نگاهی به نقش کلیدی فرهنگ و هنر در جامعه اسلامی-بخش پایانی
تبلور اخلاص و بندگی در قالب هنر اسلامی
* فریده شریفی
تاریخ هنر در جهان به قدمت بشریت است. انسان‌ها از همان بدو خلقت جنبه‌هایی از استعدادها، خلاقیت و توانایی خود برای تامین نیازها را به نمایش می‌گذاشتند، آثار به جای مانده از زندگی گذشتگان نشان می‌دهد که افرادی که نبوغ بیشتری از خود نشان می‌دادند در ادامه بقا، شانس بیشتری داشتند و جوامعشان پایدارتر بود. به عبارت دیگر هنر عبارت است از ساختن و پرداختن اشیاء مطابق با طبیعت و فطرت انسان‌ها، که چون اصل و اساس همه پدیده‌ها و موجودات از خداوند باریتعالی است بنابراین همه پدیده‌ها زیبا و متناسب و در حد و اندازه‌ای هستند که خداوند بصیر و دانا به آن امر فرموده است.
صفات الهی و روح خداوندی در کالبد بنی‌بشر دمیده شده است و خلقت انسان پرتویی از عظمت و جمال اوست، خدا زیباست و زیبایی‌ها را دوست دارد، انسان هم زیباست و زیبایی‌ها را دوست دارد چرا که روح خداوند در کالبد انسان‌ها دمیده شده است.
تقرب الهی با اتکاء به هنر
استعداد هنری و حس زیبایی‌جویی را خداوند در نهاد جانشین خود بر زمین قرار داده است، هنر از بدو خلقت انسان زبان تبادل اندیشه و گفت‌وگوی فرهنگ‌ها و تمدن‌های بشری بوده است و در ایجاد و پایه‌ریزی سنت‌های فرهنگی جامعه اهمیت اساسی دارد.
«حجت‌الاسلام‌والمسلمین خلیل منصوری» پژوهشگر، محقق، نویسنده و مدرس حوزه علمیه قم در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «درست است که در قرآن کریم آیه مخصوص و یا سوره خاصی درباره هنر وجود ندارد اما همه قرآن و همه این کتاب مقدس هنر است چرا که در حوزه ادبیات از بهترین شیوه نگارشی در آن استفاده شده از نظر محتوا و غنا نیز بسیار باارزش است، در این کتاب نه تنها به محتوا توجه شده بلکه به مسئله زیباشناختی هم توجه شده و هیچ کتاب مکتوبی به اندازه قرآن زیبا نیست و بر اساس منطق، قواعد، هوشیاری، آگاهی و اصول لازم پی‌ریزی و نگارش شده است.»
این محقق و مدرس اضافه می‌کند: «اگر افراد بخواهند کالایی خریداری کنند به طور مثل یک اتومبیل یا یک کالا، اول از همه به شکل ظاهری و قیافه آن نگاه می‌کنند و بعد به محتوا نگاه می‌کنند، خداوند هم در آفرینش پدیده‌هایش همه چیز را رعایت کرده، هم باطن و هم ظاهر را، در زشت‌ترین تا زیباترین پدیده‌ها تناسب و هماهنگی وجود دارد و هیچ چیز بی‌حکمت ساخته نشده است.
افلاطون و ارسطو هم به مسئله اندازه و تناسب اشاره می‌کردند و معتقد بودند ظاهر اشیاء و موجودات به گونه‌ای است که همه چیز به قاعده آفریده شده است، در واقع مهندسی اندیشه، مهندسی ابعاد و اندازه، مهندسی ادبیات، هنر، زیباشناختی، همه و همه در قرآن کریم و در آفرینش مخلوقات مشاهده می‌شود.»
وی همچنین می‌گوید: «تلاوت قرآن و بررسی آیات و نشانه‌هایی که در این کتاب مقدس وجود دارد نشان‌دهنده پیام‌هایی است که به مسلمانان فرستاده شده و آن هم چیره‌دستی، خلاقیت و شکوه خالق بی‌همتا در آفرینش مخلوقات است. از دیدگاه قرآن اگر بهترین محتوا در قالبی زشت آورده شود مناسب نیست، زیباشناختی باید در همه ابعاد وجود داشته باشد و تناسب رعایت شود.»
رهبر معظم انقلاب نیز بارها در فرمایشات خود فرموده‌اند که «هنر در اسلام هم وسیله است و هم هدف»، اگر یک محتوای خوب در یک قالب خوب عرضه نشود جنبه زیبایی خود را از دست می‌دهند و ضد اثر می‌شود. بنابراین عقل و قلب باید در کنار یکدیگر و با هم هماهنگ باشد و این مسئله به هنر برمی‌گردد. هنر یعنی مهندسی و مدیریت یک چیز به طور کامل، در قرآن نیز به فصاحت و بلاغت، شیوایی و زیبایی هم تاکید شده است و چه بسا چیزها و ساختارهای سنگینی که در یک قالب زیبا و هنری عنوان شده تا بر دل‌ها تاثیر بگذارد و با انسان‌ها ارتباط حاصل شود.»
یک پژوهشگر قرآنی نیز در این‌باره می‌گوید: «طبق آیه 71 سوره توبه، بهترین بندگان خدا کسانی هستند که امر به معروف و نهی از منکر انجام می‌دهند و در دین مبین اسلام به این مسئله تاکید فراوانی شده است، به همین دلیل این مهم باید در بین هنرمندان جایگاه واقعی خود را بیابد و در بین آثار آنها این مسئولیت و وظیفه در نظر گرفته شود چرا که با زبان هنر می‌توان در فرهنگ و تفکرات یک جامعه تاثیر گذاشت و به نتایج شگفت‌آوری رسید.»
وی تصریح می‌کند: «برگزاری نمایشگاه‌های متفاوت از آثار هنری به طور مثل نمایشگاه نقاشی، سفالگری، گلیم‌بافی، فرش، صنایع دستی و... اگر با روح اسلامی و با هنر اسلامی درآمیخته باشد و موضوعات نهی از منکر و امر به معروف، عفاف، نماز، عبادت، یکتاپرستی و... در آنها لحاظ شود بهترین تاثیر را روی بینندگان و مخاطبین خواهد گذاشت.»
وی همچنین اضافه می‌کند: «خداوند متعال برای سعادت اخروی و هدایت بشر پیامبرانی فرستاده که رسالت آنان تبلیغ و تعلیم و هدایت انسان‌هاست به همین دلیل کسانی که این رسالت را برعهده دارند به شریف‌ترین اعمال دست زده‌اند و بالاترین مسئولیت را دارند. از این رو مسئله تبلیغ، تعلیم و آموزش یکی از مسئولیت‌های خطیر در اسلام است و نیاز به استعداد خاص، هنر خاص و نبوغ ویژه دارد و کار هر کسی نیست، به همین دلیل هم هست که خداوند به کسانی که در مسیر دین خدا به تبلیغ و تعلیم می‌پردازند اجری بی‌مثال وعده داده است.»
این کارشناس قرآنی خاطرنشان می‌کند: «آثار زیبا و هنری زمانی معنا و مفهوم پیدا می‌کند که در راستای تعالیم الهی و تفکر اسلامی و فرهنگ حسینی باشد.»
هنر ابزاری برای ارتقاء فرهنگ جامعه
نعمت‌هایی که خداوند به انسان‌ها اعطا فرموده بیکران و وصف‌ناشدنی هستند به نحوی که بندگان ازعهده شکر و قدردانی از این نعمت‌ها برنمی‌آیند، برخی از افراد دارای نبوغ، خلاقیت، استعداد هنری و توانایی‌هایی هستند که اگر در مسیر صحیح و در مسیر تعالی از آنها استفاده شود باعث تعالی جامعه، ارتقاء فرهنگی و باورها و ارزش‌های آن جامعه می‌شود. به طور مثال شاعران، نویسندگان، محققان، تصویرپردازان و سایر هنرمندان اگر از هنر خود برای حل مشکلات مردم، ارتباط با آنان، گشودن گرهی از کار آنان استفاده نمایند امری کاملا پسندیده است و خداوند از آنها خشنود خواهد شد چرا که رسیدگی به امور مردم از جمله اعمالی است که نزد خداوند بسیار ستودنی و پسندیده است.
دکتر «حسن بنیانیان» در کتاب خود تحت عنوان «ایده‌پردازی برای فرهنگ‌سازی» می‌گوید: «فرهنگ پدیده‌ای پویا است و همواره در تحول و تکامل جامعه نقش مهمی ایفا می‌کند، به خصوص نخبگان جامعه در بارور شدن فرهنگ جامعه جایگاه مهمی دارند، هنرمندان نیز بخشی از نخبگان هستند و تأثیر آنها در فرهنگ جامعه به دلیل اینکه با احساسات و عواطف افراد سر و کار دارند بارزتر و سریع‌تر است. آحاد جامعه از بدو تولد در معرض فرهنگ پیرامون خود قرار می‌گیرند و ابتدا از خانواده و سپس از جامعه تأثیر می‌پذیرند و آموزش می‌بینند، در این مسیر، تولیدات هنری متنوع در قالب‌های مختلف که از طریق حواس با مخاطب ارتباط برقرار می‌نمایند، بخشی از فرهنگ‌سازی را انجام می‌دهند، این آثار از یک سو به مخاطب جهت فکری و روش زندگی را القا می‌کنند و از سوی دیگر ممکن است باعث تولید ایده‌های جدید شوند که این ایده‌ها هم می‌توانند در آثار هنری بعدی متجلی گردند بنابراین هر قدر که هنرمند متعهد باشد و آثارش بر باورها و ارزش‌های اصیل مبتنی باشد با جامعه ارتباط بیشتری پیدا می‌کند و در ارتقای فرهنگ جامعه خود تاثیرگذاری بیشتری خواهد داشت.»
رهبر معظم انقلاب نیز در سخنرانی تاریخ 1363/3/12 فرمودند هر ایده و اندیشه‌ای که در قالب هنر نگنجد ماندگار نیست»، یا در سخنرانی دیگر می‌فرمایند که «هنر حقیقتی بسیار فاخر و عطیه‌ای از جانب پروردگار است که مانند هر موهبت دیگر الهی مسئولیت‌ها و تکالیفی برای صاحبان آن به همراه می‌آورد.»
یک استاد دانشگاه در این زمینه می‌گوید: «میراث فرهنگی و آثار فرهنگی به جا مانده از اقوام و پیشینیان از مشخصه‌های پیشرفت و تعالی یک جامعه هستند، البته درست است که آثار تاریخی، بناها، ساختمان‌ها، مساجد و ساختارهای باارزش تاریخی نیز میراث گرانبهایی برای جوامع به حساب می‌آیند اما آنچه که درارتقاء فرهنگی جامعه مؤثر است هنر فرهنگی و یا فرهنگ هنری است به عبارت دیگر ماحصل آثار فرهنگی هنرمندان اعم از کتاب‌ها، اشعار، خطاطی، نقاشی، تصویرگری و... باورها و ارزش‌های جوامع را منتقل می‌سازند و نشان‌دهنده هویت و اصالت یک جامعه هستند.
به همین دلیل هم هست که در گذشته مهاجمان و ویرانگران مانند قوم مغول هر وقت به سرزمینی حمله می‌کردند ابتدا به سراغ کتابخانه‌ها می‌رفتند و تمام کتاب‌ها و آثار نفیس دانشمندان را تخریب می‌کرده و یا می‌سوزاندند تا هویتی به آیندگان انتقال پیدا نکند و آن جامعه را با ویرانی مواجه سازند.»
به گفته این استاد دانشگاه، نیاز به فرهنگ و تمدن، امری ذاتی است و انسان به وسطه فطرت الهی که در وجود او نهفته است ذاتا موجودی فرهنگی است و در طول تاریخ جوامع از خود دستاوردهای مادی و فرهنگی زیادی به جا گذاشته است بنابراین حفظ این ارزش‌ها و آثار فرهنگی می‌تواند هویت و موجودیت جامعه را رقم بزند و نقش بسزایی درهدایت و تعالی جامعه داشته باشد.
تأثیر آموزش هنر بر خلاقیت
دنیا، دنیای ارتباطات و تکنولوژی است و برای ورود به عصر جدید و پیشرفت در همه زمینه‌ها و رشته‌ها باید جوانان و نسل آینده این کشور را مجهز به فناوری‌های جدید و آگاهی‌های روز کرد. در غیر این صورت در دنیای پیچیده و پررقابت امروز، فرصتی برای رقابت و پیشرفت به وجود نخواهد آمد.
«سیما ملتجی» کارشناس مسائل اجتماعی در این باره به گزارشگر کیهان می‌گوید: «گسترش اینترنت، ارتباطات و فناوری‌های جدید و پیشرفته در دنیای امروز به حدی شده که هر نقطه‌ای از کره خاکی حتی دورترین نقاط نیز تحت پوشش فضای مجازی، اینترنت و رایانه‌ها هستند و انسان را در سیلاب اطلاعات رها می‌سازند بنابراین رسالت سنگین برعهده والدین و مسئولین است که با کنترل فرزندان و کنترل فضای مجازی، کودکان، نوجوانان و جوانان را در مسیر پیشرفت و تعالی قرار دهند و آنها را هدایت کنند. چرا که درغیر این صورت در منجلاب و گرداب فضای مجازی رها می‌شوند و نه‌تنها خود پیشرفت نمی‌کنند بلکه جامعه هم پیشرفت نخواهد کرد.
این کارشناس همچنین می‌گوید: «بهتر است والدین ساعات و برنامه‌ریزی‌های فرزندانشان را به گونه‌ای تنظیم کنند که در طول روز یا هفته زمانی را برای هنرآموزی و فراگیری هنرهای گوناگون مانند نقاشی، خطاطی، مجسمه سازی، سفالگری، صنایع دستی و غیره اختصاص دهند تا فرزندانشان تجربه بیاموزند و به جای بازی‌های رایانه‌ای بی‌هدف و غالبا خشونت‌آمیز به حرفه‌های هنری روی بیاورند تا جسم و روحشان آرامش پیدا کند و از سوی دیگر باعث خلاقیت، رشد و نوآوری در آنها گردد.»