امیرحسین محمدیان
یکی ازدغدغه‌های همیشگی جامعه ایمانی همواره این است که چرا دعاهایمان به هدف اجابت نمی‌رسد.نوشتارحاضردر مقام بیان این مطلب است که عوامل وموانع استجابت دعا را از منظر آموزه‌های وحیانی تشریح نماید.
***
در اهمیت دعا همین قدر کافی است که خداوند در قرآن به پیامبر می‌فرماید: «بگو: پروردگارم، براي شما ارجی قائل نیست اگر دعاي شما نباشد...» (فرقان ـ 77)
آري؛ محبوب‌ترین اعمـال نزد خـدا دعا کردن است. (كافى، ج 2، ص 468) خداونـدي که ابراهیم، خلیـل خود را از آن جهت به خوبی یـاد می‌کنـد، و می‌ستاید که «بسیار دعا کننده» بود (هود ـ 75) و او دعا را شفاي هر دردي قرار داد، و در پرتو دعا بلاهاي زیادي را از ما دور می‌کند. (كافى، ج 2، ص 470)
با توجه به آیات قرآن و روایات اهل‌بیت(ع) براي استجابت دعا می‌طلبد که دو نوع فعالیت داشته باشیم:
اول اینکه کوشش کنیم تا دعاي ما به اجابت نزدیک شود. [یعنی ببینیم چه چیزهایی زمینه استجابت دعا را فراهم می‌کند]
دوم اینکه از اعمالی که مانع استجابت دعا می‌شود پرهیز کنیم.
عوامل استجابت دعا
با توجه به محدودیت مجال؛ برخی از اهم این راهکارها را ذکر می‌کنیم:
1. ایمان به خدا و اینکه باور داشـته باشیم که همه امور به دست اوست و تا او نخواهد هیچ خیر و شري از ما دور یا به ما نمی‌رسد؛ از این روی خداوند می‌فرماید: «ادعونی استجب لکم» (غافر ـ 60)
مفسـرین می‌گویند از آیه اسـتفاده می‌شود که از این روي خداونـد می‌فرماید: [«مرا» بخوانید [و امید به دیگران نداشته باشید] تا دعایتان مستجاب شود].
در روایت آمـده: که هرگـاه یکی از شـما اراده کرد که از خداونـد چیزي بخواهـد و دوست داشت تـا دعایش مسـتجاب شود، بایـد از همه مردم «ناامیـد» شود و فقط به او «امیـدوار» باشـد پس هرگاه این حالت را خداوند در قلب او دید هرچه او بخواهد خداوند به او عطا می‌کند. (وسائل ج 7، ص 143)
پس چنین نباشد که ما خداوند را بخوانیم در حالیکه چشم به دست دیگران بدوزیم و به غیراو امیدوار باشیم.
2. حسن ظن و اعتماد به خداوند
در همین رابطه از پیامبر(ص) نقل شده:
باب دعا به روي هیـچ کس باز نمی‌شود مگر اینکه خداوند باب اسـتجابت را هم باز خواهد کرد، پس هرگاه توفیق دعا پیدا کردید کوشش کنید و خسته نشوید چرا که تا زمانی که شما از دعا کردن خسته نشوید خداوند از عطاکردن خسته نمی‌شود. (وسائل، ج 7، ص 28)
پس هرگاه دعا کردیم «حسن ظن و اعتماد» داشته باشیم که خداوند مستجاب می‌کند و امیدوارانه دعا کنیم.
3. حضور قلب
موقع دعـا حضور قلب داشـته باشـیم و بـا تمـام وجود از او درخواست کنیم چرا که حکـایت شـده: دعایی که با بی‌توجهی و بـدون حضور قلب باشد خداوند مستجاب نمی‌کند. (كافى ج 2 ص 473)
4. توسل به اهل بیت(ع)
راهی که همه اولیاء خدا و خوبان عالم از آن اسـتفاده می‌کنند و حتی اهل بیت(ع) هم مثل امام صادق(ع) بهترین چیزي که در دعا بر آن اصرار داشتند، درخواست از خدا به حق «خمسه طیبه» بوده است. (وسائل، ج 7، ص 98)
به ویژه توسل به امام زمان(ع) بسـیار مهم است چرا که در دعاي ندبه می‌خوانیم: «أین باب الله الذي منه یؤتی أین وجه الله الـذي الیه یتوجه الاولیاء»؛ «کجاست آن درگاه خدایی که از آنجا به سوي خدا روند؟ کجاست آن آئینه خدایی که به سویش توجه کنند اولیاء؟»
5. تکرار و پافشاري در دعا
از امام باقر(ع) نقل شـده: هیـچ بنـده‌اي در حاجت خود اصـرار و پافشاري نمی‌کند مگر اینکه خداوند دعاي او را مسـتجاب می‌کند. (وسائل الشیعه، ج 7، ص 55)
6. صلوات
یکی دیگر از امور مؤثر صـلوات بر پیامبر و اهل بیت او، قبل، وسط، و بعـد از دعاهاست چرا که فرمودند: خداوند کریم‌تر است از آن که قبل و بعد دعا را مستجاب کند ولی خود آن را مستجاب نکند. (كافى، ج 2، ص 494)
7. دل شکستگی و منقلب شدن و گریه در موقع دعا
امام صادق(ع) فرمود: هرگاه، اشک چشـمت جاري شـد و بـدنت لرزید پس آگاه باش که در آن موقع حاجتت برآورده شده است.  (وسائل، ج 7، ص 73)
8. توجه به زمان استجابت دعا
دعا در زمان‌هایی که وعده داده شده به اجابت نزدیک‌تر است مانند:
الف. موقع اذان ظهر
ب. بعد از هر نماز
ج. قبل از غروب
د. سحرگاه
ه. شب جمعه
و. موقع نزول باران
ز. در نماز وتر (نافله شب)
ح. به هنگام قرائت قرآن
ت. وقت اذان
ي. موقع ریخته شدن خون شهید
ک. شب قدر و شب‌هاي مانند آن مثل شب عید فطر و قربان و روز عرفه
9. توجه به مکان‌هاي استجابت دعا
دعاکردن در مکان‌هاي شریف به اجابت نزدیک‌تر است مثل دعا در مسجد یا حرم‌هاي اهل بیت(ع) مخصوصاً زیر بقعه سیدالشهداء(ع)
10. صدقه
صـدقه دادن قبل از دعا نیز در فراهم شـدن مقدمات اسـتجابت مؤثر است؛ چنانچه از امام صادق(ع) حکایت شده: پدرم هر گاه حاجتی داشت موقع زوال خورشـید(ظهر)، اول صـدقه می‌داد، بعـد عطر اسـتعمال می‌کرد و به مسـجد می‌رفت و حاجت خود را طلب می‌کرد.
11. بلندکردن دست‌ها به هنگام دعا
چنانچه سـنت رسول خدا(ص) هم بوده است و حکایت شده خداوند متعال به حضـرت موسی(ع) چنین سفارش می‌کند:
اي موسـی ذلیلانه دست‌هـایت را به سوي من بلنـد کن همانطورکه بنـده‌ها در برابر مولاي خود انجام می‌دهنـد که هرکس چنین کرد حتمًا مورد رحم من قرار می‌گیرد. (وسائل الشيعه، ج 7 و ص 113)
12. حضور در جمع مؤمنین و دعا کردن
از امام صادق(ع) نقل شده: هیچ جماعت چهل نفري نیستند که دعا کنند مگر اینکه خداوند دعایشان را مستجاب می‌کند و ... (كافى، ج 2، ص 487) و خود ایشان هم به هنگام مشکلات زن و فرزندان را جمع می‌کرد و دعا می‌کرد و آنها آمین می‌گفتند. (كافى، ج 2، ص 487)
13. به صورت جمع دعا کردن و نه فقط براي خود دعا کردن [بلکه به فکر دیگران هم باشیم]
از پیامبر اکرم(ص) روایت شده: «اذا دعا احدکم فلیعم فانه اوجب للدعاء»
هرگاه شخصی از شما دعا کرد پس به صورت جمع دعا کند، چرا که براي همه خواستن، دعا را به استجابت نزدیک‌تر می‌کند. (كافى، ج 2، ص 487)
14. دعا برای دیگران
در این زمینه روایات و تأکیدات فراوانی رسـیده است چنانکه حضـرت زهرا(س) نیز شب تا به صـبح را به عبادت و در حال دعاي به دیگران می‌گذراند و می‌فرمود: «الجار ثم الدار» «اول همسایه بعـد خودمان». (وسائل الشيعه، ج 7، ص 113)
و در روایات فراوانی نقل شـده که دعاي به دیگران از جمله دعاهایی است که خداوند وعده اسـتجابت آن را داده (كافى، ج 2، ص 509) و چندین برابر آن دعا را در حق خود دعا‌کننده مستجاب می‌کند. (كافى، ج 2، ص 508)
15. دعاي پدر و مادر
یکی از دعاهایی که به استجابت نزدیک است دعاي والدین به فرزندان می‌باشد. (بحارالانوار و امالى شيخ طوسى ص 541 – 280)
ان شاء الله با نیکی به پدر و مادر و درخواست خاضعانه از آنها خود را از دعاي آنها بهره مند کنیم.
16. استغفار و اقرار به گناه
یکی از مسائلی که در استجابت دعا مؤثر است طلب بخشش از خداوند و اقرار به گناهان می‌باشد. (بحارالانوار، ج 22، ص 318)
17. ستایش خداوند
در روایات و دعاهایی (مانند دعاى كميل، ابوحمزه ثمالى و...) که از اهل بیت(ع) رسیده این مطلب را بطور عملی به ما آموزش می‌دهند که قبل از دعا و طلب حاجت، شـکر نعمت‌هاي الهی را بجا آوریم و به خاطر نعمت‌هایی که خداوند به ما داده از او تشـکر کنیم و خداوند را با اسـماء و صفاتش ستایش کنیم و بعد طلب حاجت کنیم.
و در روایتی از امام صادق(ع) به این ترتیب سفارش شده است:
«اول مدح خداوند متعال، سپس اقرار به گناهان [و طلب بخشش]، و آنگاه خواستن حاجت.» (بحارالانوار، ج 22، ص 318)
18. خواندن اسماء خداوند با آن معانی بلند و دلنشین قبل از دعا
از امام صادق(ع) روایت شده: هرکس ده مرتبه «یا الله » و «یا رب» بگوید به او لبیک گفته می‌شود و از حاجت او می‌پرسند. (وسائل الشيعه، ج 7، ص 85) و همچنین: هرکس هفت مرتبه بگوید: «یا ارحم الراحمین» خداوند به او می‌گوید: آري من «ارحم الراحمین» هسـتم حاجت خود را درخواست کن. (وسائل ج 7 ص 88)
19. بندگی و اطاعت خدا
هرچه خـدا را بیشتر بنـدگی کنیم، خـدا هم بیشتر به ما لطف می‌کنـد. «من کان لله کان الله له» «هرکه براي خدا بود خدا هم براي اوست.» لذا پیامبر اکرم(ص) بیان شیرین و پر معنایی در همین رابطه به ابوذر دارند: ابوذر! وقتی انسان مطیع و بنده باشد، به اندازه نمکی که به غذا می‌زنند، دعا کافی است تا به مرادت برسی. (وسائل ج 7، ص 85)
و همچنین از امـام صادق(ع) حکایت شـده: «هرکس مسـتجاب شـدن دعایش خوشـحالش می‌کنـد پس کسب و کارش را حلال کند.» (وسائل ج 7، ص 84)
موانع استجاب دعا
1. گناه، مهم‌ترین مانع استجابت دعا
چنـانچه از امـام بـاقر(ع) روایت شـده: «گـاهی بنـده‌اي به درجه‌اي می‌رسـد که بناست دعایش به زودي یا آینـده نزدیک مسـتجاب شود ولی گناهی از او سر می‌زند، آنگاه خداوند به ملائکه خطاب می‌کند: حاجت او را برآورده نکنید چرا که او متعرض سخط من شد و مستحق محرومیت. (وسائل ج 7، ص 145)
و امام سجاد(ع) برخی گناهانی که مانع استجابت دعاست را چنین بر می‌شمارند: (عدهًْ‌الداعى، ص 214)
1. نیت بد داشتن 2. بد طینتی 3. نفاق 4. عقب انداختن نمازهاي واجب تا بعد از وقت
2 شک داشتن به ولایت اهل بیت(ع) (بحار ج 75، ص 311)، مانع دیگر استجابت دعا
3. ظلم به دیگران
خداوند به حضرت عیسی(ع) فرمود: به مردم بگو دعاي کسی که به دیگران ظلم کرده را مستجاب نخواهم کرد. (عدهًْ الداعى، ص 66)
یادآوري‌ها: در پایان براي تکمیل بحث توجه به چند نکته لازم است:
1. دعایی که با حکمت خدا یا مصلحت ما منافات دارد مستجاب نمی‌شود:
از خداوند حکیم در حدیث زیباي قدسـی حکایت شده: اي بندگان من در آنچه به شما امر کرده‌ام عبادت و بندگی مرا انجام دهید و مصالح خود را به من یاد ندهید، چرا که من عالم‌ترین به مصالح شما هستم و نسبت به مصالح شما بخل نمی‌ورزم. (تنبيه الخواطر، ص 350)
2. آنچه از روایات به دست می‌آیـد این است که ممکن است دعاکننده به همان حاجت مورد نظر خود نرسد ولی به هرحال دعاي او اثرات دیگري خواهد داشت.
از این رو از رسول خدا(ص) حکایت شده: هیچ دعایی نمی‌شود (در صورتی که گناه و قطع رحم درخواست نکند) مگر اینکه خـدا یا همان درخواست را در دنیا به او می‌دهـد یا در آخرت براي او مسـتجاب می‌کنـد یا گناهان او را به اندازه همان دعا می‌آمرزد. (وسائل ج 7 ص 27)
و از حضـرت امیرالمـؤمنین علی(ع) روایت شـده: چه بسـا چیزي را از خـدا درخواست می‌کنی ولی همـان را به تو نمی‌دهد بلکه بهتر از آن را به تو می‌دهد. (غررالحكم ص 193، ح 3765)
یا در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) می‌خوانیم: وقتی شما دعا می‌کنید یا همان زمان به شما می‌دهند یا موکول به آینده می‌کنند و یا به ازاي دعای تان بلا و مشکلی را از شما دور می‌کنند. (وسائل ج 7 ص 27)
از امـام صـادق حکـایت شـده: «گـاهی بنـده‌اي که دوست خـدا باشـد براي مشـکل خـود دعـا می‌کنـد پس به مَلَک مخصـوص آن امر می‌شـود حـاجت بنـده من را برآورده کن ولی عجله نکن چرا که من دوست دارم صـدا و صوت بنـده خود را بشـنوم؛ و گاهی هم بنده‌اي که دشمن خداست دعا می‌کند و به ملک مخصوص گفته می‌شود حاجت او را برآورده کن و عجله هم بکن چرا که من کراهت دارم صداي او را بشنوم. آنگاه حضرت فرمودند: در حالیکه مردم می‌گویند: به این دشمن خدا به خاطر ارزشی که داشت عطا شد و به آن دیگري به خاطر بی‌ارزشی او عطا نشد.» (وسائل ج 7 ص 62)«یعنی حکمت آن را نمی‌دانند و قضاوت بیجا می‌کنند».
4. انسان باید در راستاي همان دعایی که کرده تلاش و کوشش کند و گرنه دعاي او مستجاب نخواهد شد.
از حضرت امیرالمؤمنین(ع) نقل شده:
«الداعی بلا عمل کالقوس بلا وتر»؛ «دعاکننده اي که بدون عمل است مثل کمان بدون چّله [زه] می‌باشد. (غرر ص 193، ح 3767)
و همچنین در روایات آمده: شخصی که در خانه نشسته و از خدا درخواست رزق می‌کند خدا دعاي او را مستجاب نمی‌کند. (كافى ج 2 ص 511)
انسان سـعی کند چه در موقعی که مشکل و ناراحتی دارد و چه موقعی که مشکل ندارد، همیشه در درگاه خدا نداي نیاز سر دهد و دعا کند، تا دعایش در موقع گرفتاري زودتر مستجاب شود.
از امام صادق(ع) حکایت شـده: «ان الـدعاء فی الرخاء یسـتخرج الحوائج فی البلاء» دعاکردن در موقع راحتی و خوشـی باعث می‌شود در موقع گرفتاري حاجت‌ها زودتر برآورده شود. (كافى ج 2 ص 472)