به مناسبت سالگرد یک حماسه بزرگ
نگاهی به نهضت پیروز تنباکو
دفتر پژوهش‌های مؤسسه کیهان
ناصرالدین‌شاه در سومین سفرش به اروپا، در12 شعبان 1306 هجری قمری از راه روسیه به انگلستان رفت و چون در اثر ولخرجی زیاد و عیاشی، پول‌هایش تمام شد؛ امتیازی را در زمینه كشت، توزیع و فروش توتون وتنباكو به شخصی انگلیسی به نام «ماژور تالبوت» اعطاء کرد و در مقابل مقداری پول گرفت.1
مذاكره در شهر «برایتون» شروع شد. در این مذاكره اعتمادالسلطنه و تالبوت به توافق رسیدند و وقتی شاه به «برایتون» آمد، تالبوت توانست با دادن رشوه‌هایی به درباریان از جمله امین‌السلطان نظر موافق شاه را به دادن انحصار دخانیات، در مقابل دریافت 25 هزار لیره جلب كند.2
بعد از برگشت شاه به ایران، تالبوت نیز برای شروع كار به ایران آمد. طبق قرارداد یاد شده، كمپانی رژی باید سالانه 15 هزار لیره به صندوق دولت ایران واریز می‌كرد و در عوض كشت و فروش توتون و تنباكو را در انحصار خود می‌گرفت.3 سیاستی كه استعمار انگلستان در این‌گونه موارد به كار می‌برد، این بود كه شخصی را رابط قرار می‌داد كه آن شخص امتیاز بگیرد؛ اما در اصل امتیاز از آن انگلستان بود.
دراین موقع سید جمال‌الدین اسدآبادی به پیشنهاد یکی از علمای مبارز به نام سید علی‌اكبر فال اسیری كه درتبعید بود، نامه‌ای به میرزای شیرازی نوشت كه این نامه بیانگر درك عمیق سید از وضعیتی بود كه مردم آن زمان داشتند.4
سید نامه‌هایی نیز به علمای داخل كشور نوشت. بعد از وصول نامه، میرزای شیرازی در تاریخ 19 ذی‌الحجه 1308 هجری قمری، 17 ماه پس از امضای قرار داد با كمپانی رژی به وسیله كامران میرزا نایب‌السلطنه، تلگرافی را به نزد شاه فرستاد و گفت كسانی را كه تبعید كرده به كشور بازگرداند و در مورد قرارداد، مخالفت خود را ابراز كند.5
وقتی این تلگراف به دست شاه رسید، اعتنا نکرد و فقط خود شاه، امین‌السلطان و چند نفر دیگر ازاین تلگراف با خبر شدند. ناصرالدین‌شاه برای پاسخ به نامه میرزای شیرازی، به میرزا مشیرالوزارهًْ، كارپرداز ایران در بغداد گفت كه پیش میرزا رفته و با او مذاكره كند و از سیاست دفع‌الوقتی استفاده نماید.6
در نهایت پس از بی‌اعتنایی شاه قاجار، حكم تحریم تنباكو از طرف آیت‌الله میرزای شیرازی به این شرح صادر شد:
«بسم‌الله الرحمن الرحیم. الیوم استعمال توتون و تنباكو بای نحو كان در حكم محاربه با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است».7
در شهر ولوله‌ای افتاد، هر كس كه سواد داشت، از روی آن نسخه‌ای برداشت. این حركت نشانگر آغاز یك مبارزه عمیق دینی علیه استعمار بود. چرا که برای اولین بار یک فتوای دینی که برای مقلدان مرجع عظام تقلید، واجب‌الاطاعه به شمار می‌رود، جایگاه یک امریه سیاسی ضداستعماری را پیدا می‌کرد و این موقعیتی والاتر از احکام جهادی بود که در زمان جنگ با روس یا اشغالگران انگلیسی از سوی علماء و مراجع صادر می‌شد.8
پس از حكم میرزا، قلیان‌ها شكسته شد، مردم از كشیدن توتون و تنباكو دست‌کشیدند، تمام مغازه‌های فروش توتون و تنباكو را بستند و با شركت رژی نیز معامله نکردند. این جریان ادامه یافت تا اینكه در تاریخ 23 جمادی‌الاول 1309، اعلانی در كوچه و بازار زده شد با این جملات:
«بر حسب حكم جناب حجت‌الاسلام والمسلمین آقای میرزای شیرازی، اگر تا 48 ساعت دیگر امتیاز دخانیات لغو نشود یوم دوشنبه آتیه جهاد است، مردم مهیا شوید.»9
در این موقع شاه و امین‌السلطان با استفاده از خواجگان معمم درباری این حكم میرزا را، جعلی قلمداد کردند؛ اما مردم فریب نخورده و به مبارزه خود ادامه دادند تا اینكه امتیاز داخلی دخانیات از طرف شاه لغو گردید. اما علما و مردم به این الغا بسنده نکرده و خواستار لغو امتیاز خارجی نیز شدند.10
شاه و انگلیسی‌ها قصد داشتند با دفع‌الوقت و سیاست یکی به نعل و یکی به میخ، بخشی از امتیاز را لغو اما اصل و اساس آن را حفظ کرده و سرمایه ملت را به یغما ببرند، اما روحانیت و مرجعیت در مقابل این ترفند استعمار نیز ایستاد.
طرفه آنکه حکم تحریم تنباکو حتی به اندرونی ناصرالدین‌شاه نیز رسید و برخی زنان، قلیان‌های خود را شکستند. در تواریخ آمده است که شاه قلیان درخواست نمود اما یکی از زنان او به نام انیس‌الدوله که ریاست حرمسرا را برعهده داشت، گفت: کشیدن قلیان حرام است. شاه گفت: چه کسى آن را حرام کرده؟ وى جواب داد: همان کسى که مرا بر تو حلال کرده است.11
شاه بسیار ناراحت شد و خارجیان نیز از‌ترس جان خود از تهران و دیگر شهرها فرار کردند. شاه روش خشونت‌آمیزی پیش گرفت تا بتواند علما را از راه تهدید به حبس و تبعید ساكت كند. رئیس كمپانی رژی هم به نزد امین‌السلطان رفت و از وی خواست که علما را راضی كند و حتی از وی تقاضا کرد كه میرزای آشتیانی (از علمای بزرگ تهران) را تبعید نماید. امین‌السلطان این موضوع را به شاه رساند و پس از اصرار زیاد، شاه پذیرفت و طی نامه‌ای به میرزای آشتیانی این چنین نوشت:
«یا بمان و بالای منبر برو و قلیان بكش، و یا از تهران خارج شو.»12
میرزای آشتیانی یك شب مهلت گرفت كه وسایل سفرش را آماده كند. بامداد روز دوشنبه سوم جمادی‌الثانی 1309 میرزای آشتیانی قصد خروج از تهران کرد كه مردم به خیابانها ریختند و درحالی كه كفن پوشیده بودند، با شعار «یا غریب‌الغرباء، می‌رود سرور ما» به سوی خانه میرزا حركت کردند. جمعیت تا ظهر به چندین هزار نفر رسید. دكان‌هایی كه باز بودند، بسته شدند و مردم از آنجا به سمت مسجد شاه حركت کردند. در آنجا امام جمعه تهران بالای منبر رفت و مردم را دعوت به سكوت نمود كه از میان مردم چند نفر او را پایین کشیدند. پس از این ماجرا، شاه شخصی را به نزد میرزای آشتیانی فرستاد كه منظور شما چیست؟ میرزا در جواب گفت:
«تنها مقصود ما لغو امتیاز انحصار دخانیات اعم از داخل و خارج و كوتاه كردن دست خارجی‌هاست و هیچ تقاضای دیگری نداریم.»
ناصرالدین‌شاه در جواب به امین‌السلطان نوشت:
«نایب‌السلطنه! امتیاز داخله را كه برداشته بودیم، حال امتیاز خارجه را هم برداشتیم و مردم مجبور در كشیدن قلیان نیستند تا حكم از جانب میرزای شیرازی برسد.»13
فرمان در میان مردم پخش شد اما تأثیری در آنها نکرد. مردم به نایب‌السلطنه حمله‌ور شدند. آقا بالاخان(رئیس پلیس) به سربازان دستور شلیك داد كه بر اثر گلوله باران، چند نفر كشته و تعدادی زخمی‌شدند. اما تجمعات مردم ادامه یافت.14
امین السلطان دستخط شاه را مبنی بر لغو امتیاز خارجه تسلیم میرزای آشتیانی کرد. علما برای اینكه بفهمند حكم تحریم هنوز سرجای خود باقی هست یا نه، به میرزای شیرازی در سامرا تلگراف زدند. میرزا در جواب گفت:
«سر جای خود باقی است تا زمانی كه دستخط آشتیانی مبنی بر حقیقت داشتن لغو امتیاز بیاید».
به دستور شاه، ارنشتاین (مدیر شرکت رژی) اعلامیه‌ای منتشر کرد و ضمن اعلام موقوف شدن انحصار داخلی و خارجی، از کسانی که قبلاًً تنباکو به شرکت فروخته بودند، خواست تنباکوی خود را پس بگیرند. چند روز بعد (22 جمادی‌الثانی) شاه در نامه‌ای خطاب به نایب‌السلطنه و امین‌السلطان تأکید کرد که قرارداد به هم خورده است و به آنان دستور داد علماء و مردم را از این امر مطمئن کنند. سفیر روسیه در تهران نیز با میرزای آشتیانی دیدار کرد و اطمینان داد که قرارداد لغو شده است. علماء دوباره از میرزای شیرازی خواستند كه آیا حكم سرجایش هست یا نه؟ كه میرزا این حكم را صادر کرد:
«حكم تحریم لغو شد.»
در روز سه‌شنبه 25 جمادی‌الثانی 1309، اعلامیه‌ای منتشر شد كه مردم می‌توانند با آسایش خاطر قلیان، چپق و سیگار بكشند. سرانجام امتیاز تنباكو لغو و این مطلب در بهمن ماه 1270 مطابق با 5 آوریل 1892 به امضای ناصرالدین‌شاه رسید.15 و یک‌بار دیگر در تاریخ معاصر ایران نشان داده شد که تنها مبارزان پایدار میادین نبرد با استعمار، روحانیت و مرجعیت و پیروان و مقلدشان هستند.
حضرت امام خمینی (رحمهًْاللهعلیه) در سخنرانی که به مناسبت شهادت حاج آقا مصطفی خمینی در مسجد شیخ انصاری نجف به تاریخ 10 آبان 1356 ایراد فرمودند، درباره نهضت تنباکو و حضور روحانیت در راس این نهضت، گفتند:
«... در این صد و چند سال، یکیش قضیه تنباکو بود که همه مطلع هستید. میرزا رضوان‌الله‌علیه ـ میرزای شیرازی بزرگ رضوان‌الله‌علیه امر فرمود و علمای ایران، علمای بلاد ایران ـ رضوان‌الله‌علیهم که در رأسشان میرزای آشتیانی بود، در تهران اجرا کردند این مطلب را و دولت ساقط شده ایران را زنده کردند؛ ساقط کرده بودند اینها، برای یک مقدار کمی که می‌خواستند بروند تعیش کنند و دوره گردی کنند، اینها فروخته بودند ایران را به خارجی‌ها و میرزای شیرازی رضوان‌الله‌علیه امر فرمود و سایر علمای ایران جانفشانی کردند و زجر کشیدند، زحمت کشیدند، قیام کردند، مردم را به قیام وا داشتند تا اینکه لغو شد...»16
______________________________
1- پیتر آوری- تاریخ معاصر ایران از تاسیس تا انقراض سلسله قاجاریه- تهران- موسسه انتشارات عطایی - 1379- صفحه 195 2- محمدحسن اعتمادالسلطنه- صدرالتواريخ- به تصحیح محمد مشیری- 1357- صفحه 199 3- روح‌الله حسينيان- چهارده قرن تلاش شيعه- صفحه‌های 206- 251 4- محمد‌رضا زنجاني- تحريم تنباكو- تهران- حسين مصدقي- 1333- صفحه‌های 58 تا 66 5- ادوارد گرانوبل براون- انقلاب ایران- ترجمه احمد پژوه- تهران- ۱۳۳۸- صفحه 22 6- حسن كربلايي اصفهانی- تاریخ دخانیه- به کوشش رسول جعفریان- مرکز اسناد انقلاب اسلامی- صفحه‌های 90 تا 93 7- همان- صفحه 117 و 118 8- محمدحسن اعتمادالسلطنه- صدرالتواريخ- پیشین- صفحه 781 9- ژوانس فووریه- سه سال در دربار ایران- ترجمه: عباس اقبال آشتیانی- تهران: دنیای کتاب- بی‌تا- ۱۳۶۳- صفحه 234
10- یحیی دولت‌آبادی- حیات یحیی- جلد1- صفحه‌های 108 و 109 11- فریدون آدمیت و هما ناطق- افکار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در آثار منتشرنشده دوران قاجار- تهران- آگاه- 1356- صفحه 156
12- محمدحسن اعتمادالسلطنه- صدرالتواريخ- پیشین- صفحه 223 و 224 13- حسن كربلايي اصفهانی- تاریخ دخانیه- پیشین- صفحه 168 14- همان- صفحه 175 15- همان- صفحه‌های 182 و201 16- امام خمینی رحمهًْاللهعلیه- سخنرانی در مجلس گرامیداشت شهید حاج آقا مصطفی خمینی- مسجد شیخ انصاری- نجف اشرف- 10 آبان 1356