فریده شریفی

سال جدید در پیش است و ضرورت دارد به فکر رقابت‌های سالم جهت پیشرفت در اهداف خود باشیم. هر کدام در زندگی شخصی‌مان بخشی را به رقابت و برتری‌جویی نسبت به دیگران پرداخته‌ایم یا در هنگام تحصیل و فراگیری علم و دانش به رقابت با همکلاسان خود پرداخته‌ایم و یا در حوزه شغلی و زندگی با افرادی رقابت کرده‌ایم و برای دستیابی به هدف مشخصی تلاش مضاعف کرده‌ایم...
ریشه و اساس هرگونه رقابتی حس کمال‌خواهی و برتری‌جویی است و اگر این رقابت در مسیر صحیح شکل گیرد باعث پیشرفت و خلاقیت می‌شود در غیر این صورت رفاقت‌ها به دشمنی و حسد و کینه‌ورزی منجر خواهد شد.
باید مراقب بود چرا که مرز رقابت با حسادت بسیار باریک است و کوچک‌ترین غفلت و بی‌تدبیری موجب ایجاد احساس شکست و ناامیدی در طرفین رقیب خواهد شد.
نگاه به مسئله رقابت و تدبیر و تدبر در آن مسئله بسیار مهمی است چه بسا کسانی که در میدان رقابت کم آورده احساس درماندگی و شکست کرده‌اند و چه بسا کسانی که از شکست هم تجربه آموخته و آن را برای رسیدن به اهداف دیگر به کار بسته‌اند.
رقابت چیست؟
رقابت نقطه مقابل همکاری است و کوششی است برای دور کردن طرف مقابل از هدفی که مورد نظر هر دو طرف است وقتی که دو نفر یا دو گروه به دنبال هدفی هستند که نمی‌توانند یا نمی‌خواهند در آن با یکدیگر شریک باشند به رقابت می‌پردازند و معمولا یکی طرف دیگر را از میدان رقابت خارج می‌کند.
هرچند رقابت در بطن خود دارای مفاهیم سازنده و اثرگذار می‌باشد و می‌تواند در افراد انگیزه، شوق و حرکت ایجاد کند اما در مفاهیم جامعه شناختی و روان‌شناسی اجتماعی معمولا از رقابت به عنوان فعالیتی که اثر منفی آن بیشتر از جنبه‌های مثبت آن است یاد می‌شود.
«حسام تقی‌زاده» کارشناس مسائل اجتماعی در این باره می‌گوید: «مبنای اصلی رقابت مقایسه است و در رقابت همیشه یک طرف بازنده و طرف دیگر برنده است چرا که هر رقابتی منجر به برد یکی و باخت دیگری می‌شود اما مهم‌تر از برد و باخت نوع نگرش و دیدگاه طرفین به مسئله رقابت و مقایسه است چرا که در هر رقابتی برنده‌ها نباید به اندازه‌ای مورد توجه قرار بگیرند که بازنده‌ها فراموش شوند و احساس سرخوردگی و شکست کنند. در چنین شرایطی رقابت به جای اثر سازندگی و پیشرفت یک نوع اثر مخرب روانی در پی خواهد داشت که اصل رقابت سالم را از مسیر اصلی‌اش دور می‌کند.»
وی اضافه می‌کند: «معمولا در مدرسه، خانه، محیط ورزشی، محیط کار، زندگی شخصی و... رقابت وجود دارد ولی باید تلاش کرد که رقابت‌ها را کنترل و آن‌ها را به رقابت‌های سالم و سازنده تبدیل کرد به ویژه در محیط‌های تحصیلی و فضاهای آموزشی رقابت حرف اول را می‌زند و می‌توان با تشویق و ترغیب دانش‌آموزان را به رقابت‌های سالم و سازنده تشویق کرد و انگیزه درس خواندن و موفق شدن را در آنان افزایش داد. دانش‌آموزان باید باور داشته باشند که با تلاش و کوشش می‌توان به موفقیت‌های بزرگ دست یافت و پله‌های ترقی را یکی پس از دیگری طی کرد.»
رقابت یا رفاقت
دانش‌آموزان از لحاظ شرایط جسمی، ذهنی و استعداد تحصیلی با یکدیگر تفاوت دارند و نمی‌توان آنها را مشابه یکدیگر دانست به همین دلیل نباید از دانش‌آموزان انتظار پیشرفت یکسان داشت، مسائل خانوادگی، عامل ژنتیک و وراثتی، شرایط محیطی، چگونگی بهره‌مندی از محبت و عاطفه اطرافیان، شرایط تغذیه‌ای و... همه و همه در رشد و استعداد تحصیلی دانش‌آموزان تاثیر دارد، بنابراین مقایسه کردن آنان با یک معیار و ملاک یکسان صحیح نیست و نوعی بی‌عدالتی به حساب می‌آید.
خانم «ف. عریض» که بازنشسته آموزش و پرورش است و سال‌ها در مدارس شهریار و در مقاطع مختلف تحصیلی سابقه تدریس دارد از تجربیات خود برای گزارشگر کیهان می‌گوید و معتقد است، یکی از بهترین راه‌ها برای تشویق دانش‌آموزان ایجاد یکم جو رقابتی سالم میان آنها است چرا که رقابت سالم و سازنده می‌تواند به آنان انگیزه بدهد و شوق و اشتیاق آنان را برای موفق شدن افزایش دهد.
وی اضافه می‌کند: «در طول دوران تدریس خود به این تجربه دست یافتم که هرگاه دانش‌آموزان را تشویق می‌کردم و بین آنان مسابقه یا فضای رقابتی ایجاد می‌کردم آنها موفق‌تر بودند و به پیشرفت‌های بیشتری می‌رسیدند. مثلا به آنها می‌گفتم هرکس در این امتحان بالاترین نمره را بگیرد دو روز از انجام تکالیف معاف می‌شود و همین مسئله باعث می‌شد که حتی ضعیف‌ترین شاگرد کلاس هم برای اینکه از نوشتن تکالیف راحت شود وارد میدان رقابت شود و سعی کند نمره بهتری بگیرد.
پس از پایان امتحان و اعلام نمرات همه متوجه می‌شدند که چقدر تغییر کرده‌اند و نمره بهتری گرفته‌اند به همین دلیل برای تشویق بیشتر به آنها قول می‌دادم که یک یا دو روز تکالیف کمتری به آنها بدهم یا اصلا تکلیفی برای آنها در نظر نگیرم.»
این معلم با تجربه تصریح می‌کند: «معمولا در دوران تدریس خود از تعیین جایزه مادی خودداری می‌کردم و بیشتر انگیزه‌های معنوی و پاداش‌های معنوی برای آنان در نظر می‌گرفتم که تمام تلاش دانش‌آموزان رسیدن به یک هدف مادی نباشد و در این میان کسانی که شکست خورده یا نتوانسته‌اند به موفقیت مناسبی دست یابند سرخورده و ناامید نشوند و در نتیجه رفتارهای نامناسبی مانند رقابت‌های ناسالم، تقلب و... از آنها سر نزند.
معمولا همه انسان‌ها دوست دارند در صحنه رقابت زندگی برنده باشند و از شکست و ناامیدی فاصله بگیرند، اما هر شکستی به معنای پایان نیست و می‌توان از شکست‌‌ها و ناملایمات درس گرفت و تجربه‌ای برای موفقیت‌های بیشتر پیدا کرد. کسانی در میدان مشکلات و سختی‌ها پیروز می‌شوند که بهترین وضعیت را برای خود پدید آورند و با رعایت اصول اخلاقی، انسانی بهترین مسیر را برای رسیدن به هدف خود انتخاب کنند، این جاست که مسئله رقابت سازنده و سالم در برابر رقابت غیر سازنده و ناسالم مطرح می‌شود.
رقابت سالم یا ناسالم؟
خداوند در فطرت همه انسان‌ها کمال‌گرایی، برتری‌جویی، رهایی از نقص و رسیدن به موفقیت را نهادینه کرده است و هر کسی با تلاش و حرکت خود سعی می‌کند مراحل تکامل را یکی پس از دیگری طی کند اما از آنجا که امکانات دنیوی بسیار محدود است، دستیابی به کمال مطلق نیازمند رقابت شدید میان انسان‌ها است و در این میان ممکن است راه‌های رسیدن به هدف دچار لغزش و انحراف شود و مسئله رقابت سالم به رقابت ناسالم تبدیل شود در رقابت ناسالم فرد نمی‌تواند موفقیت دیگری را تحمل کند و اگر از او تعریف شود دنبال راه‌های تخریب می‌گردد تا احساس خود را آرامش بخشد.
حسام تقی‌زاده درباره رقابت مخرب یا سازنده می‌گوید: «گاهی در میدان رقابت، هدف آن‌چنان باارزش و دست‌نیافتنی می‌شود که افراد برای رسیدن به آن حاضرند دست به هر کاری بزنند و در این عرصه مسائل ارزشی هم ممکن است زیر پا له شود و جای آن را مسائل ضد ارزشی بگیرد که همین مسئله رقابت مخرب یا ناسالم را شکل می‌دهد.»
به گفته این کارشناس مسائل اجتماعی در چنین مواقعی عرصه رقابت به میدان جنگ تبدیل می‌‌شود و افراد سعی می‌کنند با مبارزه و نه رقابت دیگری را از میدان خارج کنند. در حالی که اگر رقابت منصفانه و عادلانه باشد باید برای حقوق دیگران هم ارزش قائل شد و همه هدف رسیدن به مقصد نهایی با هر وسیله و از هر راهی نباشد. در واقع بهتر است در کارهای رقابتی به جای مسابقه و مقایسه‌های مخرب و ضد ارزشی، روحیه همکاری و تعاون در افراد افزایش یابد و آبروی کسی به خاطر منافع دیگری به خطر نیفتد.
این کارشناس همچنین تصریح می‌کند: «اصولا فطرت پاک انسان‌ها تمایلی به حسادت، کینه و دشمنی ندارد و ترجیح می‌دهد اگر رقابتی هم صورت گیرد سازنده، سالم و همراه با رفاقت و دوستی باشد اما اگر کسانی هم پیدا می‌شوند که هدفشان از رقابت فقط برنده شدن است و حاضرند به هر قیمتی این موقعیت را به دست آورند باید ترغیب شوند که به راه‌های مسالمت‌آمیز و سازنده روی بیاورند.»
«سماواتی» دانش‌آموز کلاس ششم دبستان که در مدرسه و میان همکلاسان خود رتبه اول را به دست آورده است و بارها از سوی مسئولان آموزشی پاداش و جایزه گرفته و تشویق شده است در این باره می‌گوید: «از وقتی وارد محیط مدرسه و کلاس می‌شویم رقابت میان دانش‌آموزان شکل گرفته است و به مناسبت‌های مختلف تلاش می‌کنیم که با یکدیگر رقابت کنیم اما من همیشه سعی کرده‌ام که به جای رقابت، کشمکش و کنار زدن دیگران روحیه همکاری و دوستی را در خود تقویت کنم و الگویی برای دیگر همکلاسی‌های خود باشم تا حسادت و کینه‌ورزی را از خودمان دور کنیم و با آرامش و آسایش به هدفی که می‌خواهیم برسیم.»
وی اضافه می‌کند: «اکثر دوستان از من سوال می‌کنند چرا این قدر آرام و خونسرد هستی در حالی که می‌دانی این امتحان سختی است که در پیش داریم و باید تلاش کنیم که بهترین نمره را بگیریم و من در جواب آنان می‌گویم اتفاقا من  فکر می‌کنم که در سایه همین آرامش و خونسردی است که می‌توانم به موفقیت برسم چرا که اگر چنین نباشد و با دستپاچگی و شتابزدگی به تکالیف درسی خود برسم و برای امتحان خود را آماده کنم. می‌دانم که موفقیتی در کار نخواهد بود و پیشرفت نخواهم کرد.»
به گفته این دانش‌آموز موفق داشتن اعتماد به نفس کافی، ایمان و اعتقاد، پشتکار و صداقت و راستگویی از عوامل مهم پیشرفت تحصیلی است و کسی نمی‌تواند بگوید که با بدجنسی، شتابزدگی، عدم اعتماد به نفس و حسادت می‌تواند به موفقیت دست یابد.
وقتی رقابت بیش از حد می‌شود ویژگی‌های منفی آن مانند حسادت ورزیدن، بدجنسی، کینه‌ورزی و دشمنی و... بیشتر نمودار می‌شود و در چنین شرایطی فرد نمی‌تواند موفقیت دیگری را تحمل کند و به سمت رفتارهای مخرب پیش می‌رود و ممکن است به خود و حتی به دیگران صدمه بزند. گاهی هم فرد به خاطر رفتار نامناسبی که در پیش گرفته است دچار عذاب وجدان می‌شود و از خود بیزار می‌گردد.
رقابت از دیدگاه اسلام
«فاستبقوا الخیرات الی‌الله مرجعکم جمیعا فینبئکم بما کنتم فیه تختلفون» به کارهای نیک از یکدیگر سبقت گیرید که بازگشت همه شما به سوی خداست و در آنچه اختلاف می‌کنید شما را به جزای آن آگاه خواهد ساخت.
در قرآن کریم، خداوند مردم را به کارهای خیر و پیشی گرفتن از یکدیگر دعوت کرده و انسان‌ها را به پایبندی به ارزش‌های والای انسانی و پیروی از سنت الهی تشویق می‌کند. در واقع از دیدگاه اسلام رقابت سالم، رقابتی است که باعث تکامل، ربانی شدن انسان، سبقت گرفتن در فضایل الهی و بهره‌مند شدن از آموزش و خشنودی خداوند است و این‌گونه نیست که انسان برای رسیدن به هدف از هر وسیله و ابزاری استفاده کند و حتی حاضر شود همنوع خود را فدای امیال و اهداف خود کند بلکه خداوند خواستار دستیابی انسان به کمالات باارزشی‌ترین اعمال و اخلاق خوب و نیکو است.
یک کارشناس مسائل دینی در این‌باره می‌گوید: «در دیدگاه اسلام زندگی هر شخصی میدان مسابقه‌ای است که هر کسی می‌بایست برای رسیدن به هدفش تلاش کند و گاهی رسیدن به هدف عرصه رقابت شدید میان انسان‌ها می‌شود که باید در این مسیر سعه صدر و صبر و حوصله داشت و منافع دیگران را فدای منافع خود نکرد، به عبارت دیگر رقابت گاه با حسادت و کینه‌ورزی همراه می‌شود که این رقابت بسیار نکوهیده و ناپسند است و نشان از کج‌فهمی و عدم تشخیص حق و کمال از باطل را دارد.»
وی اضافه می‌کند: «فرصت کوتاه عمر نباید صرفا به عرصه رقابت‌های ناسالم و ضد ارزشی تبدیل شود و به خاطر چشم و هم‌چشمی‌ و رقابت‌های کورکورانه زندگی از این که هست سخت‌تر و کوتاه‌تر شود. به طور مسلم پیامدهای چنین رقابت‌های ناسالمی نه تنها زندگی اشخاص بلکه جامعه را هم دربر می‌گیرد و آثار زیانبار آن در همه عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی فرهنگی و ارزشی پدیدار خواهد شد.»