پرسش:

حب نفس یا خودخواهی انسان که منشأ همه مفاسد است، چگونه در انسان شکل می‌گیرد و تقویت می‌شود و راهکارهای مقابله با آن کدام است؟

پاسخ:

در بخش نخست پاسخ به این سوال به مباحثی همچون: روند شکل‌گیری خود الهی و خود شیطانی، چگونگی تقویت من حقیقی و الهی و من مذموم و شیطانی و لذت‌طلبی مانع بزرگ توجه به خدا و تقویت من شیطانی پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.

حب دنیا تقویت‌کننده من شیطانی

در آموزه‌های وحیانی اسلام تصریح و تاکید شده که حب دنیا با حب خدا هرگز یکجا جمع نمی‌شود. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «حب الدنیا و حب‌الله لایجتمعان فی قلب ابدا» (تنبیه الخواطر، ص 362) همچنین امام علی(ع) می‌فرماید: «کما ان‌الشمس و اللیل لایجتمعان کذلک حب الله و حب‌الدنیا لایجتمعان» همچنان‌که خورشید و شب هرگز یکجا جمع نمی‌شوند، دوستی دنیا و حب خدا هم یکجا جمع نمی‌شوند.(غررالحکم، ح 7219) بنابراین اگر توجه و گرایش نفس به امور دنیوی و لذایذ آن رو به فزونی گذارد، به همان میزان بر غلبت او از خدا افزوده می‌شود تا آنجا که دیگر مجالی برای توجه به ذات حق باقی نمی‌ماند.

بنابراین لذت‌طلبی‌های نامشروع و حب دنیا سرآغاز هر معصیت و گناهی است که در مجموع خودخواهی و حب نفس مادی و شیطانی انسان را تقویت می‌کند. امام علی(ع) می‌فرماید: «حب‌الدنیا اصل کل معصیهًْ و اول کل ذنب» دوستی دنیا، اصل هر معصیت و سرآغاز هر گناهی است.(تنبیه‌الخواطر، ص 362)

نتیجه اینکه غفلت از خدا، حب دنیا، لذت‌طلبی نامشروع و حب خود و خودخواهی مذموم و غیرالهی هر سه در معنا یک چیزند. زیرا غفلت از خدا به طور طبیعی خود شیطانی یا خود منقطع از خدا را به همراه دارد و خدای او در چنین شرایطی در واقع هوای نفس خواهد شد. «افرأیت من اتخذالهه هواه» آیا دیدی کسی را که خدای خودش را هوای نفسش قرار داده بود؟ (فرقان- 43)

راهکارهای عملی مبارزه با خودخواهی

1- توجه به خدا

روح تمام تعالیم آسمانی این است که انسان در همه حال لحظه‌ای از یاد خدا غفلت نکند و از هرگونه گرایش و تعلقی که او را به خود مشغول کند پرهیز نماید، چنانکه در روایتی پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «اللهم لا تکلنی الی نفسی طرفه عین ابدا» خدایا! هرگز مرا چشم برهم زدنی به خودم وامگذار!‌ (مناقب ابن شهرآشوب، ج 1، ص 57)

2- ایجاد تعادل و تعیین حریم در امیال و گرایش‌ها

اگر انسان در امیال و گرایش‌های خود از افراط و تفریط دوری کند و تعادل را در سبک زندگی خود با الهام از آموزه‌های وحیانی اسلام و تعالیم مترقی قرآن کریم و سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) پیاده کند، می‌تواند حق‌الله، حق‌الناس و حق‌النفس را در حریم تعیین شده احکام واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح عملی کند و گرفتار خودخواهی مادی و شیطانی نشود. هرگونه خروج از حد اعتدال و گرفتاری در گرایش‌های افراطی و تفریطی انسان را به وادی سقوط و انحطاط می‌کشاند.

3- اخلاص

بدون شک لازمه مقبولیت عمل در بارگاه الهی داشتن حسن فاعلی و اخلاص در عمل است. همین پرهیز از میل و خواست خود و هواهای نفسانی و تسلیم در برابر احکام و فرامین الهی بهترین راهکار عملی برای تضعیف خودخواهی انسان است.

4- بصیرت و آگاهی

وقتی انسان نسبت به آثار سوء خودخواهی و رذایل اخلاقی ناشی از آن، آگاهی و بصیرت لازم را حاصل کند، طبیعی است که با پشتوانه ایمان و این باور قلبی خود، می‌تواند در تمامی مراحل زندگی مراقب اعمال و نیات و عکس‌العمل‌های خود شده و آنها را از محور خودخواهی و خودپرستی خارج کند و به نسبت مراتب ایمان و تقوی و مجاهدت خود در این زمینه موفقیت‌هایی به دست آورد.

5- جهاد با نفس

جهاد با نفس که در آموزه‌های وحیانی ما از آن به جهاد اکبر تعبیر کرده‌اند، بهترین روش برای کنترل خودخواهی‌های نفسانی انسان است. مبارزه مستمر با امیال و گرایش‌های نفسانی و لذت‌طلبی‌های مادی و شهوانی: قدرت روحی و معنوی انسان را در جهت غلبه بر هوای نفس تقویت می‌کند و خودخواهی‌ها و خودپرستی‌های مادی و شیطانی او را کاملا مغلوب می‌سازد.

6- پرورش فضائل اخلاقی

اسلام علاوه بر اینکه با خودخواهی به عنوان سرچشمه و رذایل اخلاقی مبارزه می‌کند و آثار و مظاهر خودخواهی مانند: حسد، ریا، غرور، کبر، طمع، خودشیفتگی و عجب و... را از خود با جهاد اکبر دور می‌کند، از طرف دیگر دعوت می‌کند تا فضائل اخلاقی مانند: ایثار و تقدم غیر بر خود، عفو و گذشت و عدل و انصاف، بذل و بخشش، مهر و عطوفت، رحمت و محبت و مدارا و... را در خود تقویت کنیم تا در نقطه مقابل خودخواهی این فضائل در وجود انسان ملکه و نهادینه گردد.