مجید بزرگی
  ماه رمضان در میان ماه‌های سال از برجستگی و ویژگی بسیار مهمی برخوردار است؛ زیرا انسان در این ماه مهمان ضیافت الهی است و می‌تواند ره صد ساله را یک شبه در آن بپیماید و خود را جزو نه تنها ابرار و نیکان، بلکه از مقربان الهی قرار دهد و با کسب تقوای اخص از آثار و برکات آن بهره‌مند شود. نویسنده در مطلب پیش‌رو برخی ویژگی‌های ماه رمضان و آثار و برکات این ماه ارزشمند را تبیین کرده است.
***
از نگاه خدایی که بیرون از زمان و مکان، بلکه خالق آنها است، تفاوتی میان زمان‌ها و مکان‌ها نیست؛ اما انسانی که محدود به زمان و مکان است و به سبب حضور در دنیای مادی، زمان و مکان با اوست، نمی‌تواند بی‌توجه به مکان و زمان باشد و نادیده گرفتن آن هرگز به معنای نبود آن نخواهد بود. همین ویژگی موجب می‌شود تا افاضات الهی در فرآیندی از زمان با توجه به شرایط مکانی به انسان برسد و نزول و عروج آنها متزمن به زمان و متمکن به مکان باشد. پس به سبب اقتضای وجودی دنیا و انسان، فرق‌های معناداری برای زمان‌ها و مکان‌ها ایجاد می‌شود؛ لذا برخی از زمان‌ها و مکان‌ها بر برخی دیگر ارجحیت می‌یابد؛ همان‌‌‌طوری که اوقات نماز به‌ویژه سحرگاهان در هر روز و همچنین روز جمعه یا ماه مبارک رمضان بر دیگر روزها و زمان‌ها برتری می‌یابد؛ و از نظر  مکانی کعبه و مسجد برای تقرب جویی عروج معنوی برتری دارد.
از نظر قرآن ماه مبارک رمضان برای انسانی که در دنیا زندگی می‌کند، از ویژگی‌هایی خاص برخوردار است که برخی از آنها عبارتند از:
1- نزول قرآن: مهم‌ترین ویژگی ارزشی این ماه این است که نزول قرآن در این ماه بوده است؛ خدا بصراحت در قرآن درباره این ویژگی ماه رمضان در میان ماه‌های دیگر سال می‌فرماید: ماه رمضان همان ماه است كه در آن قرآن فرو فرستاده شده است؛ كتابى كه مردم را راهبر و متضمن دلايل آشكار هدايت و ميزان تشخيص حق از باطل است. پس هر كس از شما اين ماه را درك كند بايد آن را روزه بدارد؛ و كسى كه بيمار يا در سفر است بايد به شماره آن، تعدادى از روزهاى ديگر را روزه بدارد؛ خدا براى شما آسانى مى‏‌خواهد و براى شما دشوارى نمى‏‌خواهد تا شماره مقرر را تكميل كنيد؛ و خدا را به پاس آنكه رهنمون‌تان كرده است به بزرگى بستاييد، باشد كه شكرگزارى كنيد. (بقره، آیه ۱۸۵) در حقیقت مهم‌ترین و اصلی‌ترین کتاب هدایت وحیانی از سوی خدا در این ماه مبارک نازل شده است و مسلمانان و مومنان به سبب این نعمت بزرگ می‌بایست شکرگزار خدا باشند و با بزرگداشت آن به عنوان ایام الله، ماه مبارک رمضان را گرامی دارند که البته بهترین نوع گرامیداشت آن گرفتن روزه است.
از نظر قرآن کسانی از این کتاب هدایتی قرآن بهره‌مند می‌شوند که براساس هدایت فطری عمل کرده و فطرت خویش را دفن نکرده باشد. (بقره، آیات 2 و 3) روزه‌داران می‌بایست قدر ماه رمضان را بدانند و برای بهره‌گیری از هدایت‌ها و بینات و فرقان قرآن به قرائت و تدبر در آن اهتمام ورزند. امام رضا(ع) فرمود: من قرا فى شهر رمضان ایهًْ من كتاب الله كان كمن ختم القران فى غیره من الشهور؛ هر كس در ماه رمضان یك آیه از كتاب خدا را قرائت كند مثل این است كه درماههاى دیگر تمام قرآن را بخواند. (بحار الانوار ج 93، ص 346) امام محمد باقر(ع) نیز می‌فرماید: لکل شیء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان؛ هرچیز بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است. (اصول کافی، ج2، «کتاب فضل القرآن»، «باب نوادر» حدیث 9 و 10)
2- وجوب روزه: در عظمت این ماه همین بس که خدا برای تزکیه مسلمانان و مومنان، روزه را در آن واجب کرده است؛ زیرا انسان با بهره‌گیری از این روزه می‌تواند به تقوای اخص و برتری دست یابد؛ چنانکه خود روزه گرفتن نیز نشانه‌ای از تقوای انسان است؛ یعنی هم با روزه گرفتن نشان می‌دهد که دارای ملکه تقوا است و هم با چنین کاری به تقوای برتر دست یافته و از برکات تقوای اخص بهره‌مند می‌شود. خدا می‌فرماید:‌ای کسانی که ایمان آورده اید بر شما روزه مقرر شده است؛ چنانکه بر کسانی که قبل از شما بودند، مقرر شده بود؛ باشد که تقوا پیشه گیرید... ماه رمضان... پس کسی که آن ماه را درک کرد، پس باید آن را روزه بدارد. (بقره، آیات 183 و 185)
3- شعائر الله: از نظر قرآن، برخی از امور مانند سعی صفا و مروه(بقره، آیه 158) و قربانی(حج، آیه 36) شعائر الهی است که باید پاس داشته شود و برخلاف آنها عمل نشود. (مائده، آیه 2) ماه مبارک رمضان به سبب ویژگی‌هایی دارای عظمتی است که از جمله آنها نزول قرآن و وجوب روزه این ماه است؛ بنابراین می‌بایست برای تعظیم این شعائر آن را گرامی‌داشت؛ زیرا تعظیم شعائر الهی نشانه تقوای دلهای مومنان است؛ خدا می‌فرماید: این فرائض الهی است؛ و هر كس شعائر خدا را بزرگ دارد در حقيقت آن حاكى از پاكى دلهاست. (حج، آیه ۳۲)
4- عروج حضرت عیسی(ع): یکی دیگر از ویژگی‌های این ماه مبارک آن است که عروج حضرت عیسی(ع) در این ماه اتفاق افتاده و خدا در این ماه ایشان را رفعت بخشیده و به آسمان بالا برده است(نساء، آیه 158)؛ چرا که امام باقر(ع) می‌فرماید: عروج حضرت عيسى بن مريم(ع) در شب 21 ماه رمضان بوده است. (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 346، ح 155) به سخن دیگر، در این ماه همان طوری که نزول قرآن رخ داده است، عروج و رفعت پیامبری اولوا‌لعزم نیز اتفاق افتاده که مایه برکت این ماه می‌شود و می‌بایست آن را بزرگ‌داشت و تعظیم کرد.
5- شب قدر: از دیگر ویژگی‌های ماه مبارک رمضان این است که شب قدر در این ماه قرار داده شده است(قدر، آیه 1)؛ زیرا از امام صادق(ع) درباره شب قدر سؤال شد. آن حضرت فرمود: شب قدر را در شبهاى نوزدهم و بيست و يكم و بيست و سوم طلب كنيد. (مجمع البيان، ج 9- 10، ص 787) همچنین زراره از امام باقر(ع) از شب قدر سؤال كرد. امام فرمود: شب قدر، بيست و يكم يا بيست و سوم است. (بحارالانوار، ج 94، ص 4، ح 4) از اهل سنت نیز روایت است که شب قدر در ماه رمضان است؛ زیرا بر حسب روايتى از ابن عمر، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: شب قدر را در شب بيست و هفتم طلب كنيد. (الدّرّالمنثور، ج 8، ص 578) شب‌های قدر دارای چنان عظمتی است که خدا درک یک شب از آن را برابر با یک عمر می‌داند؛ زیرا هزار ماه نزدیک به 85 سال است که خدا وقتی آن را برتر از این میزان از ماه و سال می‌داند یعنی به‌اندازه یک عمر آدمی است که به قول معروف پیمودن ره صد ساله در یک شب است؛ چرا که انسان در یک شب می‌تواند چنان تقدیر خویش را تغییر دهد که یک انسان در طول عمرش. امام صادق(ع) فرمود: راس السنهًْ  لیلهًْ  القدر یكتب فیها ما یكون من السنهًْ  الى السنهًْ ؛ آغاز سال (حساب اعمال) شب قدر است. در آن شب برنامه سال آینده نوشته مى‏شود. (وسائل الشیعه، ج 7 ص 258 ح 8)
6- تغییر تقدیر: وجود شب قدر در ماه مبارک رمضان، بدان معناست که هرساله با تکرار شب قدر در این ماه مبارک رمضان فرصتی استثنایی برای بشر فراهم می‌آید تا بتواند مقدرات خویش را با دعا و استغفار و توبه و توسل و مانند آنها دگرگون کند و سرنوشتی دیگر برای خویش رقم زند؛ زیرا از نظر قرآن انسان‌ها اگر برکات آسمان و زمین را می‌خواهند می‌بایست ایمان و تقوا را با هم در خود به نمایش گذارند(اعراف، آیه 196) که درماه مبارک رمضان با روزه گرفتن این عمل انجام می‌شود. (بقره، آیه 183) بنابراین، کسی که شب قدر ماه مبارک رمضان را درک کند، می‌تواند با این اعمال خاص پیش از آنکه تقدیری بد و ناخوشایند برایش رقم بخورد آن را تغییر دهد. امام صادق(ع) فرمود: التقدیر فى لیلهًْ  تسعهًْ عشر و الابرام فى لیلهًْ  احدى و عشرین و الامضاء فى لیلهًْ  ثلاث و عشرین؛ برآورد اعمال در شب نوزدهم انجام مى‏گیرد و تصویب آن در شب بیست ویكم و تنفیذ آن در شب بیست‏ و سوم. (وسائل الشیعه، ج 7 ص 259) روزه‌داران برای اینکه بتوانند تقدیر را تغییر دهند می‌توانند از اعمال این شب‌ها به بهترین وجه بهره گیرند؛ زیرا عمل‌های عادی در این شب‌ها ویژگی خاصی می‌یابند و ارزش آن با شب‌های دیگر فرق دارد؛ چنانکه از امام صادق(ع) سؤال شد: كیف تكون لیلهًْ  القدر خیرا من الف شهر؟ قال: العمل الصالح فیها خیر من العمل فى الف شهر لیس فیها لیلهًْ  القدر؛ چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ حضرت فرمود: كار نیك در آن شب از كار در هزار ماه كه در آنها شب قدر نباشد بهتر است. (وسائل الشیعه، ج 7 ص 256، ح 2) از همین رو روایت است که فضیل بن یسار گوید: كان ابوجعفر(ع) اذا كان لیلهًْ  احدى و عشرین و لیلهًْ  ثلاث و عشرین اخذ فى الدعا حتى یزول اللیل فاذا زال اللیل صلى؛ امام باقر(ع) در شب بیست و یكم و بیست‏ و سوم ماه رمضان مشغول دعا مى‏شد تا شب بسر آید و آنگاه كه شب به پایان مى‏رسید نماز صبح را مى‏خواند. (وسائل الشیعه، ج 7، ص 260، ح 4)
7- استجابت دعا: از نظر قرآن، برخی از حالات انسانی و نیز ازمنه و امکنه در اجابت دعا از سوی خدا نقش دارد؛ چنانکه حالت تضرع و انابه، نماز و روزه و حضور در مسجد الحرام و اماکن مقدس همچون عتبات عالیات، نقش اساسی در دعا و اجابت دارد. خدا پس از بیان احکام روزه در ماه مبارک رمضان می‌فرماید: و هرگاه بندگان من از تو در‌باره من بپرسند؛ بگو: من نزديكم و دعاى دعاكننده را به هنگامى كه مرا بخواند اجابت مى ‏كنم. پس آنان بايد فرمان مرا گردن نهند و به من ايمان آورند، باشد كه راه يابند. (بقره، آیه ۱۸۶) به سخن دیگر، کسی که در ماه مبارک رمضان به فرمان الهی گردن می‌نهد و روزه می‌گیرد بطور طبیعی از اهل تقوای خدا بوده و چنین شخصی به خدا نزدیک شده است؛ و همین نزدیکی است که بستر اجابت دعا را از سوی خدا فراهم می‌آورد.
8- استعانت از روزه: از نظر قرآن، ماه رمضان، ماه مبارک و سرشار از برکت است؛ زیرا شرایطی برای انسان در این ماه فراهم است که در دیگر ماه‌ها کمتر فراهم است؛ از جمله آنکه انسان می‌تواند با استعانت از روزه در این ماه از توجه خاص الهی بهره‌مند شود؛ زیرا از نظر قرآن، اگر کسی بخواهد از یاری الهی برخوردار شود، می‌بایست روزه و نماز را به کار گیرد(بقره، آیه 45) براساس روایت تفسیری مراد از صبر در آیه همان روزه است. از امام صادق(ع) روايت شده است: مراد از صبر، روزه است. هنگامى كه سختى يا گرفتارى شديد به شخص وارد شد، روزه بگيرد، زيرا خداىـ عزّوجلّ‌ـ مى فرمايد: از صبر يارى بجوييد، يعنى از روزه. (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 76، ح 182)
9- ایجاد ملکه صبر: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های پیامبران اولوا العزم، داشتن صبر در اقسام وانواع آن یعنی صبر بر طاعت و صبر در برابر معصیت و صبر در مصیبت است. خدا می‌فرماید: فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ؛ پس همان گونه كه پيامبران نستوه صبر كردند صبر كن! (احقاف، آیه 35) مومنان نیز می‌بایست این گونه خود را در سطح پیامبران بالا بکشند و با صبوری بر حکم‌های تکوینی و تشریعی ،خود را به مقامات عالی برسانند. (بقره، آیه 155)  از نظر قرآن، روزه یکی از اموری است که صبر را در انسان ایجاد می‌کند؛ از همین رو خدا می‌فرماید:ای کسانی که ایمان آورده اید به صبر و نماز استعانت بجویید؛ زیرا خدا با صابران است. (بقره، آیه 135 و 45) از نظر قرآن دستیابی به صبر و شکیبایی موجب می‌شود تا انسان به تقوایی برسد که عاقبت خوشی را برای آنان رقم می‌زند: موسى به قوم خود گفت: از خدا استعانت و يارى جوييد و صبر و پايدارى ورزيد كه زمين از آن خداست. آن را به هر كس از بندگانش كه بخواهد مى‏ دهد؛ و عاقب و فرجام نيك براى پرهيزکاران است. (اعراف، آیه ۱۲۸) شکی نیست که روزه تامین‌کننده صبر و نیز تحقق بخش تقوای اخص است؛ بنابراین با روزه می‌توان به مقام متقین و صابران دست یافت و از برکات و آثار آن از جمله فرجام نیک بهره‌مند  و عاقبت به خیر شد.
10- تعظیم خدا: انسان‌ها می‌بایست خدا را عظیم شمرده و او را تعظیم کنند؛ از نظر قرآن ماه مبارک رمضان فرصتی است که می‌توان این عمل را به خوبی انجام داد؛ زیرا روزه به‌ویژه در ماه مبارک رمضان، موجب توجّه به عظمت خدا و ستودن او به بزرگى می‌شود. (بقره، آیات 183 تا 185) براساس همین آیات است که در روایات از ماه مبارک رمضان به عظمت سخن به میان آمده و امیرمومنان علی(ع) رمضان را  ماه خدا و شعبان را ماه  پیامبرخدا و رجب را  ماه خود می‌نامند و می‌فرماید: شهر رمضان شهرالله و شعبان شهر رسول‌الله و رجب شهرى؛ رمضان ماه خدا و شعبان ماه رسول خدا و رجب ماه من است. (وسائل الشیعه، ج 7 ص 266، ح 23)
11- برکت در شب‌ها و روزها: شب و روز ماه مبارک رمضان برکت دارد؛ زیرا شیاطین در این ماه در غل و زنجیر هستند و اگر هواهای نفسانی درونی بگذارد انسان می‌تواند بیشترین بهره را از ماه برای کسب تقوای الهی و آثار آن ببرد و خود را به خدا نزدیک ساخته و مقرب درگاه او شود. شب‌های آن نیز دارای برکت است و درهای آسمان به‌ویژه در شب‌های قدر برای بهره‌گیری از هر خواسته‌ای باز است و خدا در این شب‌ها دعای بندگانش را پاسخ می‌دهد. (بقره، آیات 183 تا 186؛ قدر، آیات 1 تا 5) از همین رو از پیامبر(ص) روایت شده که در ماه مهمانی خدا درهاى آسمان در  شب اول  ماه رمضان  باز می‌شود و تا شب آخر  آن بسته نخواهد شد. آن حضرت (ص) می‌فرماید: شَهرُ رَمَضانَ شَهرُ اللّه عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ شَهرٌ یُضاعِفُ اللّه‏ُ فیهِ الحَسَناتِ وَ یَمحو فیهِ السَّیِّئاتِ وَ هُوَ شَهرُ البَرَكَهًْ ِ؛ ماه رمضان، ماه خداست و آن ماهى است كه خداوند در آن حسنات را مى‏افزاید و گناهان را پاك مى‏كند و آن ماه بركت است. (بحارالأنوار، ج 96، ص 340، ح 5) همچنین رسول خدا (ص) فرمود: هو شهر اوله رحمهًْ  و اوسطه مغفرهًْ  و اخره عتق من النار؛رمضان ماهى است كه ابتدایش رحمت است و میانه‏اش مغفرت و پایانش آزادى از آتش جهنم. (بحار الانوار، ج 93، ص 342) و نیز می‌فرماید: ان ابواب السماء تفتح فى اول لیلهًْ  من شهر رمضان و لا تغلق الى اخر لیلهًْ  منه؛ درهاى آسمان در اولین شب ماه رمضان گشوده مى‏شود و تا آخرین شب آن بسته نخواهد شد.
(بحار الانوار، ج 93، ص 344)