فریده شریفی

 امروزه استفاده از اینترنت یا دنیای مجازی تمام جنبه‌های زندگی انسان را دربر گرفته است. در محیط کار، منزل، ادارات، گوشی‌های تلفن همراه و... همه و همه جا فضای مجازی با جنبه‌های واقعی زندگی عجین شده و این ارتباط به گونه‌ای گسترش یافته که فضای مجازی جزیی ضروری از زندگی انسان‌ها شده است اما در کنار استفاده‌های معقول و مناسب از اینترنت، استفاده بیش از حد از فضای مجازی باعث نوعی اختلال در استفاده و به عبارتی اعتیاد نسبت به آن شده که باعث نگرانی روانشناسان و جامعه‌شناسان شده است به گونه‌ای که از آن به عنوان «بیماری مزمن قرن» یاد می‌کنند و درصدد درمان و مقابله با مضرات استفاده از آن هستند.
بررسی ضرر و زیان‌های دنیای مجازی در زندگی انسان‌ها و اثرات مخرب آن در جامعه از جمله مباحثی است که در این گزارش به آنها پرداخته شده است:
دو روی سکه در فضای مجازی یا سایبری
فضای مجازی یا محیط الکترونیکی نوع متفاوتی از واقعیت مجازی و دیجیتالی است که توسط شبکه‌های رایانه‌ای تامین می‌شود و بدون زمانی و بدون مکانی را تجلی می‌بخشد. در واقع واقعیت مجازی واقعیتی است که وجود فیزیکی نداشته و توسط نرم‌افزار تولید می‌شود. فضای مجازی یا فضای سایبری که دارای ریشه‌ای یونانی است نخستین‌بار توسط «ویلیام گیمسبون» نویسنده کانادایی رمان‌های علمی، تخیلی در سال 1982 مورد استفاده قرار گرفت و به عقیده او فضای مجازی در حقیقت فضایی تخیلی است که از اتصال رایانه‌هایی پدید آمده است که تمامی انسان‌ها، ماشین‌ها و منابع اطلاعاتی در جهان را به هم متصل کرده‌اند. کارشناسان و متخصصان کامپیوتر دیگر نیز فضای مجازی را به عنوان جهانی نو و موازی با جهان واقعی و مخلوق رایانه‌های جهان و ارتباط‌های بین آنان تعریف می‌کنند.
«رامین کاملی» مهندس کامپیوتر در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان دیدگاه خود را درباره فضای مجازی یا فضای سایبری این‌گونه بیان می‌کند: «فضای مجازی یا دنیای سایبری به قلمروی وسیع و جدید گفته می‌شود که وجه تمایز جهان مدرنیته و جهان سنتی است و در خود دنیایی از مفاهیم انتزاعی و مجازی را دربر دارد که به انسان‌ها در پیشرفت علم و تکنولوژی کمک فراوانی کرده است، اما در عین حال برای ساکنان زمین دلهره‌ها، آسیب‌ها و محدودیت‌های جدیدی را به همراه آورده که باعث توجه جدی دانشمندان به مضرات استفاده نامعقول از آن شده و درصدد کنترل و شکل‌گیری جهان مجازی در مسیری صحیح و منطقی برآمده‌اند.»
به گفته این کارشناس، در گذشته استفاده از رایانه در انحصار کارشناسان و متخصصین این رشته بود و فقط در جهت نیازهای حرفه‌ای و شغلی استفاده می‌شد اما امروز تنوع و جذابیت بازی‌های رایانه‌ای به همراه فضای جذاب اینترنت برای کودکان و نوجوانان و خانواده‌ها به حدی شده که اینترنت جزو لاینفک زندگی مردم شده است و بدون آن احساس خلأ و بی‌هدفی می‌کنند.
دنیای مجازی باعث صرفه‌جویی در وقت و هزینه شده و کارها را سریع‌تر و آسان‌تر کرده است اما در کنار آن به هسته‌های اصلی و بنیان‌های خانواده‌ها لطمات جبران‌ناپذیری وارد کرده که تا سال‌ها جامعه و خانواده‌ها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
این مهندس کامپیوتر اضافه می‌کند: «فضای مجازی و اینترنت امروزه موضوعی میان‌رشته‌ای است که در علوم متعدد از جمله در ریاضیات، فیزیک، پزشکی، الکترونیک، زیست‌شناسی، روانشناسی، ارتباطات و... مورد استفاده قرار می‌گیرد، به طور مثال در درمان بسیاری از بیماری‌ها به خصوص در مکان‌هایی که دسترس مستقیم به پزشکان وجود ندارد استفاده از اینترنت می‌تواند کارساز باشد و جان بیمار نجات پیدا کند اما فضای مجازی یک سری آثار متناقض و چالش‌هایی با خود به همراه آورده که باید مورد بررسی قرار گیرد.
انزوای ناشی از استفاده از فضای مجازی
فضای مجازی به عنوان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای بشری در قرن اخیر امتیازات زیادی را با خود به همراه آورده است، اما در کنار مزایای فراوان با آسیب‌ها و چالش‌های فراوانی نیز همراه بوده است که یکی از مهم‌ترین آنان انزوا و گوشه‌گیری افراد خانواده و فاصله گرفتن آنان از یکدیگر است.
به گفته کارشناسان مسائل اجتماعی دور شدن از فضای خانواده و فراموشی عواطف و احساساتی که در گذشته وجود داشته موجب می‌شود که اعضای خانواده دچار از خودبیگانگی شوند که در درازمدت به بنیان خانواده لطمه می‌زند و به نوعی تهدید کانون خانواده محسوب می‌شود.
خانم «س.اقبالی» خانه‌دار در این‌باره می‌گوید: «در گذشته افراد خانواده پس از کار و مشغله فراوان وقتی به خانه می‌آمدند دور یکدیگر جمع می‌شدند و ارتباطات به صورت چهره به چهره و رودررو بود و درباره مسائل مختلف با یکدیگر گفت‌وگو می‌کردند و به تبادل افکار می‌پرداختند در حالی که امروزه هر کدام از افراد خانواده سرش در گوشی همراه خودش است و مشغول گفت‌وگوی مجازی با دیگر اعضای گروه‌ها در تلگرام یا دیگر شبکه‌های اجتماعی است و فرصتی برای تبادل نظر و گفت‌وگو با دیگر اعضای خانواده باقی نمی‌ماند.»
وی اضافه می‌کند: «گاهی صدای خنده از اتاق پسرم بلند می‌شود و فکر می‌کنم با خواهر یا برادرش مشغول گفت‌وگو و خوش و بش هستند اما وقتی به اتاقش می‌روم می‌بینم که تنهاست و سرش در گوشی خودش است و با دیگر اعضای گروه‌ها و کانال‌ها صحبت و گفت‌وگو می‌کند.»
این خانم خانه‌دار یادآوری می‌کند: «فضای مجازی و اینترنت پدیده جدیدی است که زندگی تمام انسان ها را تحت‌الشعاع قرار داده و به اختیار خود درآورده است، در واقع اینترنت و فضای مجازی از انسان‌ها استفاده می‌کند نه انسان‌ها از آن و به جرأت می‌توان گفت که اینترنت همانند سرطان به روح انسان‌ها رسوخ کرده و استفاده ناصحیح و غیرمنطقی از آن خانواده‌ها را متزلزل ساخته است.»
خانم اقبالی از مسئولین و دست‌اندرکاران می‌خواهد که با برنامه‌ریزی و سیاستگذاری مناسب کاری کنند که جوانان تمام وقت خود را صرف فضای مجازی نکنند بلکه صرف ورزش، مطالعه، ایرانگردی، اردوهای فرهنگی و برنامه‌هایی کنند که آنها را از این عرصه خطرناک دور سازد.
نگرانی بیشتر درباره مضرات استفاده از فضای مجازی زمانی شکل می‌گیرد که در بسیاری از موارد کاربران به صورت ناخواسته، مطالب تصاویر و پیام‌هایی را دریافت می‌کنند که در ابتدای امر قصد پذیرش آن را نداشته و ناخواسته آن پیام‌ها برای آنها ارسال شده است. در واقع یک گوشی همراه کوچک می‌تواند افراد را به دنیایی بزرگ‌تر مملو از زشتی‌ها، زیبایی‌ها و هر آنچه که قبلاً دسترسی به آنها امکان‌پذیر نبود متصل کند!
بیماری‌های فضای مجازی
گسترش روزافزون اینترنت و فضای مجازی مشکلات و بیماری‌های متعدد جسمی و روانی به همراه دارد که در صورت عدم درمان و رسیدگی به موقع به دردهای مزمن و غیرقابل علاج تبدیل می‌گردد.
«ناهید مرادی» درمانگر که در یک کلینیک پزشکی مشغول به کار است درباره بیماری‌های ناشی از استفاده مکرراز اینترنت می‌گوید: «خستگی چشم، سردرد، کمردرد، گرفتگی عضلات گردن و کمر، ترومبوز وریدی که معمولاً در پاها پدید می‌آید و حاصل لخته شدن خون در رگ‌های وریدی است، چاقی، کم تحرکی، دردهای استخوانی، افسردگی و بیماری‌های روانی از جمله بیماری‌های شایع حاصل از استفاده فراوان از اینترنت و فضای مجازی است.»
وی اضافه می‌کند: «گاهی بیمارانی به درمانگاه می‌آیند که از مشکلات متعدد جسمی و روحی گله‌مندند و جالب اینجاست که ادعا می‌کنند هیچ کار سنگین، شغل پرتنش و یا بیماری‌های ارثی و ژنتیکی ندارند اما مدت‌هاست که از این بیماری‌ها رنج می‌برند...! وقتی از آنها سؤال می‌کنیم که چند ساعت پشت کامپیوتر می‌نشینند و به فعالیت‌های رایانه‌ای مشغول هستند دست کم 4 یا 5 ساعت را مطرح می‌کنند در حالی که ما مطمئن هستیم کمتر از 8 یا 10 ساعت پشت رایانه ننشسته‌اند و تمام این مدت چشمشان به صفحه رایانه دوخته شده و ستون فقراتشان خمیده شده است.»
این درمانگر خاطرنشان می‌کند: «نشستن ساعت‌های متمادی پشت رایانه و خیره شدن به صفحه مانیتور و حرکات دست و تایپ کردن فعالیت به حساب می‌آید اما ورزش محسوب نمی‌شود بلکه بر سایر فعالیت‌های بدن نیز اثر سوئی می‌گذارد و بقیه اعضای بدن رانیز دچار فرسودگی و بیماری می‌کند. ممکن است افراد وقتی از چشمشان زیاد استفاده می‌کنند و احساس خستگی و سوزش می‌کنند پس از چند لحظه اضطراب این حالت بر طرف شود و دوباره چشمان به حالت عادی بازگردند اما این حالت موقتی است و در دراز مدت باعث مشکلات بینایی می‌شود.»
سردردهای تنشی ناشی از فضای مجازی
ناهید مرادی درمانگر می‌گوید: «افراد زیادی هم به ما مراجعه می‌کنند و از سردرد و سرگیجه ابراز ناراحتی و درد می‌کنند و پس از آزمایش‌های مکرر متوجه می‌شویم که این افراد از رایانه زیاد استفاده می‌کنند و دچار سردردهای استرسی یا تنشی می‌شوند. در واقع استرس ناشی از قطع اینترنت و دوباره وصل شدن آن، کندی بارگذاری صفحات خرابی رایانه و مشکلاتی از این قبیل باعث ایجاد سردردهای تنشی یا استرسی در این افراد می‌شود.»
روانشناسان افسردگی شایع در نوجوانان و جوانان را نیز ناشی از استفاده فراوان از فضای مجازی برمی‌شمرند و معتقدند براساس نظرسنجی‌های انجام شده بر روی عده‌ای از نوجوانان دختر و پسر مشاهده شده که این افراد به دلیل ناکامی و شکست‌های مکرری که در دوست‌یابی‌های خود در شبکه‌های اجتماعی و به ویژه «فیس بوک» متحمل شده‌اند از نوعی افسردگی و انزوا طلبی حاد و مزمن رنج می‌برند.
به گفته این روانشناسان اکثر کسانی که به عضویت این شبکه‌های اجتماعی در می‌آیند شخصیت و هویت واقعی خود را بروز نمی‌دهند و معمولاً یک هویت جعلی برای خود انتخاب می‌کنند که تحت همان عنوان با دیگران دوست می‌شوند و هنگامی که ماهیت واقعی آنان بر ملا می‌شود برای کاربران و فعالان شبکه‌های اجتماعی که آنان را باور کرده بودند نوعی شکست و ناکامی به حساب می‌آید که نهایتاً به تنش، خشم، عصبانیت و افسردگی منجر می‌شود. علت این مسئله هم ناشی از گستردگی فضای مجازی در هر موقعیت جغرافیایی فیزیکی و زمانی و مکانی است که موجب می‌شود کاربران با دست  باز و توانمندی هوشیارانه به هر عملی دست بزنند و هر نوع داد و ستد اطلاعاتی انجام دهند. پسری ممکن است خود را دختر معرفی کند، دختری خود را آقایی میانسال یا سالمند جا بزند و تحت این عناوین به انتقال پیام و رد و بدل کردن اطلاعات بپردازند. در چنین شرایطی آگاه نبودن و بی‌محابا عمل کردن می‌تواند برای کاربران آسیب‌های جدی به همراه آورد، خطراتی که جبران کردن آنها به راحتی امکان‌پذیر نخواهد بود.