دو روز هوای پاک سهم غفلت از برنامه‌های راهبردی
پایتخت‌نشینان از ابتدای سال تاکنون ۱۴۰ روز هوای قابل‌قبول، ۹۷ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس، ۱۰ روز هوای ناسالم برای همه افراد جامعه و دو روز هوای بسیار ناسالم، دو روز هوای خطرناک و تنها دو روز هوای پاک را تجربه کردند. (گزارش مربوط به مورخه 7 آذرماه 1401 است.) بر اساس این گزارش، افراد مبتلا به بیماری قلبی یا ریوی، سالمندان و کودکان باید فعالیت‌های طولانی یا سنگین خارج از منزل را کاهش دهند.
در شماره گذشته گزارش اشاره کردیم که بهره‌گیری از انرژی‌های پاک به‌ویژه انرژی خورشیدی در کشورمان که تعداد روزهای آفتابی زیادی دارد، یکی از راه‌های مهار آلودگی هواست. هیچ می‌دانید پسماند و ضایعات‌سوزی یکی دیگر از مهم‌ترین عوامل افزایش آلودگی هوای تهران است؟
علیرضا مزینانی مدیرکل حفاظت محیط‌زیست تهران می‌گوید: «گشت و پایش شبانه‌روزی صنایع، معادن و واحدهای صنفی همزمان با افزایش آلودگی هوا آغاز شده است. هدف از انجام این گشت‌ها، کنترل منابع آلوده‌کننده هوا و مقابله با تخلفات احتمالی به‌ویژه در ساعت‌های غیراداری و روزهای تعطیل است. پسماندسوزی و ضایعات‌سوزی از مهم‌ترین عوامل در زمینه افزایش آلودگی هوا هستند.»
مردم در رویارویی با آلودگی هوا
درست در روزی که هشدار آلودگی هوا از رسانه اعلام می‌شود و یک تعطیلی هم به پست بچه‌ها می‌خورد، والدین خودروی شخصی را به راه‌انداخته و روانه خرید می‌شوند.
زهرا زاهدی یک مادر می‌گوید: «بچه‌ها که هر روز در همین هوای آلوده تنفس می‌کنند و به مدرسه می‌روند و می‌آیند، پس این یک روز تعطیلی نمی‌تواند تأثیر چندانی به حالشان داشته باشد.»
حسن اصغرزاده درحالی‌که پلاستیک داروهای قلبش را در دست گرفته و از داروخانه به سمت خانه روانه است به ما می‌گوید: «من هم از سر ناچاری و برای تهیه دارو بیرون آمده‌ام. کسی را ندارم که تهیه داروهایم را به او بسپارم. مطمئناً تردد در این هوای آلوده برای من که بیماری زمینه‌ای هم دارم، سم است.»
محب صولتی یک فرهنگی می‌گوید: «مقصر آلودگی هوا فقط مردم نیستند، پیگیری نکردن سیاست‌های راهبردی طی سنوات گذشته مزید بر علت شده است.»
آفاق معروفی یک کارشناس تغذیه توصیه دارد: «لطفاً در این روزهای آلودگی هوا از میزان ترددهایتان بکاهید و جز برای انجام کارهای ضروری روانه مرکز شهر نشوید. ضمن اینکه از سبزی‌ها در برنامه تغذیه‌ای خود بیشتر بهره بگیرید.»
آلودگی هوا در ایران
سومین علت مرگ‌ومیر است
مواد مرگ‌آور موجود در هوا در 20 سال گذشته حداقل 30 درصد بیشتر شده‌اند. مرگ بر اثر آلودگی هوا، 4 برابر ایدز و 6 برابر مالاریا در جهان است. وزارت بهداشت هرسال اعلام می‌کند: «54 درصد مرگ‌های زودرس به دلیل بیماری «ایسکمیک قلبی» و سکته مغزی است که آلودگی هوا نقش مهمی در آن دارد. هفت درصد از مرگ‌ومیر زودرس ناشی از سرطان ریه و ۱۹ درصد مرگ‌ومیرهای زودرس ناشی از بیماری مزمن انسداد ریوی مربوط به آلودگی هوا در فضای آزاد است.»
عباس شاهسونی رئیس‌گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت می‌گوید: «تنها کاری که اکنون می‌توان انجام داد این است که در شرایط آلودگی هوا مردم در فضای باز ورزش نکنند. سالمندان و افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای کمتر از منزل خارج شوند. حتماً هنگام تردد در فضای بیرون، از ماسک استفاده کنند و تا جای ممکن فعالیت فیزیکی را کمتر کنند.»
وی در ادامه می‌افزاید: «خسارت‌های آلودگی هوا در دنیا فقط به علت از کارافتادگی افراد از ۱۴۴ میلیارد دلار فراتر رفته و در ایران سالانه حدود ۸.۲ میلیارد دلار به کشور خسارت می‌زند که ۸۰۰ میلیون دلار آن در بخش بهداشت و درمان است. ۱۲.۶ درصد مرگ‌های زودرس در ایران به علت آلودگی هواست که بیشتر آن در ۲۷ کلان‌شهر مثل تهران رخ می‌دهد. جایی که سال گذشته فقط دو روز هوای پاک داشت.»
ضایعات‌سوزی از مهم‌ترین عوامل
افزایش آلودگی هوای تهران
علیرضا مزینانی مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان تهران از آغاز گشت و پایش شبانه‌روزی صنایع، معادن و واحدهای صنفی استان همزمان با فصل سرما و افزایش آلودگی هوا در تهران خبر داد.
وی با بیان اینکه با برنامه‌ریزی انجام شده گشت و پایش‌های شبانه در حوزه کل استان که از طریق ادارات حفاظت محیط‌زیست شهرستان‌ها و ستاد اداره کل اجرا می‌شود، می‌افزاید: «هدف از انجام این گشت‌ها و پایش‌ها کنترل منابع آلوده‌کننده هوا و مقابله با تخلفات احتمالی به‌ویژه در ساعات غیراداری و ایام تعطیل هفته است.»
مزینانی با اشاره به اینکه این پایش‌ها به طور ویژه از ابتدای آذرماه آغاز شده و در ۱۳ محور اصلی برقرار است، اظهار می‌کند: «در این مدت ۲۱۳ واحد صنعتی مورد پایش قرار گرفته‌اند که حاصل آن هشت مورد توقف فعالیت آلاینده و صدور شش اخطاریه رفع آلایندگی برای واحدهای متخلف از سوی مأموران اجرایی این اداره کل بوده است.»
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان تهران با تأکید بر اینکه سوخت مصرفی نیروگاه‌ها و واحدهای بزرگ مقیاس صنعتی استان به طور روزانه و مداوم رصد و پایش می‌شود، تصریح می‌کند: «از ابتدای آذرماه ۹۲ مورد بازدید از واحدهای معدنی و تولید شن و ماسه و آسفالت هم که دارای بار آلایندگی هوا هستند صورت‌گرفته و نکات و ملاحظات زیست‌محیطی به این واحدها تأکید شده است.»
مزینانی در ادامه با اشاره به اینکه طی این مدت ۱۱ مورد نظارت و بازدید از عملکرد شهرک‌های صنعتی و ۱۲ نیروگاه و واحد بزرگ مقیاس صنعتی استان نیز انجام شده است، می‌گوید: «یکی دیگر از اقدامات صورت‌گرفته بازدید سرزده و نظارت بر عملکرد مراکز معاینه فنی است که از ابتدای آذر ۱۲ مورد بازدید از مراکز معاینه فنی مستقر در سطح استان به‌عمل‌آمده است.»
وی همچنین پسماند و ضایعات سوزی را از مهم‌ترین عوامل در افزایش آلودگی هوا عنوان کرده، می‌افزاید: «17 مورد مقابله با پسماند سوزی و ضایعات سوزی در گشت و پایش‌های شبانه مأموران اجرایی در این مدت ثبت شده که نشان از تداوم این معضل در سطح استان دارد.»
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان تهران با بیان اینکه برابر قانون چندین دستگاه درخصوص برخورد با پسماند سوزی وظیفه دارند، توضیح می‌دهد: «شهرداری‌ها، بخشداری‌ها، نیروهای انتظامی، جهاد کشاورزی از جمله دستگاه‌هایی هستند که باید به‌صورت ویژه و جدی‌تری به این موضوع بپردازند تا این معضل مهم در سطح استان برطرف شود.»
مزینانی در پایان یادآور می‌شود: «آلودگی هوا موضوعی است که به مشارکت جدی و همکاری همه مردم و دستگاه‌های اجرایی مسئول نیاز دارد.»
چرا «کهاب» مغفول مانده است؟
الهه پهلوان یک کارشناس محیط‌زیست با اشاره به لزوم اجرای طرح کهاب (کاهش، هدایت، انتقال و بازیافت بخارات بنزین) در کشور می‌گوید: «این طرح صرفه اقتصادی داشته و اجراشدن آن به معنای کاهش اتلاف سوخت و کاهش آلودگی هواست. نقل‌وانتقال بنزین موجب تبخیر بخشی از آن می‌شود که دولت برای جبران این خسارت به جایگاه‌داران رقمی با عنوان یارانه تبخیر پرداخت می‌کند. البته جایگاه‌داران سوخت از این وضع چندان رضایتی ندارند و می‌گویند: تبخیر بنزین بیشتر از رقم خسارت دولت است و احداث جایگاه سوخت در بسیاری از شهرهای ایران ازجمله مناطق گرمسیری که تبخیر بالاتر است، صرفه اقتصادی ندارد.»
وی در ادامه می‌گوید: «بر اساس برخی آمارهای موجود شرکت پخش و پالایش، میزان تبخیر بنزین 45 لیتر در هر 10 هزار لیتر اعلام شده است؛ اما از هر تریلی 32 هزار لیتری 800 لیتر آن تبخیر می‌شود؛ درحالی‌که شرکت پخش و پالایش تنها حدود 150 لیتر آن را قبول و پول آن را به جایگاه‌دار پرداخت می‌کند.»
این عضو بنیاد حفاظت از محیط‌زیست و حیات‌وحش ایران توضیح می‌دهد: «بر اساس سیاهه انتشار سال 1396 جایگاه‌های توزیع بنزین در شهر تهران، حدود 20 درصد از کل انتشار آلاینده VOC سهم دارند. کنترل آلایندگی‌های تبخیری مسئله جدیدی نیست، این مسئله تحت عنوان طرح کهاب (کاهش، هدایت، انتقال و بازیافت بخارات بنزین) مطرح شد. انتشار بخارات بنزین از جایگاه‌های عرضه سوخت یکی از مهم‌ترین عوامل آلودگی هواست و این عامل جزو آن دسته از منابع آلاینده هواست که علاوه‌بر ضرر و زیان ناشی از ایجاد آلودگی هوا، زیان اقتصادی دیگری از منظر اتلاف سوخت در کشور ایجاد می‌کند.»
پهلوان می‌افزاید: «در ایران اقدامات مربوط به جلوگیری از تبخیر بنزین از سال 1385 و هم زمان با پیمان کیوتو شروع شد و اولین مصوبه دراین‌خصوص در سال 1387 تصویب شد که مطابق آن وزارت نفت مکلف شد طرح کهاب را در همه مسیر انبارش تا مصرف بنزین در کشور اجرا کند. بر اساس یک پژوهش سالیانه 12242997 پوند معادل 7702356 لیتر بخار بنزین در شهر تهران به اتمسفر رها می‌شود که با درنظرگرفتن میزان فروش بنزین (در حدود 4219217500 لیتر) و میزان هدررفت و انتشارات بخارات بنزین (به میزان 7702356 لیتر در سال)، می‌توان نتیجه گرفت میزان فراورده بنزین مصرفی در سال 1397 در شهر تهران حدود 4226919856 لیتر بوده است.»
وی تصریح می‌کند: «همچنین بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «آسیب‌شناسی اجرای طرح کهاب- عملکرد و توجیه اقتصادی» از مجموع بیش از 30 انبار سوخت در کشور کمتر از 10 عدد از آنها در حال اجرای طرح کهاب هستند. از حدود 12 هزار‌تانکر حمل سوخت در کشور نیز حدود 70 درصد هنوز به الزامات طرح کهاب مجهز نشده‌اند. در جایگاه‌های توزیع سوخت نیز بخش دوم این طرح که تجهیز نازل‌هاست به‌هیچ‌وجه عملیاتی نشده است.»
این کارشناس محیط‌زیست اضافه می‌کند: «به‌این‌ترتیب می‌توان گفت درصد زیادی از طرح کهاب در کشور پس از 13 سال هنوز به اجرا درنیامده است. البته اجرای هر طرحی باید بر اساس مطالعات هزینه ـ فایده انجام گیرد. همان‌طور که اشاره شد فواید اجرای طرح کهاب شامل کاهش اتلاف سوخت و کاهش آلودگی هواست.»
پهلوان بیان می‌کند: «بر اساس محاسبات صورت‌گرفته با اجرای کامل طرح کهاب 16.679.040 میلیون ریال صرفه‌جویی اقتصادی بر اساس کاهش هدر روی سوخت در سال در کل کشور به دست خواهد آمد که با مقایسه هزینه تکمیل طرح کهاب در کل کشور که 26.784.000 میلیون ریال است، طول دوره بازگشت سرمایه تکمیل طرح کهاب حدود یک سال و هفت ماه برآورد می‌شود.»
وی می‌افزاید: «همچنین بر اساس محاسبات صورت‌گرفته درخصوص شهر تهران، اگر فایده ناشی از کاهش آلودگی هوا را هم به صرفه‌جویی ناشی از مصرف سوخت اضافه کنیم، اجرای کامل طرح کهاب در جایگاه‌های عرضه سوخت این شهر بین 2.268.825 تا 2.263.800 میلیون ریال عایدی اقتصادی خواهد داشت که در مقایسه با هزینه اجرای آن که برابر 804.000 میلیون ریال است، مدت‌زمان بازگشت سرمایه حدوداً چهار ماه برآورد می‌شود؛
بنابراین تکمیل طرح کهاب در کشور کاملاً از منطق و توجیه اقتصادی برخوردار بوده و بازگشت سرمایه آن به‌سرعت اتفاق خواهد افتاد.»
عضو بنیاد حفاظت از محیط‌زیست و حیات‌وحش ایران خاطرنشان می‌کند: «در نهایت این سؤال پیش می‌آید که چرا باتوجه‌به توجیه اقتصادی بسیار مطلوب اجرای طرح کهاب، تاکنون این طرح پیشرفت زیادی در کشور نداشته و تقریباً هیچ‌کدام از جایگاه‌های توزیع سوخت در کشور به طور کامل تجهیزات طرح کهاب را نصب نکرده‌اند؟»
این غذاها را در روزهای آلودگی هوا نخورید!
علیرضا یارقلی یک متخصص طب سنتی، در ارتباط با راهکارهای تغذیه‌ای برای مقابله با آلودگی هوا، توصیه‌هایی ارائه داده و می‌گوید: «در روزهایی که با آلودگی هوا مواجه هستیم، بهتر است از خوردن غذاهای سنگین که معده توانایی هضم آنها را ندارد، پرهیز کنیم.»
وی، مصرف شیر و مایعات را مورد تأکید قرار داده و می‌افزاید: «خوردن تخم‌مرغ عسلی به جلوگیری از آلاینده‌های سرد و خشک کمک می‌کند.»
این متخصص طب سنتی ادامه می‌دهد: «در روزهای آلودگی هوا، از خوردن غذاهایی مانند ماکارونی، فست‌فود، بادمجان، گوشت گاو و گوساله پرهیز کنید، چرا که این قبیل غذاها باعث می‌شود غلظت خون بدن بالا برود.»
یارقلی ادامه می‌دهد: «بهتر است بیشتر آش ماست، آش دوغ و آش سبزی‌ها خورده شود، اما آش رشته به دلیل سنگینی توصیه نمی‌شود. در مجموع هر چیزی که سرد و خشک است و بدن را غلیظ می‌کند، توصیه نمی‌شود.»