کالایی شدن دانش با سـندرم مدرک‌گـرایی!
در هر جامعه‌ای، افراد به‌دنبال کسب منزلت و تلاش برای تحرک اجتماعی هستند و از روش‌های مختلف سعی دارند منزلت اجتماعی خویش را ارتقا ببخشند. فارغ از آنکه در یک جامعه، امکان تحرک اجتماعی تا چه اندازه برای افراد فراهم و فرصت‌های پیشرفت برای آنها در دسترس باشد و یا آنکه منزلت اجتماعی تا چه اندازه اکتسابی و یا انتسابی باشد، اما می‌توان به‌جای آنکه منزلت اجتماعی را صرفا در طبقه اقتصادی فرد جست‌وجو کرد و جایگاه فرد در روابط تولیدی را مدنظر قرار داد، اعتقاد داشت که منزلت اجتماعی می‌تواند وابسته به درآمد، تحصیلات و عضویت در احزاب نیز باشد و بدین ترتیب، از طریق تحصیلات نیز فراهم آید.
بنابراین یکی از ابزارهای کسب و ارتقای منزلت در جامعه، مدارک تحصیلی افراد می‌باشد. در این صورت، در کنار علاقه افراد به تحصیلات و یا حتی بیش از علاقه به تحصیل، کسب اعتبار و منزلت، هویت اجتماعی و نیز تائید اجتماعی از سمت افراد و گروه‌های مرجع در فرآیند تحصیل و نیز تحصیلات تکمیلی موضوعیت پیدا می‌کند.
وقتی که افراد جامعه‌ای هدف یا اهداف اصلی را فراموش کنند و اخذ مدرک را فقط برای کسب منزلت اجتماعی، به دست آوردن امتیازات و پاداش مادی و اقتصادی، کسب قدرت و نفوذ ضروری بدانند در چنین وضعیتی نقش مهم نظام آموزش به‌ویژه آموزش عالی در زمینه توسعه کم‌رنگ شده، مسیر دچار انحراف گردیده و مدرک‌گرایی در جامعه شیوع پیدا می‌کند.
در همین رابطه معاون پژوهش، برنامه‌ریزی و سنجش مهارت سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای با بیان اینکه مهارت‌آموزی ضد مدرک‌گرایی نیست، گفت: مدرک‌گرایی و مهارت‌گرایی در تقابل با هم نیستند بلکه مکمل هم هستند و این‌طور نیست که بگوییم به مدرک نیاز نداریم، بلکه نیازمند مدرک هستیم ولی اینکه مدرک چقدر کارآمدی دارد مورد بحث است.
کسب مدرک تحصیلی، به محلی برای رقابت برای تامین منزلت اجتماعی تبدیل می‌شود و بدین ترتیب جامعه دچار آسیب مدرک‌گرایی می‌شود. همان‌طور که از اسم این آسیب پیداست، مدرک‌گرایی نوعی گرایش است از سمت افراد برای کسب مدارک تحصیلی. مدرک تحصیلی، بدل به یک ارزش اجتماعی شده است و افراد با کسب آن، شأن و منزلت اجتماعی پیدا می‌کنند.
همچنین در هر جامعه ای، مجموعه‌ای از مشاغل و جایگاه‌ها وجود دارند که افراد با پذیرش آن جایگاه‌ها، پایگاه اجتماعی خاصی پیدا می‌کنند و نقش‌های خاصی نیز برای آنان تعریف می‌شود. کارکردگرایان، این نظام قشربندی را هم جهانی می‌دانند و هم ضروری. فرض بر این است که جایگاه‌هایی در نظام قشربندی، بلند مرتبه است که تصدی‌شان چندان خوشایند نیست اما برای بقای جامعه مهم‌تر است.
یک استاد دانشگاه و کارشناس مسایل اقتصادی درخصوص مدرک‌گرایی در جامعه ایرانی گفت: در حال حاضر مسئله ما این است که مدرک‌جویی بهتر است یا دانشجویی؟ ما نمی‌توانیم حتی اگر به سمت مهارت‌جویی و مهارت‌یابی حرکت می‌کنیم مدرک را کنار بگذاریم. مدرک ادراک ما از یک رشته دانشگاهی است؛ مثلا مدرک دکترای داروسازی یعنی میزان ادراک فرد از دانش داروسازی در حد دکترا، لذا دانش و مدرک با هم ممزوجند و نمی‌توانیم بگوییم مدرک یک چیز جدا و دانشجویی جدا است چون مدرک بخشی از فرایند یادگیری است. اما مدرک کجا به درد می‌خورد؟ جایی که می‌خواهیم استخدام شویم ولی در جایی که شخص خالق کسب‌وکار است و خودش می‌خواهد یک کسب‌وکار راه‌اندازی کند، نیازی به مدرک نیست.
جامعه باید پاداشی کافی برای این جایگاه‌ها اعطا کند تا به اندازه لازم، افرادی خواستار این جایگاه‌ها باشند و بعد از تصدی جایگاه‌ها نیز به‌درستی کار کنند و برای اطمینان از این، پاداش‌های گوناگونی مثل پرستیژ بالا و حقوق بالا و اوقات فراغت کافی برای افراد فراهم آورد. مطابق این دیدگاه، باید برای جایگاه‌ها و مشاغلی نظیر پزشکی، قضاوت و... پرستیز و درآمد بالایی را مدنظر قرار داد تا افراد برای کسب آن جایگاه‌ها راغب شوند، سختی‌های آن را تحمل کنند و نیز به‌درستی نقش‌های مورد انتظار را انجام دهند.
بنابراین با وجود آسیب مدرک‌گرایی و نیز منزلت و درآمد بالای مشاغلی مثل پزشکی، مسلم است که افراد بیش از پیش برای کسب این ارزش‌ها و جایگاه‌ها به رقابت با هم بپردازند و بنابراین چندان بعید نیست که آزمون سراسری برای پذیرش افراد برای ورود و تحصیل در دانشگاه، با وجود داوطلبان زیاد بدل به یک رقابت سنگین شود و زمینه رشد مافیا و سوءاستفاده‌های اقتصادی و خلاصه آسیب‌های خاص خود را به همراه آورد.
گذشته از رقابت شدید مدرک‌گرایی، هجوم افراد برای کسب مدارک بالاتر، پیامد دیگری هم با خود دارد و آن رشد قارچ‌گونه بنگاه‌های آموزشی است. لفظ بنگاه بدین خاطر است که این موسسات با هدف کسب درآمد تأسیس شده و فضای علمی را به سمت کسب‌وکار هدایت می‌کند و از آنجایی که فضای اجتماعی و روانی جامعه نیز به‌گونه‌ای است که افراد برای کسب مدرک تحصیلی بالاتر، تمام تلاش خود را می‌نمایند پس بستر مناسبی برای کسب درآمد‌های کلان برای آنها فراهم می‌شود.
مادامی که آسیب مدرک‌گرایی در جامعه وجود داشته باشد و ارزش‌گذاری‌های اجتماعی اصلاح نشود و نیز در نظام قشربندی و توزیع منزلت، برخی مشاغل فاصله بسیار زیادی نسبت به سایر مشاغل داشته باشند، نه فقط کنکور که هر شیوه جایگزین نیز آسیب‌ها و اشکالات کنکور را همراه خواهد داشت و آنها را بازتولید خواهد کرد.