اشعه فرابنفش، ضررهای آن برای بدن و روش‌های پیشگیری-بخش پایانی
توصیه‌های بهداشـتی در برابر آسیب‌های اشـعه فرا بنفش
امیرحسین بسطامی
شاخص یو وی (فرابنفش) باید به‌صورت روزانه گزارش شود و دامنه آن از صفر تا بالاتر از ۱۱ است که هرچه این شاخص بیشتر شود، پتانسیل آسیب رسیدن به پوست و چشم افزایش می‌یابد که لازم است مواجهه خودمان با پرتوهای فرابنفش را کمتر کنیم. اقدامات ساده مانند استفاده از کلاه لبه‌دار، عینک‌آفتابی استاندارد، کرم‌های ضدآفتاب و لباس‌های بلند و آستین‌دار در کنار کاهش مواجهه با نور خورشید به تأمین سلامت افراد در برابر پرتوهای فرابنفش، کمک زیادی می‌کند. شاخص یو‌وی بالاتر از ۶ منحصر به ایران نیست؛ بلکه کل غرب آسیا و دنیا با این مشکل رو‌به‌روست و در فصل گرم سال، این پدیده طبیعی و ناشی از نور خورشید است.
وقتی شاخص یو وی بین ۱ تا ۲ باشد میزان اثر کمی دارد و بی‌خطر است؛ اما برای افرادی که دارای پوست حساسی هستند و دچار آفتاب‌سوختگی می‌شوند، بهتر است از لباس‌های بلند و کرم ضدآفتاب با فاکتور حفاظتی در برابر نور خورشید یا SPF حداقل ۱۵ استفاده کنند. وقتی این شاخص بین ۳ تا ۵ باشد، خطر آن متوسط و لازم است که در ساعات بین ۱۰ تا ۱۶ مواجهه با نور خورشید به حداقل برسد و در بیرون از خانه، از کلاه‌های لبه‌دار، لباس‌های بلند و آستین‌دار، کرم‌های ضدآفتاب با SPF حداقل ۱۵ و عینک‌آفتابی مناسب که توانایی حذف پرتوهای فرابنفش داشته باشد، استفاده کنیم. وقتی شاخص یو وی بین ۶ تا ۷ باشد، خطر افزایش می‌یابد و باید بین ساعات ۱۰ تا ۱۶ مواجهه با نور خورشید به حداقل برسد و موارد گفته شده حتماً موردنظر قرار گیرد. وقتی شاخص یو وی بین ۸ تا ۱۰ باشد، خطر بسیار زیادی دارد و در این روزهای تابستان، شاخص یو وی در ساعات ۱۰ تا ۱۶ در این محدوده قرار دارد و در برخی از مناطق ممکن است این شاخص به ۱۱ نیز برسد.
اعلام هشدار نسبت به شاخص خطرناک اشعه فرابنفش
با اعلام هشدار نسبت به شاخص خطرناک اشعه UV برای روزهای آینده، اورژانس دزفول توصیه‌های ضروری را برای پیشگیری و محافظت از پوست ارائه می‌دهد.
رضا معمارزاده با اشاره به پیش‌بینی شاخص اشعه UV برای روزهای آینده می‌گوید: «بر اساس اطلاعات دریافتی از سازمان هواشناسی، شاخص اشعه UV در ساعات اوج آفتاب یعنی از ساعت ۱۰ صبح تا 4 بعد از ظهر بسیار خطرناک خواهد بود و شهروندان باید تدابیر لازم را برای حفاظت از پوست خود بیندیشند.» وی ادامه می‌دهد: «اشعه UV می‌تواند باعث سوختگی‌های پوستی، پیری زودرس و حتی بروز سرطان پوست شود، بنابراین رعایت توصیه‌های بهداشتی و پیشگیری بسیار ضروری است.» رئیس اورژانس پیش بیمارستانی دزفول در ادامه به چندین راهکار عملی برای محافظت از پوست اشاره کرده و می‌گوید: «استفاده از کرم‌های ضدآفتاب با SPF مناسب، به‌ویژه در ساعات اوج تابش خورشید از ۱۰ صبح تا 4 بعد از ظهر بسیار حیاتی است.»
وی توصیه دارد: «لباس‌های بافت‌دار و رنگ روشن که بازوها و پاها را می‌پوشانند، می‌توانند محافظ خوبی در برابر اشعه UV باشند.» معمارزاده استفاده از عینک‌های آفتابی با فیلتر UV و کلاه‌های لبه‌دار را به‌عنوان تدابیری مؤثر برای محافظت از صورت و چشم‌ها معرفی کرده و می‌گوید: «بهترین راه برای جلوگیری از آسیب‌های پوستی، پرهیز از قرارگیری طولانی‌مدت در زیر آفتاب، به‌ویژه در ساعات اوج تابش است.» وی تصریح می‌کند: «اشعه فرابنفش (UV) علاوه بر نور مستقیم خورشید، حتی در سایه نیز حضور دارد و توجه داشته باشید که اشعه UV می‌تواند به دلیل انعکاس از سطوح مختلف مانند آب، ساختمان‌ها و زمین به پوست برسد به همین دلیل، استفاده از ضدآفتاب و سایر تدابیر محافظتی حتی در سایه نیز توصیه می‌شود.» معمارزاده بیان می‌کند: «درصورتی‌که افراد ناچار به فعالیت‌های خارج از منزل در این ساعات هستند، باید از سایبان‌ها و چترهای آفتابی استفاده کنند.» رئیس اورژانس پیش‌بیمارستانی دزفول با تأکید بر اهمیت آگاهی‌بخشی به جامعه می‌گوید: «ضروری است که رسانه‌ها با اطلاع‌رسانی بموقع، شهروندان را از خطرات اشعه UV و راه‌های پیشگیری آگاه کنند تا بتوانیم از بروز آسیب‌های جبران‌ناپذیر در درازمدت جلوگیری کنیم.» مدیر برنامه بهداشت پرتوهای وزارت بهداشت در واکنش به اخباری مبنی بر افزایش شدت تابش پرتوهای فرابنفش خورشید طی روزهای پیش‌رو، ضمن ارائه توصیه‌هایی جهت حفاظت مقابل این تابش‌ها، می‌گوید: «تابش پرتوهای فرابنفش، پدیده‌ای طبیعی است و در چنین شرایطی باید آموزش‌های لازم درباره چگونگی حفاظت مقابل پرتوهای فرابنفش در اختیار مردم قرار گیرد.»
وی اظهار می‌کند: «پرتوهای فرابنفش خورشیدی همواره وجود دارند و شدت آن از خیلی کم تا بسیار زیاد است. افزایش شدت پرتوهای فرابنفش در یک نقطه از کشور، خبر جدیدی است. نه‌تنها افزایش شدت پرتوهای فرابنفش در یک نقطه خبر جدیدی نیست، بلکه با توجه به‌شدت دما می‌توان گفت که یک پدیده طبیعی است.» وی با بیان اینکه شاخصی برای پرتوهای فرابنفش خورشیدی لحاظ شده، ادامه می‌دهد: «شاخص پرتوهای بنفش از عدد یک آغاز می‌شود و این شاخص بیش از عدد ۱۱ است. از عدد یک تا ۳ به‌عنوان محدوده ایمن شناخته می‌شود، اما از عدد ۳ به بالاتر، یک تهدید به‌حساب می‌آید.»
وی با اشاره به‌شدت تابش پرتوهای بنفش خورشیدی در کشور خاطرنشان می‌کند: «اختلاف میان شدت تابش پرتوهای بنفش خورشیدی از ساعت ۱۰ صبح تا ۱۶ به عدد ۱۰ و حتی گاهی اوقات به بیش از ۱۰ عدد می‌رسد.»
بیماری‌های چشمی بر اثر فرابنفش
قرار گرفتن طولانی‌مدت و کوتاه‌مدت در معرض اشعه ماورای‌بنفش می‌تواند به چشم‌ها آسیب برساند، بر بینایی تأثیر بگذارد و سلامت کلی چشم را به خطر بیندازد. تأثیر تابش اشعه ماورای‌بنفش روی چشم در سال 1920 توسط Hoev van der تشخیص داده شد. وی بیان کرد که چندین بیماری چشمی وجود دارد که در اثر قرار گرفتن در معرض اشعه ماورای‌بنفش ایجاد یا تشدید می‌شود. علت بیشتر این بیماری‌ها را تغییر در متابولیسم مواد شیمیایی موجود در چشم، تولید رادیکال‌های آزاد و اکسیداسیون ناقص چربی‌ها و رسوب آن بر قسمت‌های مختلف چشم دانست. این تغییرات بیوشیمیایی می‌تواند از طریق تأثیر مستقیم نور ماورای‌بنفش یا به دلیل حساسیت به نور رخ دهد. برای مثال مطالعات نشان داده‌اند که قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض نور ماورای‌بنفش منجر به تمایز غیرطبیعی سلول‌های اپیتلیال عدسی و افزایش پروتئین‌های تجمع یافته در لنزهای موش در طی چند ماه شده و آب‌مروارید قشری تنها پس از 1.5 سال ایجاد می‌شود. ممکن است سال‌ها طول بکشد تا آب‌مروارید و سرطان چشم ایجاد شود. هر بار که بدون محافظ چشم در معرض آفتاب قرار می‌گیرید، خطر ابتلا به بیماری‌های جدی را افزایش می‌دهید. به همین علت نوزادان و کودکان باید از کلاه و عینک‌آفتابی استفاده کنند.
مهرداد کبیری، متخصص چشم ضمن بیان مطالب بالا در ادامه می‌افزاید: «افراد در هر سنی هر زمان که در خارج از منزل هستند باید اقدامات احتیاطی را انجام دهند. خطرات افزایش تماس با اشعه ماورا بنفش را بشناسید. اشعه ماورای‌بنفش می‌تواند از جهات مختلف وارد چشم شود. درست است که این اشعه به طور مستقیم از خورشید ساطع می‌شود، اما از زمین، از آب، برف، ماسه و سایر سطوح روشن نیز بازتاب می‌شود؛ بنابراین هر زمان که در معرض بیشترین آسیب ناشی از اشعه ماورای‌بنفش قرار دارید، از پوست و چشم خود محافظت کنید.» وی در ادامه به معیارهای یک عینک آفتابی مناسب اشاره کرده و می‌گوید: «برای جلوگیری از تابش اشعه ماورای بنفش از عینک مناسب و کلاه استفاده کنید. برای محافظت کافی از چشم، عینک آفتابی باید: 99 تا 100 درصد اشعه UV-A و UV-B را مسدود نماید، 75 تا 90 درصد از نور مرئی را نمایش دهد، از نظر رنگ کاملاً هماهنگ و عاری از هرگونه نقص باشد، لنزهای مناسبی برای تشخیص درست رنگ داشته باشد. به یاد داشته باشید، حتی وقتی هوا ابری است، باید از عینک آفتابی استفاده کنید، زیرا اشعه ماورای بنفش می‌تواند در ابرها نفوذ کند. اگر زمان زیادی را در خارج از خانه در زیر نور شدید خورشید میگذرانید، عینک با قاب‌های درشت می‌تواند محافظت بیشتری در برابر اشعه مضر خورشید ایجاد کند. اگر بیرون از خانه کار می‌کنید، لنزهای عینک آفتابی را که از پلی کربنات ساخته شده‌اند انتخاب کنید و قاب صورت شما را به طور کامل بپوشاند تا از آسیب در همه زوایا محافظت شود. حفاظت از کودکان و نوجوانان را فراموش نکنید، زیرا آنها معمولاً بیشتر از بزرگسالان در معرض نور خورشید قرار می‌گیرند.» این پزشک متخصص چشم به برنامه معاینات منظم چشم سفارش کرده و در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «این معاینات جامع و دوره‌ای چشم‌پزشکی به متخصصان این امکان را می‌دهد تا هرگونه آسیب چشمی را پیگیری کنند. اشعه ماورای‌بنفش تقریباً به همه ساختارهای چشمی از جمله پلک آسیب می‌رساند. به‌طورکلی، بهتر است از فعالیت در فضای باز بین ساعات 10 صبح تا 4 بعدازظهر خودداری کنید. در کنار عینک‌آفتابی خود از کلاه استفاده کنید. کلاه‌های لبه پهن بهترین هستند. بیشترین قدرت نور خورشید قبل از ظهر تا اوایل بعدازظهر، در ارتفاعات بالاتر و هنگامی که از آب، یخ یا برف بازتاب می‌شود، است. هرگز مستقیماً به خورشید نگاه نکنید. انجام این کار در هر زمان، از جمله در خورشیدگرفتگی، می‌تواند به شبکیه چشم آسیب برساند و باعث آسیب جدی شود که به رتینوپاتی خورشیدی معروف است. از تخت‌های برنزه‌کننده خودداری کنید. این تخت‌ها خطرات مشابه با اشعه ماورای‌بنفش بیرونی را برای چشم‌ها و بدن شما به همراه دارد.»
راه‌های جلوگیری از صدمات اشعه فرابنفش
دریافت مقدار کم‌پرتو فرابنفش برای تولید ویتامین D ضروری است، اما در فصل تابستان باید در مقابل این اشعه از خود مراقبت کرد. سیده فاطمه حسینی، رئیس گروه بهداشت محیط و حرفه‌ای شبکه بهداشت و درمان شهرستان دشتستان اظهار می‌دارد: «مقادیر کم‌پرتو فرابنفش برای انسان سودمند و برای تولید ویتامین D ضروری است، اما در معرض طولانی‌مدت در مقابل تابش اشعه فرابنفش می‌تواند تأثیر حاد و مزمن بر سلامت پوست، چشم و سیستم ایمنی انسان داشته باشد که از جمله آن می‌توان به سرطان پوست، سوختگی قرنیه چشم و آب‌مروارید اشاره کرد.» وی می‌افزاید: «با توجه به اینکه عوارض رسیدن پرتوهای خورشیدی به چشم کودکان ۱۰ برابر بیشتر از چشم افراد بزرگسال است همین امر، ضرورت استفاده از عینک‌آفتابی را برای کودکان بیشتر می‌کند. حسینی ادامه داد: استفاده از پوشش مناسب، عینک‌های آفتابی و ضد آفتاب‌ها در فصل گرما ضروری است.» رئیس گروه بهداشت محیط و حرفه‌ای شبکه بهداشت و درمان شهرستان دشتستان اظهار می‌دارد: «استفاده از کرم‌های ضدآفتاب با Spf بالای ۳۰ درصد و همچنین کلاه لبه‌دار در فصل تابستان می‌تواند از خطر اشعه فرابنفش بکاهد.» وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «از آنجا که ۶۰ درصد پرتو اشعه فرابنفش بین ساعت ۱۰ صبح و 4 بعدازظهر است، می‌طلبد جز در موارد ضروری، در این ساعت‌ها در معرض نور آفتاب قرار نگیرند. برخی افراد تصور می‌کنند در هنگام قرار گرفتن در ساحل دریا نیاز به محافظت از پرتو فرابنفش نیست، اما بر اساس منابع علمی، ماسه تا ۲۵ درصد پرتو فرابنفش را بازتاب می‌دهد که این موضوع ضرورت حفاظت بیشتر در کنار ساحل دریا را مشخص می‌کند.» وی تأکید دارد: «استفاده از لباس‌ها و کلاه‌های خشک، اثر نور خورشید را بر بدنتان کمتر می‌کند، پس به‌خاطر گرمای شدید هیچ‌گاه لباس‌هایتان را با آب خیس نکنید و همچنین قرار گرفتن در زیر سایبان تا ۵۰ درصد پرتو فرابنفش را کاهش می‌دهد.»