجه داشت که انسان در آخرت دیگر نمی‌تواند کاری کند که از عذاب رهایی پیدا کند؛ بنابراین اگر بخواهد از عذاب الهی در آخرت در امان بماند باید در همین دنیا به فکر آخرت خویش باشد؛ چرا که هنگام مشاهده عذاب‌های الهی در آخرت دیگر فرصت رهایی و فرار و مصونیت نیست. خداوند در آیات قرآن بیان می‌کند که در قیامت انسان‌ها وقتی با عذاب‌های الهی مواجه می‌شوند دچار ندامت و پشیمانی(یونس، آیه ۵۴؛ نساء، آیه ۳۳)، فرار بی‌فایده(انبیاء، آیات ۱۱ تا ۱۳)، حزن و اندوه(ملک، آیات ۲۵ و ۲۷)، تبری از پیشوایان باطل و طاغوتی خود(بقره، آیه ۱۶۶)، ایمان بی‌فایده(یونس، آیات ۹۰ و ۹۱؛ شعراء، آیات ۱۹۲ و ۲۰۰ و ۲۰۱)، اعتراف به حقانیت وعده‌های الهی(احقاف، آیه ۳۴) و قدرت مطلق خداوندی(بقره، آیه ۱۵۶)، آرزوی هدایت در دنیا(قصص، آیه ۶۴)، حزن از خسران آشکار در زندگی(غافر، آیه ۸۵)، آرزوی مهلت(شعراء، آیات ۲۰۱ تا ۲۰۴) و آرزوی بازگشت به دنیا و ایمان و انجام کار خیر می‌شوند که البته بی‌فایده و بی‌نتیجه است.(بقره، آیات ۱۶۶ و ۱۶۷؛ زمر، آیه ۵۸)
عوامل مصونیت‌یابی از عذاب
آخرت بستری برای ایمان و توبه و استغفار و عمل نیست؛ چرا که در آخرت دست عمل انسان بسته است و تنها باید پاسخگوی اعمال باشد و در جایگاه حسابرسی اعمال قرار گیرد، ولی در دنیا می‌تواند با اعمالی چون ایمان و عمل صالح، خود را از عذاب‌های دنیوی و اخروی حفظ کند. او می‌تواند در زندگی دنیا کاری کند که از عذاب‌های دنیوی و اخروی در امان ماند و گرفتار مجازات و کیفر نشود.
خداوند در قرآن بیان می‌کند که بهشتیان از عذاب الهی به طور همیشگی مصون خواهند ماند.(صافات، آیات ۴۳ تا ۵۹) این بهشتیان کسانی هستند که با عناوینی چون اولیای الهی(انفال، آیه ۳۴)، ابرار و نیکان(انسان، آیات ۵ و ۱۱)، اهل تقوا(طور، آیات ۱۷ و ۲۶ و ۲۷) و مانند آن در آیات قرآن معرفی شده‌اند. پس کسانی که گرفتار کفر(مزمل، آیه ۱۷) ، گمراهی(رعد، آیات ۳۳ و ۳۴)، گناه(هود، آیه ۶۳)، نافرمانی و عصیان(جن، آیات ۲۲ و ۲۳) و مانند آن هستند، نمی‌توانند خود را مصون از عذاب‌های الهی حتی در دنیا بدانند، با آنکه خداوند مهلت می‌دهد و حسابرسی کامل را به آخرت می‌اندازد ولی گاه به علل و اهدافی در همین دنیا افراد را گرفتار عذاب استیصال می‌کند و ریشه آنان را می‌کند.
برای این که از عذاب‌های الهی در دنیا و آخرت مصون باشیم باید به این علل و عواملی که خداوند در قرآن بیان کرده توجه پیدا کرده و از آن غفلت نورزیم. از مهم‌ترین علل و عوامل مصونیت‌یابی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- اجابت دعوت خدا: خداوند پیامبران را فرستاده تا مردم را به دین اسلام دعوت کنند و در صراط مستقیم هدایت قرار داده و آنان را به کمال برسانند. از مهم ترین علل مصونیت یابی از خشم و عذاب الهی، اجابت این دعوت الهی است.(ابراهیم، آیه ۴۴؛ احقاف، آیه ۳۱)
2- احسان: احسان و نیکوکاری نسبت به دیگران از دیگر عوامل مصونیت‌بخش است که در قرآن از جمله آیه ۵۸ سوره زمر به آن اشاره شده است. خداوند در این آیه بیان می‌کند که وقتی کافران عذاب الهی را مشاهده می‌کنند از خداوند می‌خواهند تا آنان را به دنیا بازگرداند تا با احسان، خود را از عذاب برهانند.
3- استغفار: طلب غفران از خداوند زمانی معنا پیدا می‌کند که انسان به گناه و خطای خود آگاه باشد و آن را بپذیرد و درصدد برطرف کردن آن باشد. خداوند در آیاتی چند از جمله ۳۳ سوره انفال بیان می‌کند که یکی از مهم‌ترین عوامل مصونیت‌یابی انسان از هر گونه عذاب الهی استغفار است؛ به این معنا که اگر خطایی کرد توبه کرده و استغفار نماید تا عواقب گناه گریبانگیر او نشود. خداوند در آیات دیگر قرآن به انسان‌ها هشدار می‌دهد تا پیش از وقوع عذاب از هر گونه خطا و گناهی استغفار کنند تا از عقوبت الهی مصون شوند.(مائده، آیات ۷۳ و ۷۴؛ کهف، آیه ۵۵)
4- اطاعت از پیامبران: از دیگر عوامل مصونیت بخش از عذاب الهی، اطاعت از پیامبران است. کسانی که سرتسلیم در برابر پیامبران فرود می‌آورند و به دستورهای آنان گوش می‌دهند از عذاب‌های الهی مصون خواهند ماند.(ابراهیم، آیه ۴۴؛ طه، آیه ۱۳۴؛ قصص، آیه ۴۷؛ احزاب، آیه ۶۶)
5- اطاعت از قرآن: پیروى از بهترین کتاب الهی یعنی قرآن، عامل حفظ انسان از عذاب ناگهانى است که خداوند در آیه ۵۵ سوره زمر به آن توجه داده است.
6- تسلیم و انابه: بازگشت همراه با تضرع و انابه به سوى درگاه پروردگار و تسلیم در برابر امر و مقدراتش از دیگر عوامل محفوظ ماندن شخص از عذاب الهی است.(زمر، آیه ۵۴)
7- ایمان: شکی نیست که از مهم ترین و اصلی‌ترین عوامل مصونیت انسان از عذاب و عقوبت الهی ایمان و اسلام است. خداوند در آیات بسیاری به ایمان، به عنوان مهم‌ترین عامل مصون ماندن از عذاب الهى توجه داده است.(نساء، آیه ۱۴۷؛ انعام، آیات ۸۲ و ۱۵۸؛ اعراف، آیه ۹۶)
8- تقوا: از آیه ۹۶ سوره اعراف این معنا به دست می‌آید که ایمان و تقواى جوامع انسانى، سبب حفظ آنان از عذاب الهى خواهد بود.
9- توبه: کسی که گناهی کرده می‌بایست توبه و استغفار کند تا عواقب گناه گریبان او را نگیرد. از این رو در قرآن، استغفار و توبه به درگاه خداوند به عنوان یکی از اسباب حفظ انسان از گرفتار شدن به عذاب پروردگار مطرح شده است.(مائده، آیات ۷۳ و ۷۴) همچنین از آیات ۸۸ و۸۹ سوره آل عمران و ۱۱ سوره نمل به دست می‌آید که توبه بعد از نافرمانى و اصلاح رفتار نادرست نیز سبب محفوظ ماندن از عذاب الهی خواهد بود.
10- دعا: نقش دعا در محفوظ ماندن مؤمنان از عذاب الهى در آیاتی چون ۲۰۱ سوره بقره و ۱۶ و ۱۹۱ سوره آل عمران مورد تاکید قرار گرفته است.
11- عمل صالح: هر چند که از نظر آموزه‌های قرآنی خود ایمان یک عمل صالح است که حافظ انسان از عذاب الهی است، ولی عمل صالح دامنه  وسیعی دارد که شامل هر کار خیر و نیک به هدف تقرب و نیت خوب می‌شود. از این رو در قرآن عمل صالح، عامل حفظ انسان از کیفر معرفی و بر آن توجه داده شده است.(کهف، آیات ۸۷ و ۸۸؛ فرقان، آیات ۶۹ و ۷۰؛ صافات، آیات ۵۹ تا ۶۱)
12- فضل و رحمت الهی: فضل و عنایت پروردگار و رحمت بی‌پایان و مستمر او، سبب محفوظ ماندن متّقیان و مومنان از عذاب خواهد بود.(دخان، آیات ۵۱ تا ۵۵؛ نور، آیات ۱۴ تا ۲۰)
13- نهی از گناه: از آیات قرآن این معنا به دست می‌آید که بازداشتن دیگران از بدی‌ها و نهی از منکر سبب در امان ماندن از عذاب الهی است؛ چنان‌که گروهی از مومنان نسبت به عملکرد برخی از یهودیان که معروف به اصحاب سبت بودند و ماهی‌گیری در روز شنبه را ترک نمی‌کردند، هشدار می‌دادند و آنان را از عمل خلاف قانون الهی بازمی‌داشتند. همین امر باعث شد که آنان از عذاب مصون شوند ولی گناهکاران و ساکتین، گرفتار عذاب الهی شدند. پس نهی از منکر عامل مصونیت‌یابی از عذاب الهی است.(اعراف، آیات ۱۶۴ و۱۶۵)
رفع عذاب
در آیات قرآن دو عامل مشیت الهی (انعام، آیات ۴۰ و ۴۱) و دعا(همان؛ زخرف، آیات ۴۶ تا ۵۰) به عنوان عوامل رفع عذاب معرفی شده‌اند. به این معنا که اگر عذابی بر شخص یا قومی وارد شده می‌توان با این دو عامل آن را برداشت. البته استغفار نیز همین نقش را ایفا می‌کند؛ زیرا استغفار کارکردهای سه‌گانه‌ای چون رفع و دفع عذاب و جلب منفعت دارد.(بقره، آیه ۲۲۲‌؛ هود، آیه۹۰)
به هر حال، انسان‌ها می‌بایست مواظب باشند تا گرفتار عذاب الهی در دنیا و آخرت نشوند و با استفاده از عوامل مصونیت‌یابی از عذاب، خود را در دژی قرار دهند که دافع عذاب باشد. اگر عذابی آمد آن را با این روش‌ها بردارند و از خود
 رفع نمایند.