غنی‌سازی اوقات فراغت دانش‌آموزان با مدیریت و برنامه‌ریزی - بخش دوم
تابسـتانی پرثمر با مدیریت و نظارت والدین
پرکردن اوقات فراغت دانش‌آموزان در ایام تابستان به یک معضل برای برخی خانواده‌ها تبدیل شده است. برخی افراد فکر می‌کنند فراغت برابر با بیکاری است، درحالی‌که اوقات فراغت از جمله زمان‌های باارزش زندگی انسان است. دانش‌آموزان در ایام فراغت می‌توانند به کارهایی که علاقه دارند بپردازند و تجربیات خوبی به دست آورند. حتی گاهی همین کارهایی که در اوقات فراغت انجام می‌دهند سبب می‌شود که مسیر زندگی‌شان عوض شود. برنامه‌ریزی برای تابستان بر اساس سن و مقطع تحصیلی بچه‌ها می‌تواند متفاوت باشد.
اوقات فراغت تابستان برای دانش‌آموزانی که سال نهمی یا در مقطع متوسطه دوم هستند، اهمیت دوچندان دارد. همچنین برای آن دسته از دانش‌آموزانی که می‌خواهند در آزمون ورودی مدارس غیردولتی یا تیزهوشان شرکت کنند یا المپیادهای دانش‌آموزی را در پیش دارند. در واقع تابستان دوران طلایی برای این دانش‌آموزان محسوب می‌شوند که با برنامه‌ریزی درست، باید از آن استفاده کنند. پس از گذراندن اوقات تحصیلی و مطالعه مستمر و بی‌وقفه و فشار ذهنی و روانی ناشی از گذراندن آزمون‌ها روزهای فراغت در کشورهای دیگر 80 روز در سال و این رقم در کشور ما 90 روز است. پس از امتحانات تعطیلات تابستان فرامی‌رسد و این اوقات در تأمین بخشی از نیازهای جسمی و روانی جوانان و نوجوانان مؤثر است و برای ایشان بسیار خوشایند و لذت‌بخش است.
برنامه‌ریزی فشرده ممنوع!
عقیل بستان ساکن بندر بوشهر و صاحب 3 فرزند که یکی از آنها دانش‌آموز است در این مورد به گزارشگر کیهان می‌گوید: «او را در کلاس فوتبال ثبت‌نام کردم تا بازی کند و در اوقات دیگر هم او را با خود به دریا می‌برم. خودم هم زمانی که مدرسه می‌رفتم یا فوتبال بازی می‌کردم یا به دریا می‌رفتم.»
احسان کرمعلی‌زاده یک مشاور مدرسه به گزارشگر کیهان می‌گوید: «با توجه به اینکه پر کردن اوقات فراغت و غنی‌سازی آن امری است که دغدغه‌های زیادی را برای والدین در هر تابستان فراهم می‌آورد، ولی گاهی اوقات این برنامه‌ریزی‌ها که گاهی هم فشرده و طاقت‌فرسا برای دانش‌آموزان حائز انگیزه‌هایی برای والدین است. شاید یکی از دلایل و انگیزه‌های قوی برای والدین و فرستادن فرزندان خود به کلاس‌های متعدد، نداشتن الگویی صحیح در تربیت و فقدان مهارت‌های لازم تربیتی از سوی والدین در مدیریت رفتار فرزندان باشد. مثلاً والدینی که خود به علت مشغله و فشارهای شغلی و داشتن گرفتاری‌های دیگر دچار عدم برقراری ارتباط صحیح با فرزندانشان هستند، انتظار دارند، همان‌طور که مدارس در طول سال تحصیلی وقت فرزندان آنها را پر می‌کنند در تابستان و ایام تعطیلات هم به این وظیفه خطیر بپردازند تا والدین را از زحمت درگیر شدن با اوقات بیکاری فرزندانشان خلاص سازند. این البته حاوی پیام‌های نامطلوبی از ناپختگی و عدم مهارت در این دسته از والدین است. از طرفی گاهی هم والدین بر سر ثبت‌نام کلاس‌های تابستانی برای فرزندان با یکدیگر به مسابقه و رقابت می‌پردازند و این را هم یکی از عوامل فخرفروشی و تفاخر به دیگران تلقی می‌کنند که متأسفانه حتی در امر آموزش فرزندان هم با این پدیده‌های نادرست و نامطلوب مواجه می‌شویم.»
وی در ادامه می‌افزاید: «استفاده از وقت را باید از کودکی به فرزندان آموخت. کودک باید یاد بگیرد که آرام بگیرد، با اینکه خوابش نمیبرد دراز بکشد، کتاب ورق بزند، به داستان گوش بدهد یا داستان و کتاب بخواند. برخی نوجوانان بدون برنامه بزرگ شدهاند و متأسفانه، بیبرنامه بودن حتی به گذران اوقات فراغت آنان نیز سرایت کرده و نمی‌دانند از وقت خود چگونه استفاده کنند؟ در مورد برنامه‌های تلویزیون در اغلب خانواده‌ها اختلاف‌نظر زیادی وجود دارد. گاهی تداخل زمان پخش برنامه‌های تلویزیون مورد علاقه والدین و فرزندان به مشاجرات خانوادگی دامن میزند. ضمن اینکه محتوای برنامه‌های رایانه‌ای مورد استفاده فرزندان نیز باید تحت نظارت والدین باشد.»
این مشاور نسبت به فشردگی برنامه‌های تابستانی برخی از دانش‌آموزان هشدار داده و می‌گوید: «با توجه به مزایای زیادی که شرکت در کلاس‌های تابستانی از جمله بودن با همسالان، کاهش بی‌تحرکی و انزوای اجتماعی دارد و الزام به تحرک و فعالیت را در زندگی کودکان و نوجوانان فراهم می‌کند که به نوبه خود موجب بهبود اعتمادبه‌نفس و ارتقای روابط اجتماعی در کودکان می‌شود، اما شرکت در کلاس‌های متعدد نیز دارای آسیب‌هایی است که پرداختن به آن خالی از لطف نیست. اگر در انتخاب کلاس‌های تابستانی دقت شود این کلاس‌ها می‌توانند باعث افزایش اعتمادبه‌نفس و بهبود روابط اجتماعی، رشد استعداد ذهنی و جهت‌دهی مثبت و تشخیص توانایی‌های بچه‌ها و زمینه‌سازی و توان‌افزایی در نیازهای جدیدی مانند آموختن زبان دوم و بالا بردن آمادگی در حیطه‌های حسی - حرکتی و هماهنگی ذهن و عمل در بچه‌ها شود.
یکی از این آسیب‌ها می‌تواند اجبار و تحمیل شدن از سوی والدین بر پر کردن برنامه خالی فرزندانشان باشد. مثلاً کلاس‌های تقویت آموزشی که معمولاً مدارس و آموزشگاه‌ها برای تقویت بنیه دانش‌آموزان خود در ایام تابستان برگزار می‌کنند و دانش‌آموزان تمایل چندانی به شرکت دوباره در کلاس‌های درسی و فراگیری آموزش مجدد نخواهند داشت. یکی دیگر از این آسیب‌ها پر کردن تمامی وقت کودکان و نوجوانان است که گاهی بی‌محابا از طریق والدین صورت می‌گیرد. کودکانی هستند که ایام تابستان آنها حتی از زمان مدرسه هم پرکارتر می‌شوند، چرا که مجبورند صبح‌ها به چند کلاس و بعدازظهرها هم به کلاس‌های دیگری برده شوند و خب طبیعی است که این حجم از کلاس‌های تابستانی آن هم در زمان تعطیلات برای یک کودک یا نوجوان نه‌تنها لذت‌بخش نیست؛ بلکه در او ایجاد تنفر و انزجار از محیط مدرسه و آموزش ایجاد خواهد کرد.»
فرصتی برای مهارت‌آموزی
همان‌طور که در ضرب‌المثل‌هایمان نیز گفته شده، سفر به پختگی انسان کمک می‌کند و انسان‌ها را می‌تواند در سفر شناخت. به همین دلیل بسیاری از مدارس برتر، در تابستان برنامه‌های خاص و ویژه‌ای مانند سفر یا اردوهای تفریحاتی را با نظارت کامل و رعایت شرایط امن برای بچه‌ها برگزار می‌کنند. در دوره کوتاه اردو بچه‌ها از والدین دور هستند و استقلال و انجام کارهای شخصی را تمرین می‌کنند. طی اردو چادر زدن، نحوه تعامل و دوستی با طبیعت و محافظت از منابع طبیعی را یاد می‌گیرند. یکی دیگر از مهم‌ترین نکته‌های سفر این است که بچه‌ها در کنار همسالان خود زمانی را بدون اینکه درس بخوانند، زندگی می‌کنند و مهارت‌های ارتباطی آنها ارتقا پیدا می‌کند.
مهارت‌های زیادی مثل انواع هنرها، انجام کارهای دستی، نجاری، داستان‌نویسی، برنامه‌نویسی، باغبانی یا ساخت وسایل کوچک وجود دارند که می‌توانید به اقتضای سن فرزندتان، در اوقات فراغت دانش‌آموزان بگنجانید. کلاس‌های مختلفی برای یادگیری این مهارت‌ها وجود دارد و برخی از مدارس هم ممکن است در پایگاه‌های تابستانی خود این مهارت‌ها را آموزش بدهند. به این مهارت‌ها به چشم گذراندن وقت اضافه نگاه نکنید، چون هریک از آنها در کشف استعداد و علایق فرزندتان، پیدا کردن مسیر آینده یا در انجام بهتر کارهای عمومی در هر شغلی که باشند به آنها کمک خواهد کرد و یک ارزش مضاعف محسوب می‌شود.
استعدادیابی دانش‌آموزان با هزینه معقول
در کشور ما اهمیت اوقات فراغت دانش‌آموزان به‌طور کلی با آغاز فصل تابستان و تعطیلی رسمی مدارس قوت زیادی به خود می‌گیرد و نیازمند است این بخش مهم نیز مانند برهه‌های دیگر در زندگی کودکان و نوجوانان مورد توجه قرار گیرد. اوقات فراغت پدیده‌ای است که از یک‌سو مناسب‌ترین بستر برای رشد و شکوفایی استعدادهای گوناگون و ابعاد مختلف وجود کودکان و نوجوانان به‌شمار می‌آید و از سویی دیگر در صورت عدم برنامه‌ریزی برای این ایام می‌تواند زمینه‌ساز بسیاری از مشکلات اجتماعی باشد؛ بنابراین اگر با آگاهی و دانش با آن روبه‌رو نشویم و برنامه‌ای سنجیده و منظم برای رویارویی با آن نداشته باشیم دچار صدمات و ضررهای جبران‌ناپذیری خواهیم شد.
سمانه اسدی روان‌شناس درباره اوقات فراغت و اثرات آن بر بهداشت روانی دانش‌آموزان توضیح می‌دهد: «حُسن گذران اوقات فراغت تضمین‌کننده سلامت و بهداشت روانی انسان است. اشتغال مستمر و بدون وقفه فکری و عملی موجب خستگی جسمی و ذهنی می‌گردد، به‌گونه‌ای که فرد به‌تدریج نشاط و سرزندگی خود را از دست می‌دهد. در واقع فشارهای ناشی از اشتغال ممتد ذهنی و جسمی نه‌تنها ممکن است با ازدست‌رفتن نشاط و تعادل حیاتی فرد همراه باشد، بلکه در مواقعی عامل مهمی برای بروز بسیاری از اختلالات روانی همچون روان‌رنجوری‌ها، افسردگی‌ها و نارسایی‌های جسمی که به‌ویژه از نوع بیماری‌های روان‌تنی محسوب می‌شود. در این شرایط برخورداری از یک برنامه جامع و پیش‌بینی فرصتی آزاد و فارغ از کار موظف و بهره‌وری از آن اولین و مهم‌ترین گام در پیشگیری از آسیب‌های ذهنی و حفظ بهداشت روانی است. فقدان حداقلی از اوقات فراغت در زندگی روزمره ولو ساعتی یا کمتر از آن باعث افزایش اضطراب یا فشار روانی شده، زمینه اختلال در قوای حسی و ادراکی را فراهم می‌آورد و فرد در تفکر مولد و خلاق با مشکل جدی مواجه می‌گردد.»
وی در ادامه می‌افزاید: «ضروری است که دانش‌آموزان خودشان با توجه به علاقه‌مندی‌هایشان توسط خانواده‌ها در این مسیر هدایت شوند. با توجه به اینکه امروزه شرکت در کلاس‌های تابستانی و اوقات فراغت به بخش مهمی از دغدغه‌های والدین در این ایام تبدیل شده است، نیاز است که والدین این توجه را داشته باشند که اوقات فراغت لزوماً یک پدیده گران‌قیمت نیست و شرکت در کلاس‌های پرهزینه اصلاً مورد مطلوب نخواهد بود. همچنین رفتن به کلاس‌های تابستانی هم آخرین راهکار برای گذراندن اوقات فراغت نیست، بلکه نیاز است با خرج کمی خلاقیت به برنامه‌ریزی در این زمینه پرداخت تا فرزندان بتوانند از طریق داشتن سرگرمی‌های شاد و مفرح نیازهای خود را برآورده سازند. یکی از این راهکارهایی که می‌تواند هم به کودک و نوجوان و هم به والدین آنها در تعیین نحوه گذراندن اوقات فراغت کمک زیادی بکند، دریافت نظر خود آنها است. اینکه از آنها بپرسیم به چه چیزهایی علاقه‌مند هستند و یا اینکه چگونه برای اوقات فراغت خود برنامه‌ریزی کنند؟ در واقع با این پرسش‌ها می‌توان دانش‌آموزان را به برنامه‌ریزی کردن در مورد اوقات بیکاری و تعطیلات خود ترغیب کرد که از طرفی هم می‌تواند تأثیر مثبتی در ایجاد حس مسئولیت‌پذیری نسبت به امور خودشان در آنها ایجاد کند و هم اینکه والدین را از تصمیم‌گیری تحمیلی و اجباری برای فرزندانشان دور سازد. درواقع بسیار نیاز است تا خانواده‌ها نقشی راهنما و هدایتگر را ایفا کنند تا تصمیم‌گیر مطلق. پس می‌توان گفت بهترین راه پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان از طریق برنامه‌ریزی در این زمینه صورت می‌گیرد. در رابطه با شرکت در کلاس‌های تابستانی توصیه نمی‌شود که حتماً باید با کلاس‌های تابستانی این اوقات پر شود یا نشود، بلکه مسئله این است که شرکت در این کلاس‌ها تا چه حد به رفع نیازهای جسمی و روحی دانش‌آموزان منجر خواهد شد؟ و یا اینکه آیا این روش می‌تواند صرفاً راه فراری برای خلاصی از بی‌برنامگی و بطالت در ایام تعطیلات دانش‌آموزان باشد؟ قطعاً با یک برنامه‌ریزی صحیح از سوی والدین اهداف غنی‌سازی در زمان فراغت قابل‌تحقق و عملی است.»
بازی‌های دسته‌جمعی با خانواده
امروزه کودکان و نوجوانان زمان زیادی را صرف انجام بازی با موبایل و تبلت می‌کنند که مضرات بسیاری مانند ناهنجاری‌های ستون فقرات در اثر وضعیت ثابت و نامناسب بدن، اضافه‌وزن، کاهش تحرک، کاهش تمرکز، افزایش استرس و کاهش قدرت ذهنی به دنبال دارند. از طرفی هیچ‌گاه حذف یک فعالیت آن هم چیزی که حسابی برای بچه‌ها جذابیت دارد، بدون ایجاد یک جایگزین، موفقیت‌آمیز نخواهد بود.
یکی از راهکارهای سرگرم کردن کودکان در تابستان بازی کردن با فرزندتان است. ایام تابستان فرصت خوبی است تا دور هم بنشینید و از انواع و اقسام بازی‌های رومیزی یک، دو تا چندنفره ماند انواع پازل، چینش دومینو، بازی‌های فکری و استراتژیک لذت ببرید. حین این بازی‌ها با یکدیگر تعامل بیشتری دارید، می‌خندید، هیجان‌زده می‌شوید و دانش‌آموزان نیز همکاری کردن، برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری را یاد می‌گیرند. این بازی‌ها را می‌توانید خریداری کنید یا خیلی ساده و با همکاری فرزندتان از روی تصاویر و اطلاعاتی که در اینترنت وجود دارد، یک نسخه شخصی برای خودتان درست کنید و با یک تیر دو نشان بزنید.
یکی از چیزهایی که شاید ساده به نظر برسد، اما اهمیت زیادی در پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان در تابستان دارد، سپردن مسئولیت متناسب به آنها است. بر اساس اینکه فرزند شما چقدر زمان اضافه دارد و چه مهارت‌هایی بلد است، سعی کنید راه و روش کسب درآمد هرچند اندک، اما باارزش، از طریق مهارت‌های فردی‌اش را به او بیاموزید. این مسئله هوش مالی و اقتصادی نوجوانان را تقویت می‌کند و به آنها احساس ارزشمندی و اعتمادبه‌نفس می‌دهد، حتی اگر توانمندی او در حد کسب درآمد نیست، می‌توانید کارهای ساده‌ای را در خانه به او بسپارید تا تحت نظارت شما وسیله‌ای را تعمیر کند، غذایی بپزد، کارهای ساده انجام دهد و در رسیدگی به باغچه و گلدان‌ها کمکتان کند تا هم با مسئولیت‌های خانه و زندگی آشنا شود و هم مبلغ تشویقی برای انجام این کارها دریافت کند. با این روش بچه‌ها هم مسئولیت‌پذیری را تمرین می‌کنند و هم یاد می‌گیرند که کسب درآمد نیاز به تلاش دارد.